Wybór autora

Teksty przynależące do nurtu rīti tradycji literackiej języka hindi, powstają-ce zarówno w powstają-centrum imperium Wielkich Mogołów (1526–1857), jak i na podległych mu dworach regionalnych, dostępne są w postaci licznych manu-skryptów. Wiele z nich zostało skatalogowanych, ale tylko niewielka część została wydana drukiem. Początek publikacji przekładów dzieł rīti na języki europejskie przypada dopiero na lata 70. ubiegłego stulecia⁵⁹. Badacz, który koncentruje swoją uwagę na literaturze rīti, ma do wyboru ogromne spek-trum tekstów niezbadanych. Większość z nich wciąż wymaga opracowania krytycznego.

W 1835 r. z ust sir Thomasa B. Macaulaya⁶⁰ padły słowa, które dziś moż-na odczytać jako instytucjomoż-nalną próbę deprecjacji dorobku intelektualnego kolonii:

‘męstwa’, bhayānaka – ‘przerażenia’ czy ‘strachu’, bībhatsa – ‘wstrętu’ czy ‘odrazy’, adbhūta – ‘zachwytu’ czy ‘zdumienia’ (wyliczenie za: Byrski 2017: LXXXIV; Winter-nitz 1967: 10). Późniejszy teoretyk Udbhata (Udbhaṭa) (VIII/IX w. n.e.) dodał do tej listy jeszcze śānta – ‘spokoju’ (Winternitz 1967: 19). Więcej na temat doktryny i teorii zob. Byrski 2017: LXXXIII–XCI; Cieślikowski 2016: 315–327.

59 Jako pierwsze na język angielski zostało przełożone dzieło Rozkosz poety (1601) Keśawdasa (Bahadur 1972).

60 Sir Thomas B. Macaulay (1800–1859) – historyk i polityk, od 1830 r. członek Par-lamentu Zjednoczonego Królestwa, który w 1833 r. wygłosił przemowę przyczyniającą się do odnowienia statutu (Charter Act) przedłużającego prawo Kompanii Wschodnio-indyjskiej do prowadzenia handlu, a de facto także do sprawowania władzy w Indiach.

Prawdopodobnie dzięki temu przemówieniu otrzymał on lukratywną funkcję członka Rady Najwyższej (Supreme Council) w Indiach (por. Adams, Adams 1971: 166). W trak- cie sprawowania tej funkcji w latach 1834–1838, równocześnie jako prezes Komitetu Na- uczania Publicznego (Commitee of Public Instruction), przeforsował zmiany polegające na wprowadzeniu edukacji w języku angielskim. Wiele czasu poświęcił na przygotowa- nie anglojęzycznych podręczników szkolnych (por. Adams, Adams 1971: 170).

Nie znam sanskrytu ani arabskiego. Zrobiłem jednak, co w mojej mocy, by wy-kształcić sobie właściwą opinię o ich wartości. Czytałem przekłady najznakomit- szych prac arabskich i sanskryckich. Prowadziłem konwersacje, zarówno tu, jak i u siebie, z ludźmi odznaczającymi się biegłością we wschodnich mowach. I w za- sadzie jestem gotów, by przyjąć orientalną naukę w zgodzie z ocenami samych orientalistów. A wśród nich nie znalazłem żadnego, który mógłby zaprzeczyć, że jedna półka literatury europejskiej jest warta tyle, co cała rodzima literatura Indii i Arabii⁶¹.

Wyrażone przez T.B. Macaulaya stwierdzenie, że jedna półka literatury europejskiej jest warta tyle, co cała rodzima literatura Indii i Arabii, do dziś pobrzmiewa niczym wyrok skazujący indyjską literaturę na marginalizację.

Do tradycji, które w obliczu dominacji kulturowej⁶² uległy potężnej deprecja- cji, należała m.in. część dorobku kultur literackich, potencjalnie obejmujących zarówno szeroko rozumiany dyskurs polityczny, jak i różne formy dyskursu o przeszłości. Przywołanej tu wypowiedzi T.B. Macaulaya można przypisać charakter bardziej symboliczny niż sprawczy, ponieważ jedynie odzwierciedla ona opinie po części odpowiedzialne za głęboki systemowy kryzys, będący składową kolonializmu. Kryzys ten przejawiał się w uznaniu przez wielu In- dusów podobnych sądów za słuszne, a w konsekwencji do załamania ich wiary we własne tradycje intelektualne.

