Autorstwo jako dobro rzeczywistości umysłowej i w sferze percepcji

Drogą wiodącą od dzieła do osobowości autora jest właśnie autorstwo. Dlatego też normy prawne były konstruowane tak, aby objąć ochroną poza sferą materialną także sferę moralną⁴⁰⁷. J. Barta i R. Markiewicz mimo kładzionego przez nich większego nacisku na obiektywizujące podejście do tego zagadnienia zaznaczają, iż jako dobro osobiste zawiera w sobie wszystkie słuszne oczekiwania autora związane z jego autonomią co do: zasad identyfikacji autorstwa, momentu upublicznienia dzieła oraz autoprezentacji przez niesfałszowane dzieło. Jak podkreślają, jest to nadrzędne dobro, które skupia w sobie całość niemajątkowych wartości dla twórcy ze względu na to dzieło⁴⁰⁸.

Niezależnie jednak od tego, jak można byłoby szczegółowo definiować naturę dobra osobistego autorstwa, zawsze będzie przejawiać cechy charakterystyczne dla całego

402 Ibidem.

403 E. Wojnicka (w:) J. Barta [red.], Prawo autorskie..., t. 13, wyd. 2, s. 230.

404 J. Błeszyński, Ochrona autorskich dóbr osobistych (w:) T. Szymanek, Naruszenie praw na dobrach niematerialnych, Warszawa 2011, s. 51.

405 Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne..., s. 157.

406 A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę..., s. 88.

407 Uzasadnienie do projektu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, druk sejmowy nr 86 z dnia 6 listopada 1993r., s. 39.

408 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, wyd. 5, Warszawa 2011, s. 38.

105

katalogu dóbr osobistych. W literaturze mowa jest o istnieniu wspólnego zakorzenienia.

T. Sokołowski określa ten korzeń dobrem podstawowym. Sprowadzany jest on do świadomości po stronie pokrzywdzonego, iż doszło do zachwiania jego sfery emocjonalnej⁴⁰⁹. K. Czub zaznacza, że poszczególne jednostkowe dobra osobiste mogą się różnić od siebie specyfiką ontologiczną i funkcjonalną. Nie przekreśla to jednak potrzeby, a wręcz konieczności uwzględniania wspólnego źródła, które nawet nie do końca musi być zwerbalizowane, ale które przesądza o ich naturze, jak i wzajemnych relacjach⁴¹⁰.

Zgodnie z powyższym same korzenie dóbr osobistych nie mogą być scharakteryzowane poprzez zwerbalizowany i abstrakcyjny, a zarazem jednoznaczny i zwięzły opis. Jednak na potrzeby niniejszej pracy ich cechy stanowiące jednocześnie konstytutywne cechy każdego dobra osobistego, mogą podlegać w zupełności rzetelnemu opisowi.

W tym miejscu należy odnieść się do przytoczonego wcześniej stwierdzenia Z. Radwańskiego, iż dobro osobiste stanowi „wysoce ceniony stan rzeczy”, a według A. Szpunara kluczowe przy ocenie naruszenia są „momenty społeczne”.

Szczególną uwagę należy zwrócić na „stan rzeczy” i „moment”. Rozumienie tych określeń może prowadzić bowiem do wniosku, iż cytowani badacze odnieśli się po części do „stanów faktycznych” w jakich znajduje się człowiek o przypisywanym mu dobru osobistym. Z tym, że nie chodzi tutaj o namacalny „stan faktyczny”, którego poszczególne elementy mogą być sensoryczno-motorycznie percypowane w drodze fizycznego z nimi kontaktu. Dlatego też, podejmując się rozwinięcia tego zagadnienia, można pokusić się o uwagę, iż w zakresie tego chodzi o całokształt „okoliczności”, w których dany człowiek znajduje się oraz z którymi wiąże określone wewnętrzne przeżycia psychiczno-intelektualne. Następnie ze względu na istnienie sumy podobnych bądź tożsamych wewnętrznych przeżyć jednostek z danej grupy społecznej w stosunku do takich „okoliczności”, kształtowana jest społecznie pozytywna ich ocena. Dochodzi zatem do zaprezentowania dualistycznego aspektu dobra osobistego: jeden wiązany mógłby być ze światem zewnętrznym, w którym istnieje człowiek, a drugi ze światem wewnętrznym, tj. światem jego umysłu i uczuć. Wobec tego staje się wówczas logiczne stwierdzenie, iż dobro osobiste jest „wysoce cenionym stanem rzeczy”. Trzeba jednak zaprezentować newralgiczne jego cechy (ontologiczne atrybuty).

