Bhuszan wobec dominującej tendencji nurtu rīti Poza przytoczonym już fragmentem poświęconym ocenie języka Bhuszana

na kartach Historii literatury hindi R. Śukli znalazła się jeszcze krótka nota biograficzna poety oraz nieco szersza charakterystyka jego twórczości:

(7) Bhuszan – ten słynny twórca poezji smaku bohaterskiego był bratem Ćintamaniego i Matirama. Urodził się w roku 1613¹⁴¹. Rudra[Śah], król Ćitrakutu [z rodu] Solanki nadał mu przydomek Bhuszan. Od wtedy [poeta] stał się znany pod imieniem Bhuszan. Nie wiadomo, jakie było jego prawdziwe imię. Przebywał [na dworach] kilku królów. W końcu spotkał patrona bliskiego swemu sercu, wiel- kiego monarchę, maharadżę Śiwadźiego, który stał się bohaterem jego poezji bo- haterskiej. (…) Słynne jest, że za każdą strofę otrzymywał od Śiwadźiego setki tysięcy rupii. Przyjmuje się, że zmarł w roku 1715¹⁴².

W okresie rīti dominował jednakże smak miłosny. Niektórzy poeci,

wychwalając swoich patronów, w dużym stopniu opisywali oczywiście także ich bohaterstwo, w kontekście waleczności itp. Ale miało to jedynie formę podtrzymania utarte- go zwyczaju, a zatem nie jest warte uwagi; takie opisy nie mogą wywoływać w ludziach szczerych emocji. Lecz dwaj przywódcy, których dokonania Bhuszan uczynił tematem swojej poezji bohaterskiej, byli znanymi historii mężami, odda- nymi walce z bezprawiem strażnikami

hinduizmu. W tamtym czasie hindusi żywili wobec nich uwielbienie i szacunek, które również i później były takie same bądź stawały się coraz silniejsze. To z tego powodu, emocje [ewokowane] smakiem bohaterskim [poezji] Bhuszana zaskarbiły serca ich wszystkich [tj. hindusów]. (…) Nikt nie może nazwać opisów bohaterstwa Śiwadźiego i Ćhatrasala fał- szywymi pochlebstwami poety. Nie są one wyłącznie naśladowaniem

zwycza-141 W 1670 r. ery Wikramaditji.

142 W 1772 r. ery Wikramaditji.

jowej praktyki wysławiania patronów. Bhuszan dał wyraz temu, z jakim entu-zjazmem lud hinduski wspomina tych dwóch bohaterów. (…) Zanim dotarł na dwór Śiwadźiego, przebywał on także u innych królów. Z całą pewnością musiał wychwalać także ich waleczność itp. Ale były to fałszywe pochlebstwa, dlatego nie mogły przetrwać. Bhuszan zapewne odciął się później od tego rodzaju własnej twórczości. (…) Bhuszan był przede wszystkim twórcą poezji o smaku bohater- skim. Dostępnych jest obecnie kilka jego strof o smaku miłosnym, ale nie zasłu- gują one na uwagę. Jako że Bhuszan był poetą okresu rīti, swoje dzieło pt. Klejnot króla Śiwadźiego skomponował w formie traktatu o figurach poetyckich. Jednakże z punktu widzenia [gatunku] rītigranth [tj. z punktu widzenia poprawności gatun- kowej – przyp. P.B.] pod względem zastosowania figur poetyckich nie jest to naj- lepsze dzieło. Język definicji nie jest przejrzysty, a także ilustracje figur poetyckich są w kilku miejscach niepoprawne¹⁴³.

143 „(7) Bhūṣaṇ – vīrras ke ye prasiddh kavi cintāmaṇi aur matirām ke bhāī the. Inkā

janmkāl saṃvat 1670 hai. Citrakūṭ ke solaṅkī rājā rudra ne inheṁ kavibhūṣaṇ kī upādhi dī thī. Tabhī se ye bhūṣaṇ ke nām se prasiddh ho gae. Inka asal nām kyā thā, iskā patā nahīṁ. Ye kaī rājāoṁ ke yahāṁ rahe. Ant meṁ inke man ke anukūl āśraydātā, jo inke vīr kāvya ke nāyak hue, chatrapati mahārāj śivājī mile. (…) Aisā prasiddh hai ki inheṁ ek ek chand par śivājī se lākhoṁ rupae mile. Inkā parlokvās saṃ. 1772 meṁ mānā jātā hai.