Moje zainteresowanie problemem świadomego wykorzystania przeszłości w tekstach wpisujących się w tradycję literacką języka hindi jest bliskie per- spektywie T. Rutkowskiej. Poświęciła ona Bhuszanowi artykuł wystarczający do przyjęcia wstępnego założenia, że przeszłość pojawia się w jego twórczości w sposób nieprzypadkowy (zob. Rutkowska 1983).

Bhuszan należy do grona autorów, których teksty publikowano w Indiach wielokrotnie. Niektóre z edycji

61 „I have no knowledge of either Sanskrit or Arabic. But I have done what I could to form a correct estimate of their value. I have read translations of the most celebrated Ara- bic and Sanskrit works. I have conversed both here and at home with men distinguished by their proficiency in the Eastern tongues. I am quite ready to take the Oriental learning at the valuation of the Orientalists themselves. I have never found one among them who could deny that a single shelf of a good European library was worth the whole native literature of India and Arabia” (Cameron 1853: 68 za: Sirkin i Sirkin 1971: 411).

62 Mowa tu jest o hegemonii kulturowej, którą rozumiem jako dominację pewnych form kulturowych nad innymi (por. Gramsci 1991: 145).

opatrzono komentarzem, jedno z wydań posiada zaś skromny aparat krytycz- ny. Wstępne porównanie dostępnych wydań tekstu noszącego tytuł Klejnot króla Śiwadźiego pozwoliło założyć, że brak solidnej edycji krytycznej nie stanowi poważnej przeszkody w lekturze⁶³. Według mojej najlepszej wiedzy żaden tekst przypisywany Bhuszanowi, nie licząc przekładów pojedynczych strof na język angielski (zob. Paniker 1997–2000:

587–590; Busch 2011a: 96, 190–192, 197)⁶⁴, nie został opublikowany w tłumaczeniu w całości. Z jednej strony dotychczasowe studia indyjskich badaczy nad tekstami Bhuszana są na- znaczone piętnem ideologii narodowościowej, a więc takiej, której nadrzędnym celem było tworzenie historii literatury służącej idei nowego suwerennego pań- stwa indyjskiego⁶⁵. Rodzi to podejrzenie silnej teleologii tych badań. Z drugiej strony dostępność i dotychczasowe opracowanie tekstów Bhuszana składa się na materiał stosunkowo spójny i umiarkowanie problematyczny. Szczególne zainteresowanie tym autorem ze strony indyjskich badaczy o nastawieniu na- rodowym prowokuje ważne pytanie: czy odczytanie dzieła Bhuszana uległo ideologicznie motywowanym uproszczeniom?

Próby przywrócenia Indusom praw do własnej przeszłości podejmowano jeszcze w XIX w., ale dopiero w ostatnich dziesięcioleciach wysiłki history-ków, antropologów i literaturoznawców okazały się skuteczne i przekonujące. W największym uogólnieniu: ich prace demaskują (proces nie jest zakończony) etnocentryzm wyrażanych opinii i idiosynkratyczne rozumienie historii kon- struowanej na podstawie wąskiego materiału empirycznego. W dobie post- modernizmu, w obrębie którego wyrosły takie szkoły jak Nowa Historia czy Nowy Historyzm, poszukiwanie historii w indyjskiej literaturze starożytnej i wczesnej nowożytności staje się coraz łatwiejsze, a z uwagi na wciąż pokutu- jący w świadomości Zachodu stereotyp Orientu – także konieczne.

63 Te wstępne założenia były wynikiem kwerendy, którą przeprowadziłem w 2013 r.

w British Library i bibliotece School of Oriental and African Studies w Londynie.

64 Zob. także poświęcone poezji Bhuszana materiały warsztatowe zamieszczone na wi-trynie internetowej Uniwersytetu Columbia (Busch 2008).

65 Już pierwsi badacze Bhuszana, bracia Miśrowie piszą w Zabawach… o charakterze religijno-narodowym dzieła. Twierdzą, że prawdziwym bohaterem twórczości Bhuszana jest ród hindusów (por. Miśrabandhu 1926, t. 2: 513).

