Redakcje i manuskrypty

Od czasu pierwszego wydania pod redakcją Śrikrisznadasa (ok. 1895 r.) tekst poematu Klejnot króla Śiwadźiego publikowano wielokrotnie (ŚB, I wyd. w 1907 r., VIII wyd. w 1989 r.; Śāstrī 1929; Brajratnadās 1930; Śarmā 1937; VB, I wyd. w 1953 r., ostatnie⁷⁵ wydanie w 1994 r.). W wydaniach pod redak- cją W. Śastriego (Śāstrī 1929) i R. Śarmy (Śarmā 1937) strofy poematu zostały opatrzone komentarzami w języku hindi. Poemat stanowi zwykle część Dzieł zebranych Bhuszana, ale ukazywał się również w formie osobnego wydania⁷⁶. Dzięki bliższemu przyjrzeniu się zawartości sześciu edycji drukowanych, zawierających poemat Klejnot króla Śiwadźiego, w tym wydań Dzieł zebra- nych Bhuszana, (Śrīkr̥ ṣṇadās 1895; ŚB; Śāstrī 1929;

Brajratnadās 1930; Śarmā 1937; VB) oraz dwóch manuskryptów poematu⁷⁷, ustaliłem funkcjonowanie w obiegu dwóch recenzji tego tekstu. Przyjmując za główne kryterium liczbę strof, można mówić o recenzji długiej (382 lub 383 strofy) i krótkiej (347 strof lub mniej):

– Spośród sześciu redakcji drukowanych, które porównałem, cztery na-leżą do recenzji długiej⁷⁸. Różnice między odpowiadającymi sobie strofami

75 Wydanie to nie jest oznaczone żadnym numerem. W rzeczywistości główną różnicą, która występuje między pierwszym a pozostałymi wydaniami (saṃskaraṇ – ‘edycja’) W.P. Miśry, jest krótki dodatek pt. Przedmowa do drugiego wydania (1959), w którym W.P. Miśra nawiązuje do znaleziska Ś. Panwara w postaci tekstu pt. Światło figur poe-tyckich i problemu jego autorstwa. Wymieniona tutaj publikacja, datowana na 1994 r., jest tożsama z II wydaniem. Należy uznać ją raczej za dodruk II wydania. Jeszcze póź-niej, w 2012 r., ukazała się już jako āvr̥ tti – ‘powtórzenie’ lub ‘nowe wydanie’, co właś-nie w świetle nomenklatury stosowanej przez wydawnictwa publikujące w języku hindi można rozumieć jako dodruk.

76 Za przykład może tu posłużyć stosunkowo późna redakcja wydana przez wydawni-ctwo Kitābghar w 1982 r. Jej tekst zaskakuje tym, że został pozbawiony formuły otwar-cia, tj. kilku strof początkowych dedykowanych bóstwom Ganeśi, Surji oraz Kali (skt.:

Gaṇeśa, Sūrya, Kālī) (Bhūṣaṇ 1982). Zob. także Paṇḍey 1950.

77 Oba manuskrypty przechowywane są w Bhandarkar Oriental Research Institute

w Punie.

78 Pomimo długotrwałych wysiłków nie uzyskałem dostępu do żadnego z manuskryp-tów recenzji długiej; po wielokrotnych staraniach w lutym 2014 r. zdołałem odna-leźć w magazynie biblioteki Hindī Sāhitya Sammelan w Allahabadzie manuskrypt poe-matu Klejnot króla Śiwadźiego. Niestety, pracownicy biblioteki nie pozwolili na jego bliższe oględziny, argumentując swoją odmowę jego złym stanem. Z kolei maharadża

występują tu na poziomie edycyjnym. Większe rozbieżności są sporadyczne.