Rīt-kāl ke bhītar śr̥ ṅgār ras kī hī pradhāntā rahī. Kuch kaviyoṁ ne apne āśraydātāoṁ kī stuti meṁ unke pratāp ādi ke prasaṅg meṁ unkī vīrtā kā bhī thoṛā bahut varṇan avaśya kiyā hai par vah śuṣk prathā-pālan ke rūp meṁ hī hone ke kāraṇ dhyān dene yogya nahīṁ hai. Aise varṇanoṁ ke sāth jantā kī hārdik sahānubhūti kabhī ho nahīṁ saktī thī. Par bhūṣaṇ ne jin do nāyakoṁ kī kr̥ ti ko apne vīrkāvya kā viṣay banāyā ve anyāy-daman meṁ tatpar, hindū-dharm ke saṃrakṣak, do itihās-prasiddh vīr the. Unke prati bhakti aur sammān kī pratiṣṭhā hindū jantā ke hr̥ day meṁ us samay bhī thī aur āge bhī barābar bahī rahī yā baṛhti gaī. Isī se bhūṣaṇ ke vīrras ke udgār sārī jantā ke hr̥ day kī sampatti hue.

(…) Śivājī aur chatrasāl kī vīrtā ke varṇanoṁ ko koī kaviyoṁ kī jhūṭhī khuśāmad nahīṁ kah saktā. Ve āśraydātāoṁ kī praśaṃsā kī prathā ke anusaraṇ mātr nahīṁ haiṁ.

In do vīroṁ kā jis utsāh ke sāth sārī hindū-jantā smaraṇ kartī hai usī kī vyañjnā bhūṣaṇ ne kī hai. (…) Śivājī ke darbār meṁ pahūṁcne ke pahle ve aur rājāoṁ ke pās bhī rahe.

Unke pratāp ādi kī praśaṃsā bhī unheṁ avaśya hī karnī paṛī hogī. Par vah jhūṭhī thī, isī se ṭik na sakī. Pīche se bhūṣaṇ ko bhī apnī un racnāoṁ se virakti hī huī hogī. (…) Bhūṣaṇ vīrras ke hī kavi the. Idhar inke do cār kavitt śr̥ ṅgār ke bhī mile haiṁ par ve gintī ke yogya nahīṁ haiṁ. Rīti-kāl ke kavi hone[ ]ke kāraṇ bhūṣaṇ ne apnā granth

‘śivrāj bhūṣan’ alaṅkār ke granth ke rūp meṁ banāyā. Par rīti-granth kī dr̥ ṣṭi se alaṅkār-nirūpaṇ ke vicār se yah uttam granth nahīṁ kahā jā saktā. Lakṣaṇoṁ kī bhāṣā bhī spaṣṭ nahīṁ hai aur udāharaṇ bhī kaī sthānoṁ par ṭhīk nahīṁ haiṁ”. „Śivājī aur chatrasāl kī vīrtā ke varṇanoṁ ko koī kaviyoṁ kī jhūṭhī khuśāmad nahīṁ kah saktā. Ve āśraydātāoṁ kī praśaṃsā kī prathā ke

Tak oto dziewięćdziesiąt lat temu przedstawiała się wiedza o życiu Bhu-szana. Powyższe skrótowe ujęcie można uznać za reprezentatywne dla szeregu powstałych w Indiach opracowań historycznoliterackich, zarówno wcześniej- szych w stosunku do pracy R. Śukli (por. np. Miśrabandhu 1955, I wyd. 1910; 1926, I wyd. 1913), jak i znacznie późniejszych (np. Dikṣit 1953; Nagendra 1958; Tivārī 1972)¹⁴⁴. Poza przytoczeniem informacji biograficznych, opar- tych bądź na przekazie ustnym, bądź na kronikach marackich, oraz informacji o pochodzeniu przydomku Bhuszana, pochodzącej z tekstu poematu Klejnot króla Śiwadźiego (por. VB, w. 28), R.

Śukla znaczącą część tej noty konstru- uje wokół zagadnienia ściśle związanego z jedną charakterystyczną tenden- cją nurtu literackiego rīti.

Mianowicie kilkakrotnie podkreśla wyjątkowość twórczości Bhuszana związaną z dominującym w niej smakiem bohaterskim. Pisze o tym w kontekście wysokich pobudek poety, który wielbiąc swojego patrona Śiwadźiego, miał być przekonany do ideowej słuszności jego dokonań. Tego rodzaju interpretacja wyborów poety jest mylącym uproszczeniem, które wynika zapewne z silnej ideologii narodowościowej o przemożnym wpływie na kierunek badań i oceny wyrażane przez przedstawicieli rodzimej szkoły historycznoliterackiej.

