Opis miasta

Przekaz ostatniej przynależącej do genealogii strofy (VB, w. 14) dotyczy usta- nowienia przez Śiwadźiego nowej stolicy w Rajgarhu (rāygaṛh –

‘królewski fort’) (zob. „Mapa”)³⁰⁶. Po odniesionych zwycięstwach „sługa Śiwy, pan

for-304 Sułtanat Bidźapuru podzielił los Ahmadnagaru dopiero w 1686 r., a sułtanat Golkon-dy – rok później (por. Eaton 2005: 179). Więcej informacji na temat zmieniających się układów sił między sułtanatami Ahmadnagaru, Bidźapuru i Golkondy, także w kontek-ście stosunków z państwem Marathów, w: Eaton 2005.

305 W wypadku analizowanej tu strofy (VB, w. 13) trudno jest stwierdzić jednoznacznie, czy i do jakich konkretnych wydarzeń odwoływał się Bhuszan, nawiązując do sułtanatów Bidźapuru i Golkondy. Relacje Śiwadźiego z sułtanami Bidźapuru oraz Golkondy ulega- ły dramatycznym zmianom, które poprzedziły skuteczne kampanie Śiwadźiego wiodą- ce do osłabienia wpływów mogolskich (patrz wyżej: „pokonał padyszacha”), a następ- nie do królewskiej konsekracji (skt. rājābhiṣeka) w 1674 r. (por.

np. Sarkar 1920: 246; Stein 2010: 179). Jeśliby przyjąć, że w tej strofie zachowano porządek chronologiczny, najprawdopodobniej Bhuszan wskazał na pozyskanie przez Śiwadźiego w 1646 r. kilku fortec, m.in. Torny i położonego w jej pobliżu wzgórza, które później stało się stolicą państwa Marathów, Ćakanu, Kondhany oraz Purandaru (Kondhana będzie również celem innej walki w 1670 r. Wydarzenie to zostanie przywołane w dalszych strofach poematu). Zanim Śiwadźi rozpoczął podboje i zabiegi dyplomatyczne zmierzające ku pozyskaniu nowych ziem, miejsca te podlegały sułtanatowi Bidźapuru. Nie licząc tego, że dwa pierw- sze z wyżej wymienionych fortów Marathowie przejęli siłą, większość tych miejsc zo- stało pozyskanych za pomocą finansowych gratyfikacji – prawdopodobnie powszechnie akceptowalnych strategii postępowania w skutecznej dyplomacji – bądź porozumienia między aktualnymi zarządcami fortów a Śiwadźim. Konflikt z Bidźapurem trwał bardzo długo.

Dwie bitwy, które rozegrały się w 1659 r., przesądzają o ostatecznym zwycięstwie wodza Marathów nad sułtanatem: bitwa pod Pratapgarhem (10 listopada) oraz bitwa pod Kolhapurem (28 grudnia).

306 Dzisiaj o dawnej wspaniałości tego miejsca wciąż przekonują zwiedzających

po-zostałe na wzgórzu ruiny. Jednak nawet po pokonaniu setek prowadzących na szczyt fortu schodów, w towarzystwie entuzjastycznej młodzieży marackiej, wierzącej w nie-zmierzone bohaterstwo dawnego króla, tej najmężniejszej, znanej im ze szkół, wieców

tów Śiwa[dźi] uczynił Rajgarh [swoją] siedzibą”³⁰⁷. Opis miasta, motyw często pojawiający się w dziełach przynależących do dworskich kultur literackich, czy to języka bradź, czy sanskrytu, w poemacie Klejnot króla Śiwadźiego składa się z dziesięciu strof. W otwierającym tę część opisie porównującym siedzibę Śiwadźiego do dworu Indry pojawia się m.in. Kubera, bóg bogactwa, który zawstydza się³⁰⁸ na widok przepychu w Rajgarhu:

jā para sāhitanai sivarāja suresa kī aisī sabhā [subha – MS; ŚB, w. 15]

sājai / yauṁ kabi bhūṣana jampata hai lakhi sampati kauṁ alakāpati lājai / jā madhi tīnahu loka kī dīpati aisau baṛau gaṛhu rāja birājai /

bāri patāla sī mācī mahī amarāvati chabi ūpara chājai / (VB, w. 15)

