chronionego prawem, tj. mienia pokrzywdzonego. W zakresie tego stanu pokrzywdzony staje w obliczu konkretnego zagrożenia, iż nigdy nie odzyska rzeczy ruchomej lub przedmiotu świadczonego w ramach prawa majątkowego albo odzyska w postaci pogorszonej lub o mniejszej wartości niż przed popełnieniem przestępstwa – co będzie dla niego stanowiło szkodę majątkową. Poczynione ustalenia dają zatem podstawę do stwierdzenia materialnego (skutkowego) charakteru przywłaszczenia.
Stanowisko wyrażone w tym przedmiocie przez Sąd Najwyższy wymaga tylko jednej korekty. Pokrzywdzony nie traci rzeczy – z wyjątkiem przypadków fizycznego zniszczenia, przekształcenia lub zniekształcenia w sposób czyniący ją niezdatną do normalnego użytku, lecz staje w obliczu realnej jej utraty314. Skutek ten nie musi być stały (na zawsze). Powinien on jednak utrzymać się przez dłuższy czas (trwałość)315. Jest to istotne, ponieważ brak
313 „Istotnym dla odpowiedzialności z art. 262 k.k. jest nie sam fakt odmowy zwrotu powierzonego mienia, lecz motyw odmowy, tj. przyczyny niezwrócenia mienia.”. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1937r., sygn.: II K 1153/37, OSN(K) 1938/6/144, LEX: 355145.
314 Zdaniem Sądu Najwyższego skutek w postaci utraty przez właściciela rzeczy powstaje z chwilą rozporządzenia rzeczą przez sprawcę z wyłączeniem osoby upoważnionej. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002r., sygn.: IV KKN 380/99, LEX: 77427. Pokrzywdzony nawet jeżeli nie jest aktualnym wykonawcą stanu posiadania, to może jako uprawniony z zachowaniem przepisów ustawowych i umownych zażądać zwrotu rzeczy. Odmowa zaś pozbawia go możliwości wykonywania stanu posiadania. Zrywana jest wówczas więź łącząca uprawnionego z jego rzeczą.
315 B. Michalski (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki [red.], Kodeks karny…, s. 1092; M. Surkont, op. cit., s. 94; O.
Górniok, Zagarnięcie mienia społecznego, Warszawa 1976, s. 171. Sąd Najwyższy na tle przestępstwa kradzieży stwierdza, że „nie czas korzystania bezprawnie z cudzego samochodu, lecz cel w jakim dokonano
88
przejawiania przez sprawcę własnym zachowaniem dążenia do utrzymania trwałości, czy też brak zamiaru zatrzymania przedmiotu na własność, może powodować konieczność zakwalifikowania czynu jako wykroczenie samowolnego użycia cudzej rzeczy ruchomej z art. 127 § 1 K.w.316. Należy także dodać, że im dłuższy czas trwania tego skutku, tym większe prawdopodobieństwo trwałej i nieodwracalnej utraty mienia.
Ponadto, przedmiot bezpośredniego oddziaływania musi być „cudzy”. Niemożliwe jest przywłaszczenie rzeczy własnej317. Ustawodawca wprost używa określenia „cudza” rzecz ruchoma lub „cudze” prawo majątkowe, jak również dokument stwierdzający tożsamość
„innej” osoby lub prawo majątkowe „innej” osoby. Niemniej określenie tego, co jest własne, a co cudze, także może nastręczać trudności. Chociażby wątpliwości pojawiają się w przypadku przywłaszczenia rzeczy objętej współwłasnością lub majątkową wspólnością małżeńską. W tym zakresie dominujący jest jednak pogląd, że rzecz objęta współprawem jest dla każdego ze współuprawnionych rzeczą cudzą318. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, iż samowolne rozporządzenie składnikiem takiego majątku stanowi wyraz zamiaru powiększenia swojego majątku kosztem majątku współuprawnionego319. Warunkiem koniecznym jest zaś uzewnętrznianie zamiaru „włączenia przedmiotu współwłasności do swego majątku odrębnego lub przejęcia do wyłącznej dyspozycji”320. Innym przykładem jest sytuacja, w ramach której osoba współpracująca z przedsiębiorcą, rozporządzając powierzonymi pieniędzmi w sposób wykraczający poza warunki tej współpracy, popełnia przestępstwo przywłaszczenia w typie kwalifikowanym, tj. z przepisu art. 284 § 2 K.k.321. Przestępstwa przywłaszczenia nie popełni jednak osoba, która wykorzystuje przychody z rzeczy wspólnej przeznaczonej na finansowanie kosztów funkcjonowania spółki322.
zaboru decyduje o charakterze tego zaboru. Krótkotrwałość, o której mowa w art. 214 k.k. nie oznacza krótkiego, w odsłownym tego słowa znaczeniu, czasu liczonego na godziny, lecz stanowi przeciwstawienie trwałości, jaką cechuje przywłaszczenie”. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1982r., sygn.: III KR 333/81, OSNPG 1982/8/105, LEX: 17408.