B. Dzieło

W istniejących antologiach, opracowaniach i hasłach encyklopedycznych znajdują się wzmianki o sześciu tekstach Bhuszana. Są to zazwyczaj jedynie tytuły sugerujące istnienie sześciu dzieł skomponowanych przez tego autora.

W antologii Lotos Śiwsinha (Seṅgar 1970, I wyd. 1878) wymienione są cztery z nich: Klejnot króla Śiwadźiego (Śivrājbhūṣaṇ), Bhūṣaṇ-hajārā, Bhūṣaṇ-ullās oraz Dūṣaṇ-ullās⁶⁶. Istnienie trzech ostatnich do dziś nie zostało poświadczo- ne. W opracowaniu Ś. Sengara brakuje informacji potwierdzającej, że miał on dostęp do tych tekstów. Nie mówi także, skąd czerpie wiedzę o nich. Kolejni historycy literatury wymieniają za nim te trzy tytuły, ale wydaje się, że żaden z nich nie podejmuje większego wysiłku, by dowieść istnienia odpowiadają- cych tym tytułom tekstów. Przyjmuje się tacito consensu, że są to dzieła zagi- nione. W pierwszym wydaniu Dzieł zebranych Bhuszana (Śrīkr̥ ṣṇadās 1895) znalazły się natomiast dwa inne teksty: wspomniane już Pięćdziesiąt dwie strofy o Śiwadźim (Śivābāvanī) i Dziesięć strof o Ćhatrasalu (Chatrasāldaśak). Bracia Miśrowie jako pierwsi dodają jeszcze do tej listy zbiór niepowiązanych ze sobą strof (sphuṭ kāvya).

Wobec braku dowodów na istnienie tekstów hajārā, Bhūṣaṇ-ullās i Dūṣaṇ-Bhūṣaṇ-ullās dostępna dziś twórczość Bhuszana ogranicza się w zasadzie do trzech dzieł: Klejnot króla Śiwadźiego, Pięćdziesiąt dwie strofy o Śiwadźim oraz Dziesięć strof o Ćhatrasalu. Jednak tylko pierwszy tekst dostępny jest w rękopisach, których liczba i forma pozwalają założyć, że składające się nań strofy zostały skomponowane na potrzeby jednego dzieła, zaplanowanego przez autora jako całość. Poza poematem Klejnot króla Śiwadźiego wiele strof przypisywanych Bhuszanowi rozsianych jest po manuskryptach zbiorowych⁶⁷. Nie tylko brak jednolitych manuskryptów innych dzieł wskazuje na to, że Pięć- dziesiąt dwie strofy o Śiwadźim i Dziesięć strof o Ćhatrasalu stanowią późną redaktorską kompilację luźnych strof. Omprakaś Śastri (Omprakāś Śāstrī) we wstępie do jednego z wydań Pięćdziesięciu dwóch strof Śiwadźiego stwierdza explicite, że utwór pozyskano z tradycji ustnej (por. Śāstri 1969: 13), czym prawdopodobnie sugeruje brak manuskryptów zawierających ten tekst w

cało-66 Ze względu na fizyczny brak tych tekstów oraz jakichkolwiek informacji przybliżają- cych ich zawartość, nie proponuję przekładu tytułów.

67 Występowanie manuskryptów zawierających strofy wielu różnych autorów jest w tra- dycji literackiej języka hindi częstym zjawiskiem.

ści lub nawet w częściach. Krótkie omówienie rzekomej rekonstrukcji, a w rze- czywistości kompilacji zatytułowanej Dziesięć strof o Ćhatrasalu znajduje się we wstępie do osobnej publikacji tego tekstu pod redakcją Wiśwanathprasada Miśry (Viśvanāthprasād Miśra)⁶⁸ (Miśra 1919: 4). A jednak wszelkie istniejące redakcje, określane mianem dzieł zebranych (granthāvalī), obok poematu Klej- not króla Śiwadźiego, zawierają te dwa teksty, a zwykle również dodatkowy zbiór niepowiązanych ze sobą strof.

Istnieje jeszcze osobno wydany, trudno dostępny tekst, pt. Światło figury poetyckiej (Alaṅkār-prakāś). Jego redaktor, Śurwirsinh Panwar (Śūrvīrsiṃh Pāṁvār), przedstawia poemat jako wczesne dzieło Bhuszana. Przypuszcza na- wet, że jest to wspomniany przez Ś. Sengara tekst Bhūṣaṇ-ullās. Ś.