Na nim³⁰⁹ król Śiwa[dźi], syn Śaha, ustanawia wspaniały dwór Indry,

Tak oto mówi poeta Bhuszan: pan Alaki³¹⁰ zawstydza się, widząc [takie]

bogactwo. Lśni królewski fort, tak wielki, że [mógłby pomieścić] w sobie blask trzech światów.

Gaje³¹¹ jak [w] świecie podziemnym, tron [jak] Ziemia, powyżej rozpościera się piękno nieba Indry.

Kolejne fragmenty opisu miasta, niebiańskiego jak boska Alaka (Alakā), utrzymane są w podobnym tonie i stylu. Elementy wyobrażonego świata religii i mitu stopniowo ustępują bardziej realistycznym i niemal przytłaczającym swą obrazowością wyliczeniom, służącym ukazaniu materialnego przepychu, ale też piękna mieszczanek oraz niezwykłego bogactwa fauny i flory. Mniej wię- cej w połowie tej części poematu znajduje się strofa łącząca w sobie pozornie

politycznych, festiwali i spektakli postaci historycznej, potrzeba bogatej wyobraźni, by odtworzyć obraz Rajgarhu podobny temu, który opisał Bhuszan w kolejnej z części po-czątkowych swego dzieła.

307 (…) siba-sevaka siva gaṛhapatī kiyau rāyagaṛha bāsa (VB, w. 14).

308 Bądź też „zawstydziłby się”, gdyby zobaczył ten przepych – w zależności od tego, jak zostanie odczytany użyty w strofie tryb życzący czasu teraźniejszego.

309 To jest na wzgórzu.

310 Kubera, bóg bogactwa materialnego. Alaka (Alakā) (por. OHED: 57) jest nazwą po-łożonego na szczycie górskim miasta Kubery.

311 Lub: zbiorniki wodne (por. bāri w znaczeniu bāṛī, bārī lub vāri w: HŚS 3444, 3464, 3465 i 4431).

realistyczne obrazy, składające się na tętniące życiem, bogate i wiele oferujące swoim obecnym i przyszłym mieszkańcom miasto, w którym:

(…) kahuṁ bāvalī sara kūpa rājata baddhamani sopāna haiṁ /

jahiṁ haṃsa sārasa cakravāka bihāra karata samāna haiṁ / (VB, w. 19)

(…) Tu i ówdzie lśnią drogimi kamieniami stopnie studni baoli,

Na których królewskie gęsi, żurawie i ćakwy radośnie zażywają kąpieli.

W tym pomyślnym mieście „oblicza pięknych kobiet jaśnieją [jak]

Księżyc”³¹². Obraz ich twarzy jasnych niczym księżycowy blask stanowi stan- dardowy motyw zaczerpnięty z poetyki sanskryckiej, podobnie jak kilka innych fragmentów opisu tej części początkowej. Bhuszan wykorzystuje także elemen- ty konwencjonalnego opisu sześciu pór roku (skt. ṣadr̥

tuvarnana)³¹³:

(…) uttaṅga marakata-mandirana madhi bahu mr̥ daṅga yoṁ bājahīṁ / ghana-samaya mānahu ghumaṛi kari ghana ghanapaṭala galagājahīṁ / (VB, w. 16)

(…) Wysoko, w szmaragdowych świątyniach, rozbrzmiewają liczne bębny mridanga,

Jak gdyby dudniły gromadzące się w porze deszczowej kłębowiska chmur.

