Autor, tekst i źródła

Badania terenowe oraz prace edycyjne prowadzone w Indiach na dużą skalę w pierwszej połowie XX w. umożliwiły historykom literatury dostęp do części trudnych do oszacowania zasobów tekstów pochodzących z epoki wczesnej nowożytności (1500–1800). Projekty instytucjonalne pozyskiwania i opraco- wywania manuskryptów⁵⁴ zaowocowały wydaniem dzieł autorów mało zna- nych. Można przypuszczać, że teksty, które w ten sposób zaoferowano po- tencjalnym czytelnikom i badaczom, w okresie swojego powstania uznawane były często za prawdziwe perły literatury.

Tworzone były w zgodzie z zasa- dami rzemiosła poetyckiego, pełniły ważne funkcje pozaliterackie, a autorzy, którzy cieszyli się wysokim statusem społecznym, bywali sowicie wynagra- dzani za swoją pracę.

Niemniej jednak istotne zaburzenia cywilizacyjne, do których doszło w warunkach kolonialnych⁵⁵, przyczyniły się do tego, że wiele manuskryptów długo pozostawało, a wiele wciąż pozostaje, jedynie wstępnie skatalogowanymi artefaktami archeologicznymi. Należy w tym miejscu zwró- cić uwagę na prawdopodobne źródła takiego, trwającego w dużym stopniu do dziś, stanu rzeczy. Uważa się, że za główną przyczynę braku

pogłębio-53 O Keśawdasie jako prekursorze literatury rīti D. Stasik pisze również w swojej książ-ce poświęconej tradycji Ramajany w literaturze hindi. Zob. Stasik 2000: 187–198.

54 Rozliczne projekty były prowadzone przez instytucje, m.in. takie jak: Nāgarīpracāriṇī Sabhā w Waranasi (Vārāṇasī) (np. Vindhya pradeś meṁ khoj kārya), Rājkīy Pāṇḍulipi Pustakālay w Allahabadzie, Hindī Sāhitya Sammelan w Allahabadzie (Ilāhābād), Bihār Rāṣṭrabhāṣā Pariṣad w Patnie (Paṭnā), Śrī Sañjay Śarmā Saṅgrahālay evaṁ Śodh Saṃsthān w Dźodhpurze (Jodhpur). Szczegółowe informacje na temat prowadzonych w Indiach projektów poszukiwawczych w: Dube 2009 (zwłaszcza rozdział II).

55 Za postawę rozumienia terminu „kolonializm” przyjmuję tu teorię Jana Kieniewicza wyłożoną przede wszystkim w studium Od ekspansji do dominacji. Próba teorii kolo-nializmu (Kieniewicz 1986). J. Kieniewicz definiuje kolonializm m.in. jako „zjawisko uznania przez społeczeństwo zdominowane wyższości systemu panującego”

(Kieniewicz 2003: 93). Por. także: Kieniewicz 1986: 269–292.

nych badań nad literaturą dworską tradycji literackiej języka hindi wczesnej nowożytności w rodzimej tradycji historycznoliterackiej odpowiadają silne uprzedzenia. Wynikają one z powierzchownych ocen treści i cech kompozy-cyjnych dzieł tej literatury, a także z panującego w pierwszej połowie XX w.

w Indiach poglądu, zgodnie z którym potencjał narodowotwórczy literatury jest głównym wyznacznikiem jej wartości. Tak przyczyny owych uprzedzeń zostały scharakteryzowane przez A. Busch:

Większością tego, co zostało odrzucone w ramach przedsięwzięć kolonialnych i narodowościowych, były rodzaje twórczości dworskiej, które odtąd upchnięto w jednej rubryce: „literatura rīti”. Tradycyjne upodobania dworskich literatów do tematyki erotycznej i taksonomii literackiej, stylizowanej na tę z sanskrytu, zaczęły być postrzegane jako przejawy dogadzającej samej sobie, zmęczonej i de- kadenckiej feudalnej przeszłości⁵⁶, przeszłości, którą rosnąca społeczność litera- cka języka hindi coraz bardziej pragnęła odrzucić. Kiedyś cenione jako skarby poetyckiego rzemiosła, które zapewniało sławę i powodzenie w kulturze życia dworskiego samasyāpūrti (turniej poetycki) we wczesnej nowożytności, dzieła rīti były teraz napiętnowane jako barokowe, krzykliwe i patetyczne. Nie tylko estetyka rīti dostała się pod ostrzał krytyki. Poezja stała się podejrzana z moralne- go punktu widzenia, ponieważ wydawało się, że brakuje jej wyższego celu, a jej racją bytu (a przynajmniej często była o to oskarżana) było zadowalanie bogatych,

56 Autorzy tomu 6 monumentalnej Wielkiej historii literatury hindi (Nagendra 1958), sta- nowiącego syntetyczne opracowanie poświęcone twórcom poezji rītibaddh, zasadniczo zgadzają się z niepochlebnymi opiniami na temat twórczości okresu rīti i dekadenckiego stylu życia na dworach stanowiących kolebkę tej literatury (zob.