Do tej recenzji należy poemat znajdujący się w Dziełach zebranych Bhuszana pod redakcją Ś.B. Miśry (ŚB, I wyd. 1907), jednego ze wspomnianych już braci Miśrów. Trzy późniejsze redakcje przynależące do recenzji długiej (Śāstrī 1929; Brajratnadās 1930; Śarmā 1937) wnoszą do tekstu jedynie drobne zmia- ny, w związku z czym edycję Ś.B. Miśry uznałem za reprezentatywną dla tej recenzji. Znajdujący się w niej (ŚB) tekst poematu Klejnot króla Śiwadźiego liczy 382 strofy. W najwcześniejszym wydaniu Dzieł zebranych Bhuszana pod redakcją Śrikrisznadasa znajdują się strofy właściwe recenzji długiej, jednak cały tekst jest zbyt krótki, by uznać go jednoznacznie za przynależny do któ-rejkolwiek z recenzji.

– Najnowsze z opublikowanych wydań pt. Dzieła zebrane Bhuszana pod redakcją W.P. Miśry (VB) ukazało się drukiem po raz pierwszy w 1953 r. w Be- naresie (Banāras) nakładem wydawnictwa Vāṇī Vitān. Liczy 347 strof i jest jedynym opublikowanym tekstem recenzji krótkiej. Zaklasyfikowałem do niej również dwa wspomniane wyżej, doskonale zachowane manuskrypty.

Różnice między długą a krótką recenzją nie ograniczają się jedynie do większej liczby strof w tej pierwszej. Recenzja krótka wyróżnia się kilkunasto- ma ilustracjami figur poetyckich, nieobecnymi w redakcjach recenzji długiej. Warto jednak zaznaczyć, że rozbieżności między odpowiadającymi sobie stro- fami obu recenzji mogły powstać w procesie przekazu tekstu i w niewielu miej- scach skutkują znaczącymi różnicami w znaczeniu poszczególnych wersów. Rozbieżności takie nie wpływają zasadniczo na obraz dzieła, którego funkcje charakteryzuję. Ze względu na ograniczony dostęp do manuskryptów recenzji długiej oraz fakt, że redakcja W.P. Miśry jako jedyna zawiera aparat krytyczny, jakkolwiek skromny, za materiał źródłowy, a tym samym podstawę analizy dzieła, przyjmuję teksty recenzji krótkiej. Jedynie w wyjątkowych i uzasadnio- nych przypadkach wykorzystuję tekst przynależący do recenzji długiej.

Ramnagaru (Rāmnagar) nie wyraził zgody na odszukanie innego manuskryptu mającego znajdować się w jego zbiorach. Udaj Śankar Dube już wcześniej podejmował próby uzy- skania dostępu do tego manuskryptu. Jak stwierdził, należy wątpić, czy wciąż znajduje się on w zbiorach pałacowych Ramnagaru (Komunikacja ustna z U.Ś.

Dube z dn. 9 marca 2014 r. w Madhosinh (Mādhosiṃh)).

I folio manuskryptu nr 54 (nowy nr 27) (MS) z ok.

połowy XVIII w., pozyskanego w latach 1898–1899 i znajdującego się obecnie w zbiorach Bhandarkar Oriental Research Institute w Punie (zob. „Mapa”).

I.1. Struktura i język dzieła

A.Struktura

Poemat Klejnot króla Śiwadźiego należy do gatunku literackiego rītigranth, tj. ‘traktat o metodzie’, charakterystycznego dla nurtu rīti⁷⁹. Gatunek ten wy-kazuje bardzo bliskie związki z przynależącymi do tradycji literackiej sanskry-tu dziełami, tworzonymi w ramach gałęzi wiedzy o nazwie alaṁkāraśāstra (skt.), tj. nauka o figurach poetyckich (skt. alaṁkāra – ‘figura poetycka’, ale także ‘ozdabianie’, ‘ozdoba’, ‘ozdobnik’) (por. MW: 94). Sanskryckim ter-minen alaṁkāraśāstra określa się także traktaty poetyckie reprezentujące tę

79 A. Busch określa go mianem „gatunku sztandarowego” (ang. signature genre) dla stylu poezji znanego dziś pod nazwą rīti (por. Busch 2015: 249).

gałąź wiedzy⁸⁰. Traktaty te stanowiły w znacznej mierze pierwowzory dla dzieł z gatunku rītigranth⁸¹.