Częstokroć podkreślaną w literaturze cechą jest niemajątkowy aspekt zarówno w odniesieniu do fizycznych, jak i psychicznych elementów dobra osobistego. Chodzi tutaj

409 T. Sokołowski mówi w tym zakresie o „godności żyjącej w osobie ludzkiej”. T. Sokołowski (w:) A. Kidyba [red.], op. cit., s. 119.

410 K. Czub, op. cit., s. 51 – 52.

106

o brak możliwości dokonania jakiegokolwiek dokładnego, rynkowego, majątkowego oszacowania. Występuje wyłącznie wartość niedająca się wyrazić ekonomicznie (wartość o charakterze niemajątkowym, dotycząca interesów twórcy związanych z dziełem)⁴¹¹. Dlatego też, trudno tutaj mówić o możliwości przypisania dobru osobistemu ekwiwalentu w postaci sumy pieniężnej lub innych przedmiotów, o wartości ekonomicznej.

Podkreśla się jednak, iż taki stan rzeczy może pośrednio determinować sytuację ekonomiczną danego podmiotu⁴¹². Z jednej strony istnieje potrzeba uwzględniania interesów osobistych związanych ze sferą fizyczno-psychiczno intelektualną człowieka. Z drugiej strony – stricte w odniesieniu do działalności kulturalnej – popadając w pewną tendencję komercjalizacji rezultatów własnej twórczości, dąży się do traktowania tych jako wartości rynkowych, a tym samym jako wartości zbywalnych jak zwykły towar – odpłatnie⁴¹³. Ponadto – na co zwracał uwagę F. Zoll – skoro, ktoś doznał naruszenia dobra osobistego, to zachodzą warunki obowiązku pieniężnego zadośćuczynienia, wyliczonego odpowiednio do siły zarobkowej poszkodowanego (pokrzywdzonego)⁴¹⁴.

Na tle prezentowanych koncepcji trzeba jednak utrzymać zarys pomiędzy sferą jeszcze niemajątkową, a sferą mieszącą się już w zakresie skutków istnienia danego dobra osobistego, a nie w nim samym. Ze względu na wysoki poziom wiedzy i zdolności twórcy lub artysty wykonawcy, autorstwo, jako dobro osobiste, stanowi doniosłą podstawę czerpania profitów z użyteczności dzieła, rozumianej przez pryzmat ekonomicznej analizy zjawiska. Innymi słowy, majątkowemu oszacowaniu podlegają elementy wiązane z użytecznością, poczytnością lub inną cechą konkretnego utworu albo artystycznego wykonania, nie zaś samo autorstwo.

Niemożliwość majątkowego oszacowania autorstwa, jest ściśle związana z kolejną stałą cechą każdego dobra osobistego, jaką jest brak możliwości funkcjonowania w obrocie definiowanym, zarówno z punktu widzenia prawnego, jak i ekonomicznego. Wynika to z tego, iż jako dobro osobiste pozostaje w ścisłym związku z osobą człowieka (jest osobistym)⁴¹⁵. W myśl nauk stricte ekonomicznych, rynkiem jest całokształt transakcji

411 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, R. Markiewicz [red.] Prawo autorskie...., s. 166; K. Czub, op. cit., s.

25; S. Dmowski (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu..., s. 110; S. Grzybowski, Ochrona dóbr…, s. 72 – 80; J. Sieńczyło-Chlabicz, Prawo własności intelektualnej, Warszawa 2011, s. 157-158; A.

Wolter, J. Ignatwoicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne…, s. 182 i 184; Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne..., s. 158; P. Nazaruk (w:) J. Ciszewski [red.], op. cit., s. 60.

412 Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne..., s. 158.