Istotnie, jedną z tendencji utrwalonych wśród poetów nurtu rīti było kom- ponowanie utworów, w których dominuje smak estetyczny śr̥ ṅgāra (skt.),

anusaraṇ mātr nahīṁ haiṁ. In do vīroṁ kā jis utsāh ke sāth sārī hindū-jantā smaraṇ kartī hai usī kī vyañjnā bhūṣaṇ ne kī hai. Ve hindū jāti ke pratinidhi kavi haiṁ. (…) Śivājī ke darbār meṁ pahūṁcne ke pahle ve aur rājāoṁ ke pās bhī rahe. Unke pratāp ādi kī praśaṃsā bhī unheṁ avaśya hī karnī paṛī hogī. Par vah jhūṭhī thī, isī se ṭik na sakī. Pīche se bhūṣaṇ ko bhī apnī un racnāoṁ se virakti hī huī hogī. (…) Yahāṁ itnā hī kahnā āvaśyak hai ki bhūṣaṇ vīrras ke hī kavi the. Idhar inke do cār kavitt śr̥ ṅgār ke bhī mile haiṁ par ve gintī ke yogya nahīṁ haiṁ. Rīti^-kāl ke kavi hone[ ]ke kāraṇ bhūṣaṇ ne apnā granth ‘śivrāj bhūṣan’ alaṅkār ke granth ke rūp meṁ banāyā. Par rīti-granth kī dr̥ ṣṭi se alaṅkār-nirūpaṇ ke vicār se yah uttam granth nahīṁ kahā jā saktā. Lakṣaṇoṁ kī bhāṣā bhī spaṣṭ nahīṁ hai aur udāharaṇ bhī kaī sthānoṁ par ṭhīk nahīṁ haiṁ” (Śukla 2012:

174–175).

144 Wiele z nich odznacza się większą szczegółowością i obfitością narracji, które z przy-czyn oczywistych nie mogły stanowić części obejmującego prawie tysiącletnią tradycję literacką dzieła R. Śukli. Niemniej autorzy innych opracowań zasadniczo poruszają po-dobny zakres tematyczny. Bliskie narracji R. Śukli jest także znaczenie, jakie przypisują Bhuszanowi. Podobnie jak to czyni R. Śukla, dane biograficzne opierają na przekazie płynącym z przypisywanych poecie strof oraz strzępów informacji, których źródła sta-nowią zawsze te same kroniki marackie tworzone przez bardów. Rozszerzenie zakresu danych jest często wynikiem interpretacji strof przypisywanych Bhuszanowi.

tj. miłosny¹⁴⁵. Tendencja ta uwidacznia się w tekstach w takim stopniu, że W.P. Miśra, znawca literatury i redaktor wielu wydań poezji należącej do tra- dycji literackiej języka hindi, wystąpił z propozycją zastąpienia nazwy okresu literackiego rīti zupełnie nową, odpowiadającą tej dominującej skonwencjonalizowanej poezji dworskiej. Jest tego smaku pozbawiony zarówno poemat Klejnot króla Śiwadźiego, jak i niemal wszystkie przypisywane Bhuszanowi strofy. Domi- nuje w nich smak bohaterski (skt.

vīra rasa). Szeroki kontekst, jaki stanowi literatura klasyczna kāvya – identyfikowana dziś częściej jako jedna z kul- tur literackich sanskrytu – oraz wcześniejsza względem nurtu rīti tradycja literacka języka hindi, pozwala przyjąć założenie, że wykorzystanie smaku bohaterskiego przez Bhuszana nie było dziełem przypadku czy arbitralnym wyborem poety;

kluczem interpretacyjnym przyjęcia tej konwencji poetyckiej i jednoczesnego odrzucenia konwencji dominującej mogą być zarówno wzorce zastosowania smaku bohaterskiego w sanskryckiej poezji klasycznej kāvya, jak i w literaturze gatunku rāso (lub: rāsau), który można by określić, w kate- goriach współczesnych, jako „opowieść wojenną” (por. Talbot 2016:

61).

Cynthia Talbot, amerykańska badaczka, autorka studium poświęconego do dziś funkcjonującej w Indiach pamięci zbiorowej władcy jako hinduskiego króla walczącego z muzułmanami, znanego z poematu Opowieść o Prithwi- radźu (Pr̥ thvīrāj Rāso), tak pisze o naturze tego gatunku: „(l)iteratura rāso czy rāsau z Radżastanu to gatunek poezji, który ma z natury charakter pozornie biograficzny lub historyczny, i jest zazwyczaj zdominowana przez vīra rasa, czyli nastrój bohaterski”¹⁴⁸. Nastrój czy smak bohaterski można uznać również

145

Por. także cyt. wcześniej: Stasik 2005: 275, Busch 2006: 35.

146 Druga z przedstawionych propozycji przekładu – za: Busch 2006: 39.

147

Por. np. s. 42 (przyp. 56) niniejszej książki.