Struktura dzieł przynależących do gatunku rītigranth sprawia wrażanie, że mamy do czynienia z podręcznikami poetyki. Ich główna, konstytutywna część składa się z definicji (lakṣaṇ) i ilustracji (udāharaṇ). Definiowane są figury retoryczne (bhūṣaṇ – ‘figura poetycka’, ‘biżuteria’, ‘ozdoba’, ‘ozdob-nik’, ‘klejnot’), takie jak figury znaczenia (myśli) i słowa (dźwięku), oraz obrazy przynależące do kilku konwencji tematycznych, np. opisów dwuna-stu miesięcy (bārah-mās), sześciu pór roku (ṣad-r̥ tu-varṇan), czy też typów bohaterek (nāyikā bhed). Nie wszystkie, ale większość definicji przynależy do klasyfikacji znanych z literatury sanskryckiej. Podobnie jest w wypadku konwencji tematycznych, chociaż opis dwunastu miesięcy niekoniecznie wy- wodzi się z sanskryckiej literatury klasycznej. Przypomina on drugą z wymie- nionych, tradycyjną i znacznie lepiej znaną tej literaturze konwencję opisu sześciu pór roku (por. Vaudeville 1986: 5). Niemniej oba te opisy stanowią oddzielne kategorie⁸². W dziełach przynależących do gatunku rītigranth każda definicja wprowadza co najmniej jedną ilustrację, czyli przykład zastosowa- nia figury wskazanej w ramach definicji. W rodzimej tradycji refleksji nad literaturą przyjmuje się na ogół dwie odmiany gałęzi wiedzy noszącej miano alaṁkāraśāstra. Jedna, arthālaṁkāraśāstra (skt.), zajmuje się figurami znacze- nia (skt.

arthālaṁkāra). Druga, śabdālaṁkāraśāstra (skt.), omawia figury sło- wa, czyli dźwięku (skt. śabdālaṁkāra)⁸³. W dziele Bhuszana nie pojawiają się

80 Za najstarszą wykładnię tzw. szkoły poetyki, uznaje się dzieła trzech teoretyków sta-roindyjskich, tworzących w sanskrycie: 1) Kāvyālaṁkāra Bhamahy (Bhāmaha) (nd.), 2) Kāvyādarśa Dandina (Daṇḍin) (ok. VII w. n.e.) oraz 3) Kāvyālaṁkāravr̥ tti Wamany (Vāmana) (VIII/IX w. n.e.) (por. Winternitz 1967: 11–13, 18–19).

81 Lista figur wyliczonych w dziele Bhuszana pokrywa się w ponad 90% z listą pierw-szych stu (spośród stu dwudziestu pięciu) figur ujętych w skomponowanym w XVI w.

dziele z gatunku alaṁkāraśāstra, pt. Kuvalayānanda Appajji Dikszity (Appayya Dīkṣita) (XVI/XVII w.). Nawet w przyjętej kolejności figur między oboma tekstami rozbieżności są nieliczne.

Tekst A. Dikszity uznaje się za rozwinięcie jednego z rozdziałów innego znanego i nieco wcześniejszego dzieła traktującego o poetyce, również z gatunku alaṁkāraśāstra, pt. Candrāloka Dźajadewy Pijuszawarszy (Jayadeva Pīyūṣavarṣa) (por.

Winternitz 1967: 30).

82 Za łącznika obu tradycji można uznać Keśawdasa, który w obszernym dziele Rozkosz poety zawarł oba rodzaje opisów (por. LK, 7.27–7.38 i 10.24–10.35).