Panwar swoją argumentację oparł na tym, że zarówno Światło figury poetyckiej, jak i Klejnot króla Śiwadźiego są dziełami poetów należących do tego samego rodu (skt. gotra). Drugim zabiegiem mającym służyć przypisaniu Bhuszanowi autorstwa dzieła Światło figury poetyckiej było wykazanie podobieństw teks- tualnych między tym tekstem a poematem Klejnot pożądania (Lalitlalām) Ma- tirama. Ś. Panwar wskazał na bliskie pokrewieństwo Matirama z Bhuszanem i odbywanie przez nich wspólnych podróży. Miało to w jego opinii oznaczać, że korzystali wzajemnie ze swoich dorobków poetyckich lub że przynajmniej jeden z nich miał czerpać z dorobku drugiego (por. Pāṁvar 1962: 2–6).

Zapożyczenia między Matiramem a Bhuszanem są możliwe do zaobser-wowania w toku porównania obu tekstów (Klejnot pożądania i Klejnot króla Śiwadźiego), jednak opieranie na tym wniosków dotyczących tożsamości au- tora nie jest przekonujące (por. Paṁvār 1962: 6–7). Propozycja dodania tekstu Światło figury poetyckiej do dorobku Bhuszana nie spotkała się z entuzjazmem historyków literatury. Uznano, że jest to dzieło jeszcze innego poety, Murlidha- ra (Murlīdhar), który posłużył się przydomkiem Bhuszan (Bhūṣan)⁶⁹.

Klejnot króla Śiwadźiego jest jedynym dostępnym tekstem Bhuszana za-opatrzonym w strofę pełniącą funkcję kolofonu, prawdopodobnie odautorskie- go. Jest to strofa, na podstawie której można wnioskować, że poemat powstał

68 Jest to imiennik redaktora Dzieł zebranych Bhuszana (VB). Dla wyraźnego odróż-nienia w przypadku redaktora Dziesięciu strof o Ćhatrasalu zastosowałem pisownię Viśvanāthprasād (zgodnie z zapisem na stronie tytułowej tejże redakcji), a w przypadku redaktora Dzieł zebranych Bhuszana (VB) – Viśvanāth Prasād.

69 Więcej na ten temat w: VB: 10–12.

jako jednolite dzieło⁷⁰. Nie można wykluczyć wysuwanych niekiedy wątpliwo- ści, że również ten tekst jest kompilacją. Niemniej wczesne datowanie i zgod- ność manuskryptów dostarczają argumentów za tym, że jeśli faktycznie tak jest, to omawiany tu tekst stanowi – inaczej niż w wypadku dwóch pozostałych dostępnych tekstów przypisywanych Bhuszanowi – kompilację autorską, a nie redaktorską.

Za oryginalne, tj. odautorskie, brzmienie tytułu poddanego analizie poema- tu Bhuszana przyjmuję złożenie śivbhūṣan (Bh. śivabhūṣana) lub występujący w redakcji W.P. Miśry jego wariant sivbhūṣan (Bh.

sivabhūṣana) – ‘klejnot Śiwy’. Jest to jedyny element metatekstualny poematu znajdujący się w każ- dej dostępnej mi wersji tekstu (m.in. VB, w.

356; ŚB, w. 380; MS, f. 52; MS2,

f. 56), który można uznać za sformułowanie odautorskie oraz którego wysoce prawdopodobnym desygnatem jest poemat jako całość. Drugi człon złożenia, tj. bhūṣan, oprócz wielu znaczeń słownikowych, tj. ‘figura poetycka’, ‘biżute- ria’, ‘ozdoba’, ‘ozdobnik’, ‘klejnot’, jest tożsamy z pseudonimem literackim poety⁷¹. Postać pierwszego członu złożenia, tj. śiva z krótkim a wygłosowym przywołuje skojarzenia z bogiem Śiwą (Śiv)⁷². Choć zwyczajowo w imie- niu króla Śiwadźiego, również w poemacie Bhuszana (tj. Śivā), występuje długie a (ā), często jest on w dziele określany za pomocą wyrazu z krótkim a wygłosowym⁷³.