413 Ibidem.

414 F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie. Część ogólna, Kraków 1946, s. 110.

415 Wyróżniane są dobra przyrodzone, powstające niezależnie od działań i woli człowieka (życie, zdrowie, wolność, cześć) oraz dobra nabywane w toku jego życia (twórczość naukowa i artystyczna). A. Cisek, P.

Machnikowski (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski [red.], Kodeks cywilny..., s. 59.

107

kupna-sprzedaży, dokonywanych w określonych warunkach wynikających z relacji pomiędzy podażą, a popytem⁴¹⁶. W ramach tego rynku przedmiotem transakcji mogą być wszystkie elementy należące do katalogu różnych dóbr i usług – towarów, którym można przypisać określoną wartość majątkową. W rodzimej nauce prawa cywilnego mowa jest w tym zakresie o możliwości funkcjonowania, jako dobro samoistne w stosunkach społeczno-gospodarczych⁴¹⁷.

W przypadku zaś autorstwa, z samego już brzmienia art. 16 pr. aut. wynika cecha niezbywalności, braku możliwości zrzeczenia się, niemożliwości dziedziczenia.⁴¹⁸. Dlatego też, dobro to nie może być w żaden sposób przedmiotem jakiejkolwiek transakcji. Należy podkreślić, że nie chodzi tutaj tylko o transakcje legalne. Mowa tutaj też o „czarnym rynku”.

W ramach tego odbywa się faktyczna i nierejestrowana wymiana dóbr (bytów) fizycznych.

Nawet tych, które nie mogą być przedmiotem legalnego obrotu, np. dokumenty tożsamości, bezcenne i należące do zbiorów muzealnych dzieła sztuki, zwłoki, itd.

Kolejnym atrybutem jest najprostszy w swej istocie wymiar ontologiczny bytu – brak ucieleśnienia (niematerialność). Fizykalność (ucieleśnienie/materialność) przejawia się w możliwości sensorycznego poznania bytu, na który można także motorycznie oddziaływać. Byt ucieleśniony jest także bytem o lokalizacji przestrzennej i czasowej oraz o rozciągłości przestrzennej i czasowej⁴¹⁹. Inne byty, nieposiadające powyższych atrybutów, należą do bytów nieucieleśnionych – fizycznie nieistniejących w otaczającym nas fizycznym świecie, lecz kreowanych wyłącznie w ludzkim umyśle.

Autorstwo jest bytem nieucieleśnionym. Trzeba tutaj jednak poczynić kilka istotnych uwag. Według S. Tomczyka dóbr osobistych nie zalicza się do zjawisk świata rzeczy, a jednocześnie stanowią one emanację ludzkiej osobowości⁴²⁰. T. Sokołowski podkreśla jednak, iż niektóre dobra osobiste są warunkowane (odnoszą się) do pewnych substancjonalnych przedmiotów, czy też materialnych substratów (stany rzeczy mające

416 M. Gulcz, Ekonomia. Mikroekonomia, Poznań 2002, s. 23.

417 B. Ziemianin, K. A. Dadańska, Prawo rzeczowe, Warszawa 2008, s. 19.

418 Art. 16 pr. aut. w brzmieniu: Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem...

419 Każdy obiekt percepcji (fizyczny przedmiot) ma pewne dające się obiektywnie wartościować właściwości.

Przykładowo rzecz ruchoma jaką jest biurko do pisania ma określoną lokalizację przestrzenną (stoi pod oknem przy prawej ścianie patrząc od wejścia do pokoju) i czasową (stoi w tym miejscu w dniu 6 grudnia 2013r. o godzinie 14:05). Jak również ma określoną rozciągłość przestrzenną (stojąc zajmuje 0,6 m² powierzchni podłogi oraz 4 m³ kubatury pokoju) i czasową (stoi od dnia 4 grudnia 2013r. do chwili pisania tego przypisu – 6 grudnia 2013r.). S. Judycki, Struktura percepcji zmysłowej i wiedza percepcyjna, strona: www.kul.pl, (data dostępu: 6 grudnia 2013r.).

420 S. Tomczyk, op. cit., s. 119.

108

częściowo albo wyłącznie charakter materialny). W pozostałym zakresie mowa jest o tych dobrach osobistych, które mają charakter wyłącznie abstrakcyjny⁴²¹.