Nagendra 1958: 10–11). Próbują oni niekiedy uzasadniać przyczyny niskiej wartości tej literatury we współczes- nym im duchu narodowościowym, towarzyszącym tworzeniu narracji historycznolitera- ckich. Na przykład wczesna faza rozwoju literatury okresu rīti była, w ich ujęciu, zwią- zana bezpośrednio z rządami cesarza Śahdźahana (Śāhjahāṁ) (rz. 1628–1658), a więc muzułmanina, jako że lubił on wystawny tryb życia, znajdujący silny wyraz w twórczości tego okresu (por. Nagendra 1958: 4–5).

Zaznaczają jednocześnie, że do rozwoju począt- ków literatury dworskiej przyczyniły się w dużej mierze ambicje Śahdźahana i etos to- lerancji głoszony przez faworyzowanego przezeń syna Darę Śukoha (Dārā Śūkoh) (por. Nagendra 1958: 5).

Dalszy rozwój tej literatury wiążą z polityką faktycznego następcy Śahdźahana, tj.

Aurangzeba (rz. 1658–1707), który miał nie cenić sztuki, a wręcz czuć obrzydzenie do poezji. Jego stosunek do twórców miał skutkować odchodzeniem arty- stów na dwory bardziej sprzyjających im władców i możnych (por. Nagendra 1958: 7–8).

niezasługujących na to patronów średniowiecznego porządku społecznego, a nie umoralnianie mas⁵⁷.

Powierzchowne oceny dotyczące znacznej części poezji dworskiej w ję-zyku bradź, związane z ideologią narodowościową, wynikały choćby z tego, że przeważająca część badań prowadzonych nad dziełami nurtu rīti skoncen-trowana była na tekstach, w których przyjmuje się za dominujący smak miło- ści (skt. śr̥ ṅgāra rasa)⁵⁸. Inklinacja poetów do tematów związanych z miłością

57 „The bulk of what came to be rejected under the colonial and nationalist enterprises were the kinds of courtly writings now lumped together under the rubric of ‘rīti literatu-re’. Traditional courtly litterateurs’ predilection for erotic themes and Sanskrit-style lite-rary taxonomies came to be newly viewed as the self-indulgent hallmarks of a tired and decadent feudal past, a past that the growing Hindi literary public became increasingly anxious to repudiate. Once esteemed as the gems of poetic craftsmanship that had com-manded fame and fortune in the samasyāpūrti (poetry contest) culture of early-modern courtly life, rīti works were now reviled as baroque, showy, and stilted. It was not just the aesthetics of rīti that came under attack. The poetry became morally suspect because it seemed to lack any higher purpose and its raison d’être (or so it was often accused) was to please rich, undeserving patrons of a medieval social order rather than to edify the masses” (Busch 2006: 35).

Bardziej szczegółowe omówienie zjawiska deprecjacji literatury okresu rīti zob.

Busch 2011a: 10–15 i 202–239.

58 Pierwsze omówienie teorii rasa (skt.) – ‘esencja’, ’smak’, ‘zapach’ (por. MW: 869) pojawia się w dziele Bharaty (Bharata) (ok. I w. n.e.) pt. Nāṭyaśāstra. A przynajmniej w nim znajduje się „pierwsze znane nam całościowe ujęcie” teorii rasa, której „źródeł można doszukiwać się w okresie wedyjskim” (Cieślikowski 2016: 315). Rasa jest ce-chą każdego dzieła poetyckiego, jest esencją poezji czy smakiem poetyckim. Sławomir Cieślikowski pisze, że „(w) teorii literatury termin «rasa» oznacza (…) «doznanie»,

«nastrój», «przeżycie estetyczne» (w żadnym razie «oddźwięk»). Należy zaznaczyć, że europejski termin «gust» jest dla wielu autorów (…) «wykształceniem estetycznym», a to zdecydowanie nie odnosi się do indyjskiego rozumienia rasa, choć odbiór rozmai-tych odmian i subtelności rozmai-tych nastrojów, przeżyć i doznań można w sobie wykształcić”

(Cieślikowski 2016: 316–317). Poszczególnym emocjom (skt. bhāva), które u Bharaty stanowiły prawdopodobnie dominantę emocjonalną w utworze, odpowiadały przeżycia estetyczne, stanowiące zintensyfikowaną postać emocji (skt. bhāva) (Cieślikowski 2016: 318). Maria Krzysztof Byrski określa te emocje mianem trwałych stanów emocjonal- nych, czyli ośmiu uczuć stałych (skt. sthāyībhāva), które stanowią emocjonalną podstawę ośmiu rasa – smaków właściwych świadomości estetycznej (Byrski 2017: LXXXIII– LXXXIV). Istnieje osiem typów rasa: skt.: śr̥ ṅgāra –

‘miłości’, hāsya – ‘wesołości’ czy ‘komizmu’, kāruṇa – ‘smutku’ czy ‘litości’, raudra –

‘gniewu’, vīra – ‘bohaterstwa’ czy

zmysłową nie uwidacznia się jednak w poezji Bhuszana. Odchodzenie nie-których poetów od tego rodzaju tematyki rozszerza zakres pytań o oryginal-ność i szczególne związki ich dzieł, w tym również Klejnotu króla Śiwadźiego, z dawniejszą tradycją literacką języka sanskrytu oraz tradycją literacką języka hindi związaną z poezją bohaterską.