83 Sanskryckie dzieło pt. Sarasvatīkaṇṭhabhāraṇa, którego autorstwo przypisuje się kró-lowi Bhodźi (Bhoja) z Dhary (skt. Dhārā) (XI w. n.e.), jest pierwszym znanym tekstem

typologie inne niż dotyczące figur poetyckich. Zgodnie z tą tradycyjną katego- ryzacją poemat Klejnot króla Śiwadźiego przynależałby do odmiany określanej terminem arthālaṁkāraśāstra, przy czym na końcu dzieła znajdują się definicje czterech figur słowa i łącznie jedenaście przykładów

ilustrujących ich użycie.

Struktura tekstu przynależącego do gatunku rītigranth opiera się zatem na występujących po sobie naprzemiennie definicjach i ilustracjach, czyli przy- kładach zastosowania definicji. Kilka fragmentów tekstu nie podlega temu ency- klopedycznemu rygorowi. U Bhuszana jest to dwadzieścia dziewięć strof otwie- rających dzieło i dwie zamykające: kolofon

zawierający datę skomponowania dzieła oraz wyrażenie życzenia długiego panowania Śiwadźiego⁸⁴. Strofy otwie- rające dzielą się na cztery części. W poemacie Klejnot króla Śiwadźiego są to:

1) formuła otwarcia (skt. maṅgalacaraṇa⁸⁵) – hołd bóstwom Ganeśi, Kali i Surji;

2) opis rodowodu władcy (skt. rājavaṁśavarṇana) – rodowód Śiwadźiego;

3) opis rodowodu poety (skt. kavivaṁśavarṇana) – pochodzenie Bhuszana;

4) opis miasta (skt. nagaravarṇana) – Rajgarhu (Rāygaṛh), ustanowionej przez Śiwadźiego nowej stolicy państwa Marathów.

W dziele Bhuszana definicje figur metrycznie mają postać określaną w języku hindi terminem dohā⁸⁶. Ten dwuwers wymaga zwięzłego wyraża-nia myśli. Natomiast ilustracje, dla których poeta z rzadka stosuje również metrum dohā, skomponowane są zwykle przy użyciu dłuższych form

metrycz-przynależącym do rodzimej tradycji refleksji nad literaturą, w którym oprócz figur zna-czenia oraz słowa pojawia się jeszcze trzecia kategoria łącząca funkcje dwóch znanych już typów figur poetyckich. Jest nią figura słowa i znaczenia (skt. śabdārthālaṁkāra) (por.

Winternitz 2016: 24). Więcej na temat źródeł rodzimej tradycji refleksji nad litera- turą w:

Cieślikowski 2016: 187–259; Winternitz 1967: 1–35.

84 Podana liczba strof dotyczy obu manuskryptów, które uwzględniłem w badaniach (MS;

MS2), oraz tekstu poematu zawartego w Dziełach zebranych Bhuszana W.P. Miśry (VB).

85 Przedstawione tu układ i nazwy części otwierających dzieło wywodzą się z klasycz- nej indyjskiej tradycji poetyckiej. Zwyczajowe nazwy części początkowych poematu nie były stosowane przez skrybów, którzy sporządzili uwzględnione w niniejszej książce manuskrypty.

86 Jest to najpopularniejsze metrum literatury języków okresu nowoindoaryjskiego. Dohā składa się z dwóch wersów, a każdy z nich liczy dwadzieścia cztery mory (mātrā). W obrębie każdego z dwóch wersów występuje cezura, która dzieli wers na dwie pady (pāda), czyli ćwiartki. Pierwsza pada w wersie liczy trzynaście mor (w układzie: 6 + 4 + 3 mory), a druga liczy jedenaście mor (w układzie: 6 + 4 + 1 mora) (por. Snell 1991: 20).

nych. Zgodnie z nomenklaturą obowiązującą w języku hindi są to:

chappay⁸⁷, savaiyā⁸⁸, kavitt⁸⁹ i harigītikā⁹⁰.