Zastosowana technika oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy, dominująca w czterech kolejnych strofach opisu Rajgarhu (VB, w. 20–23), opiera się na dość szczegółowej liście elementów fauny i flory. Nawet jeżeli w jakimś

stop-312 ānanda soṁ kahuṁ sundarina ke badana-indu udota haiṁ / (…) (VB, w. 19).

313 Należy przypomnieć, że opis sześciu pór roku jest koncepcją zaczerpniętą z poetyki

sanskryckiej. W literaturze nurtu rīti natomiast często można odnaleźć opisy przyrody na tle dwunastu miesięcy (bārah-mās), Te ostatnie, jak twierdzi Ch. Vaudeville, nie wy-stępują w dziełach sanskryckich (Vaudeville 1986: 5), lecz były szczególnie popularne w poezji literatury hindi. Bhuszan w jednym z wersów wyraźnie nawiązuje jednakże do konwencji opisu sześciu pór roku:

(…) bhūṣana subāsa phala phūla juta chahu ritu basata basanta jahiṁ / (…) (VB, w. 23)

(…) Bhuszan [mówi]: piękny zapach owoców i kwiatów, [gdy] nastaje wiosna, [jed- na] z sześciu pór roku.

niu jest wynikiem poczynionych przez poetę obserwacji w stolicy Śiwadźiego, lista ta składa się na stylizowane wyliczenie. Rajgarh jawi się przez pryzmat tego wyliczenia rajskim, magicznym lasem obfitości, stanowi

„królestwo po- wszechnej szczęśliwości, które zwykle postrzega się w kategoriach utopii”³¹⁴. Cały opis miasta wywołuje wrażenie panujących w mieście dobrobytu i har- monii, a przez to tworzy aurę powodzenia. Nie pozostawia wątpliwości, że los sprzyja temu, kto był w stanie zbudować takie miasto. Oto przykład jednej z tych strof:

kahuṁ ketakī kadalī karauṁda kunda aru karabīra haiṁ / kahuṁ dākha dārima seba kaṭahara tuta aru jambīra haiṁ / kitahuṁ kadamba-kadamba kahuṁ hintāla tāla tamāla haiṁ / pīyūṣa teṁ mīṭhe phale kitahuṁ rasāla rasāla haiṁ / (VB, w.

22)

Gdzieniegdzie pandany, różaneczniki, kwiaty karundy, jaśmin gwieździsty i tewecja,

Gdzieniegdzie winne grona, granaty, jabłonie, chlebowce, morwy, cytrynowe drzewka.

Tu i ówdzie kadamba za kadambą, tu daktylowa palma za palmą i cynamonowce, Tu i ówdzie soczyste mango o owocach słodszych od nektaru bogów.

Poświęconą opisowi miasta część początkową zamyka krótka forma me-tryczna, dohā, która w tej tradycji literackiej ma zazwyczaj charakter podsu-mowania. Jej treść wciąż dotyczy Rajgarhu, ale w połączeniu z mało oczywistą dla tej części poematu formą czasu przeszłego dokonanego (tu:

forma karī) na powrót kieruje uwagę ku genealogii królewskiej. Właśnie w tym mieście, w Rajgarhu, Śiwadźi ustanowił nową stolicę (tahaṁ rājadhānī karī). Można zatem powiedzieć, że ta strofa (VB, w. 24) wraz z ostatnią przynależącą do genealogii (VB, w. 14) tworzy klamrę wyodrębniającą część poświęconą opi- sowi miasta.

314 D. Stasik odnosi to sformułowanie do charakterystyki królestwa Ramy w innym,

wcześniejszym dziele tradycji literackiej języka hindi, pt. Jezioro dokonań Ramy (Rāmcaritmānas) Tulsidasa (Tulsīdās) (1532–1623) (por. Stasik 2000: 290). W dziełach przynależących do tej tradycji kreślenie obrazu idealnego królestwa czy „idealnego spo-łeczeństwa, w którym nie ma miejsca na zło pod żadną postacią” (Stasik 2000: 290), nie było niczym zaskakującym czy nowym.