70 Przedostatnia strofa we wszystkich dostępnych mi redakcjach i manuskryptach poe-matu pt. Klejnot króla Śiwadźiego, pomimo kilku różnych wariantów, zawiera informa-cję, zgodnie z którą dzieło zostało skomponowane w maju 1673 r.:

Samata satraha seṁ[/saiṁ – MS2, f. 56][ ]tīsa para suci badi terasi bhānu / bhūṣana sivabhūṣana kiyau paṛhau sakala sugyāna / (VB, w. 346)

W roku 1730 [ery Vikramāditya], trzynastego dnia ciemnej połowy [miesiąca]

dźjeszth, w niedzielę, Bhuszan ukończył Klejnot [króla] Śiwadźiego. Niechaj czytają ją wszyscy uczeni!

Sai – ‘sto’ (por. DB: 2137). Problem różnicy między przynależącymi do różnych re- dakcji wersjami tej strofy poruszam w: Borek 2015: 44–45.

71 Jak zaznacza sam poeta, został mu on nadany przez jednego z patronów (por. VB,

w. 28).

72 Więcej na temat Śiwy w kontekście bóstwa rodowego Bhoslów, zob. s. 245–246 ni-niejszej książki.

73 W redakcji W.P. Miśry jest to najczęściej siva, tj. wariant tego wyrazu. Zob. np. VB, w. 2, 11, 15, 23, 36, 48, 58, 102, 111, 121, 124, 152, 170, 176, 200, 233, 268, 289, 307, 312.

Złożenie śivarājabhūṣaṇa (skt.), które znajduje się w kolofonach zapisa-nych w sanskrycie na końcu manuskryptów⁷⁴, prawdopodobnie zostało zaadap- towane przez redaktorów drukowanych wersji dzieła na potrzeby tytułu. Jeśli tak było, musieli się oni kierować często występującym w tekście poematu zestawieniem rzeczowników śiv i rāj (Bh. śiva i rāja) w znaczeniu niepo- zostawiających wątpliwości, wyraźnych odwołań do Śiwadźiego. W redakcji

W.P. Miśry wariant sivarāja (Bh.) pojawia się 73 razy. W literaturze przedmiotu badacze przywołują to dzieło Bhuszana właśnie za pomocą tytułu Śivrājbhūṣan (rāj – ‘król’, ‘władca’, a także ‘najlepszy’). Problem z przekładem tytułu wy- nika, co zresztą typowe dla dzieł dworskiej kultury literackiej języka bradź, z zamierzonej, świadczącej chociażby o wysokich umiejętnościach poety, wieloznaczności stanowiącej ważną cechę tej twórczości. Ergo złożeniem tym określa się władcę Śiwadźiego, ale konotuje też boga Śiwę (skt. Śiva). Taka interpretacja wydaje się zgodna z dworskim charakterem kultury literackiej języka bradź i z, opisaną wyżej, wysoką częstotliwością występowania złożenia śivarāja (Bh.) (por. ŚB, MS) bądź sivarāja (Bh.) (por. VB) w poemacie. Wyda- je się ona zgodna także z funkcjami dzieła, których próbę określenia podejmuję w niniejszej książce.

Nazwę dzieła Śivbhūṣan, którą ukuł poeta, można zatem rozumieć jako Klejnot Śiwadźiego. Na potrzeby książki przyjąłem przekład tytułu Śivbhūṣan w postaci Klejnot króla Śiwadźiego, który byłby tu tożsamy z przekładem złożenia Śivrājbhūṣan. Możliwa jest także interpretacja znacze-nia tytułu dzieła zgodna z charakterem dzieł z nurtu rīti, która w tym wypadku, wychodząc od znaczenia słowa bhūṣan jako ‘ozdoba’, ‘figura poetycka’, wska- zywałaby na rozumienie złożenia Śivrājbhūṣan jako Figury poetyckie o królu Śiwadźim, gdyż omawiany tu utwór jest traktatem poetyckim. Niemniej nie należy zapominać o pozostałych znaczeniach poszczególnych członów i wy- nikającej z tego wieloznaczności tytułu, przede wszystkim zawartego w nim odwołania do bóstwa czy umieszczanego przez poetów w ich utworach imienia bądź pseudonimu (chāp).

74 Przyjmuję, że nie są to kolofony odautorskie. Więcej o kolofonach, których nie przy- pisuje się autorom dzieł, oraz ich funkcjach zob. np. Galewicz 2010: 168–170.