Na tle przyjmowanych w niniejszym punkcie założeń, należałoby zaznaczyć, iż autorstwo jest dobrem o charakterze abstrakcyjno-przestrzennym (percypowanym wyłącznie na poziomie poznania językowo-umysłowego poprzez substraty foniczne lub graficzne)⁴²². Autorstwo odnosi się bowiem do utworu, który jest co do zasady dobrem niematerialnym (istniejącym w świecie umysłu i psychiki ludzkiej). Nie ma tutaj zaś znaczenia okoliczność, w ramach której by dany utwór mógł „wejść” do świata rzeczywistości umysłu i ludzkiej psychiki, musi być uprzednio percypowany za pomocą substratu materialnego, jakim jest jego corpus mechanicum.

Konkludując, w płaszczyźnie empirycznego poznania dobra osobistego autorstwa, mamy do czynienia z pojęciem określonego układu okoliczności, w stosunku do którego zachodzi także ściśle zintegrowany z nim stan psychiczno-intelektualny człowieka. Zmiany w tym układzie okoliczności mogą znacząco wpływać na stany psychiczne i emocjonalne. Układ taki można określić mianem „dobra”. Jest on „dobry”, ponieważ jest pozytywnie oceniany.

Pozytywna ocena wynika z jego korzystności, tj. dodatniej i niemajątkowej wartości. Z tym, że korzystność ta ma wymiar stricte indywidualny, czyli wyłącznie osobisty (dotyczy wyłącznie mojego „ja”, mojego życia, moich losów, pamięci o mojej osobie jaką pozostawię potomnym, itd.). Z punktu widzenia syntaktycznego, poprawniejsze będzie zatem odnoszenie terminu „dobro” nie do wartości, lecz do układu okoliczności, który dopiero jest pozytywnie wartościowany. Układ taki staje się wówczas „układem wartościowym”.

Wartości takiej nie można jednak ustalić w oparciu o jakiekolwiek rynkowe kryteria.

Dochodzi bowiem jeszcze do tego element osobistego wymiaru (układ dotyczy mojej osoby). Stąd też będzie mowa o „układzie osobiście wartościowym”. Wobec tego, z punktu widzenia prawa karnego, w odniesieniu do pojęcia autorstwa, znacząco istotny jest fakt,

421 T. Sokołowski (w:) A. Kidyba [red.], op. cit., s. 122 – 123.

422 T. Sokołowski wskazuje, iż naruszenie dobra osobistego może być oceniane w aspekcie materialnym, substancjalnym. Brak substratu danego dobra osobistego powoduje istnienie dóbr o bardziej abstrakcyjnym charakterze. Wydaje się jednak, iż o ile w danym układzie okoliczności nie będzie mowy o „materialności”.

Zawsze będzie zaś mowa o „przestrzenności” mniej bądź bardziej dostrzeganej jako zmiana – nawet mogącą być minimalną i chwilową – dotychczasowego, pozytywnie wartościowanego układu okoliczności. Bowiem ten sam układ okoliczności może zawierać się w więcej niż jednym dobru osobistym. Przykładowo stan rzeczy w ramach którego człowiek jest najedzony (nie głoduje) będzie się zawierał w dobru osobistym jakim są w kolejności: godność, zdrowie, nietykalność cielesna, wolność, możliwość zaspokajania własnych potrzeb. Zaś zmianą (przerwaniem) takiego pozytywnie wartościowanego układu okoliczności będzie stan rzeczy, w ramach którego człowiek będzie głodzony w celu uśmiercenia. Wówczas pozytywny stan rzeczy zostanie wyłączony z przytoczonych dóbr osobistych. Zatem dobra osobiste zostaną naruszone (dojdzie do częściowego albo całościowego przerwania ich ciągłości w wymiarze przestrzennym). Ibidem, s. 122 – 123

109

iż dobro osobiste jest „układem (stanem rzeczy) osobiście wartościowym” dla konkretnego człowieka (zarówno w trakcie jego życia, jak i w odniesieniu do niektórych dóbr także po jego śmierci).