148„The rāso or rāsau literature of Rajasthan is a genre of poetry that is ostensibly bio- graphical or historical in nature, and is typically pervaded with the vīra rasa or heroic sentiment” (Talbot 2016: 61).

za ten rys kompozycji literackiej, który ustanawiał pomost między poematami typu rāso/rāsau a poezją bohaterską (vīrkāvya) nurtu rīti.

Literatura nurtu rīti dostarcza przykładów „poezji bojowej”¹⁴⁹. Charakteryzowała się ona „onoma- topejami i manipulacją określonymi kombinacjami fonemów, zaplanowanymi tak, by ożywić ducha walki (ojas)”¹⁵⁰.

O stosunkowo rzadkich przypadkach poetów tworzących w bradźu, którzy w tym kontekście zasługują na uwagę, pisze A. Busch. Jednym z nich jest Padmakar, autor dwóch ważnych dla omawianego tu zagadnienia dzieł. Przy okazji analizy fragmentów tych dzieł A. Busch pisze:

Jego Pratāpsiṃhvirudāvalī jest rozszerzonym peanem na cześć dokonań jego pa- trona [z rodu] Kaććhawahów [Kacchavāhā], radży Pratapa Sinha [Pratāp Siṃh] (rz.: 1778–1803) i zawiera kilka tętniących życiem scen, które oddają i uwydat- niają kakofonię bitwy (…). W Himmatbahādurvirudāvalī Padmakar podsumowu- je dramatyczną strofę otwierającą sekwencję o mobilizacji armii opisem konch, bębnów i rogów, które zagrzewały wojowników do walki (…).

Nie ma powodu sądzić, że Padmakar podąża jedynie za licencją poetycką (…).

Poza funkcjami estetycznymi i panegirycznymi, poezja nasączona vira rasa służy- ła zapewne praktycznemu celowi polegającemu na dopingowaniu wojowników¹⁵¹.

Zgodnie z powyższym ujęciem smak estetyczny poezji rīti tradycyjnie był ściśle związany z pozatekstową funkcją dzieła. Nie zaskakuje to ani z perspek- tywy wcześniejszej tradycji literackiej języka hindi, ani w kontekście

usank-149 Na przykład utwór Keśawdasa Czyny Wir Sinha Deo (Vīrsiṃhdevcarit) z 1607 r. (por.

s. 117 i 119 niniejszej książki) czy znacznie późniejszy utwór Lala Kawiego Światło kró- la Ćhatrasala (Chatraprakāś) z ok. 1710 r. (por. Busch 2011a: 90), w którym notabene pojawia się wątek spotkania bohatera poematu z Śiwadźim.

150 „(…) martial poetry, where onomatopoeia and the manipulation of specific combina-tions of phonemes was thought to impart ojas or ‘martial spirit’” (Busch 2015: 262).

151 „His Pratāpsiṃhvirudāvalī is an extended paean to the exploits of his Kachhwaha

patron Raja Pratap Singh (r. 1778–1803) and includes several lively scenes that stress the bustle and cacophony of battle (…). In his Himmatbahādurvirudāvalī, Padmakar conclu- des a dramatic opening verse sequence on the mustering of the armies with a description of the conch shells, drums, and horns that spurred the warriors to fight (…).

There is no reason to think that Padmakar is indulging in mere poetic licence (…) Aside from its aes- thetic and panegyric properties, vira rasa-infused poetry would have served the practical purpose of spurring on the warriors” (Busch 2015: 262, 264).

cjonowanej przez gałąź wiedzy o figurach poetyckich (skt. alaṁkāraśāstra) kultury literackiej sanskrytu. Celem przywołania powyższych uwag, dotyczą- cych smaku bohaterskiego, nie jest sugerowanie, że poematy rāso czy tworzo- ne w sanskrycie praśasti (skt.), tj. strofy pochwalne, i poemat Klejnot króla Śiwadźiego miały jednakowe funkcje. Idzie tu o nakreślenie dla twórczości Bhuszana szerszego kontekstu i jednoczesne wskazanie, że wybór smaku poe- tyckiego miał określone konsekwencje. Niemniej zasadne staje się pytanie, czy dzieło Bhuszana, którego skomponowanie poprzedzało bezpośrednio kró- lewską konsekrację Śiwadźiego, mogło służyć również dodawaniu animuszu Marathom na polu walki¹⁵².

152 Chociaż brakuje dowodów na to, jak poemat był rzeczywiście wykorzystywany i czy był wykorzystywany na polu walki, współcześnie odgrywane w Indiach przedstawienia, w trakcie których recytuje się, czy raczej melorecytuje poemat Klejnot króla Śiwadźiego, wywołują silne wrażenie, że tekst faktycznie mógł pełnić funkcje militarne.

Rozdział II