316 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1935r., sygn.: II K 712/35, OSN(K) 1936/2/80, LEX: 373013; A.
Sośnicka, op. cit., s. 50.
317 B. Michalski (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki [red.], Kodeks karny…, s. 1089.
318 B. Michalski (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki [red.], Kodeks karny…, s. 1089; M. Gałązka (w:) A. Grześkowiak, K. Wiaka [red.], op. cit., s. 1175; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 1997r., sygn.: III KKN 241/96, OSP 1998/5/95, LEX: 32562; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 sierpnia 2002r., sygn.: II AKa 1295/02, KZS 2002/9/13, LEX: 74905.
319 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1972r., sygn.: V KRN 421/72, OSNKW 1973/5/61, LEX:
18575; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 1998r., sygn.: V KKN 220/97, Prok. i Pr. – wkł. 1999/1/3, LEX: 34988; Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 sierpnia 2007r., sygn.: I KZP 18/07, OSNKW 2007/9/64, Prok. i Pr. –wkł. 2007/11/6, Biul. SN 2007/9/16, LEX: 298965.
320 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2000r., sygn.: III KKN 200/98, LEX: 51079.
321 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 3 marca 2004r., sygn.: II AKa 125/04, Prok. i Pr. – wkł.
2005/3/22, KZS 2005/4/42, LEX: 143654.
322 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2003r., sygn.: V KK 159/02, LEX: 77023.
89
W konkluzji przytoczyć należy formułowaną na gruncie nieobowiązującego już K.k.
z 1932r., tezę J. Makarewicza, iż sprawca przestępstwa przywłaszczenia „…ma mienie obce we władztwie swem, a przynajmniej nie jest ono we władztwie obcem…”323. Nadto, sprawca
„…rozporządza mieniem w kierunku gospodarczego użycia (zużycia) z wykluczeniem osoby uprawnionej…”324. Jako przykład czynności wykluczenia osoby uprawnionej przytaczał ukrycie przedmiotu bezpośredniego oddziaływania, zaprzeczanie jego posiadania, połączenie z innym przedmiotem bądź też przerobienie325. W literaturze wymieniane są także: odmowa wykonania obowiązku zwrotu przedmiotu, wyzbycie się oraz zniszczenie go326. Podkreśla się jednak, że nie będzie stanowiło przywłaszczenia rozporządzenie polegające na udzieleniu pożyczki, użyczeniu, wynajęciu, wydzierżawieniu cudzej rzeczy, o ile nie powoduje powyżej opisanego skutku327.
4. Konkluzje
W doktrynie i orzecznictwie wyodrębniane są trzy zasadnicze elementy mieszczące się w zakresie znamion czynu zabronionego przywłaszczenia rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego z art. 284 K.k. Pierwszym elementem jest stan faktyczny, w ramach którego sprawca sprawuje faktyczne władztwo nad rzeczą, a w odniesieniu do prawa majątkowego – stan dysponowania (niekoniecznie w sensie fizycznym) uprawnieniem, tudzież legitymacją do podjęcia czynności, zmierzającej do wykonania prawa majątkowego328. W chwili rozpoczęcia realizacji znamienia przywłaszczenia stan ten już powinien istnieć.
Kolejnym elementem jest bezprawne rozporządzanie przedmiotem lub bezprawne dokonywanie czynności faktycznych dotyczących tego przedmiotu. Kryterium, w oparciu o jakie należałoby ustalać bezprawność danej czynności, winien być zakres stosunku prawnego, z którego wynika stan faktycznego władztwa albo ewentualnie brak takiego stosunku.
Ostatnią i najistotniejszą okolicznością stanowiącą znamię przedmiotowe przywłaszczenia, jest skutek przejawiający się w trwałej i nieodwracalnej utracie mienia
323 J. Makarewicz, Kodeks karny..., 1932, s. 367.
324 Ibidem.
325 Ibidem.
326 B. Michalski (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki [red.], Kodeks karny…, s. 1091.
327 M. Surkont, op. cit., s. 94.
328 Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, iż wymóg posiadania dotyczy jedynie cudzej rzeczy ruchomej, a nie prawa majątkowego. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2009r., sygn.: IV KK 3/09, OSNKW 2009/6/47, Biul. SN 2009/5/17, LEX: 496136. W ontologicznej płaszczyźnie nieucieleśniony substrat terminu prawo majątkowe nie może znaleźć się we fizycznym władztwie człowieka. Jakkolwiek w myśl zasady, że prawo idzie za dokumentem, przy wykonywaniu prawa majątkowego sprawca sprawuje faktyczne władztwo nad dokumentem, który przecież w rozumieniu art. 115 § 14 K.k., jest rzeczą ruchomą.
90
ruchomego (unicestwieniu lub pogorszeniu) lub skutek jawiący się w stworzeniu stanu konkretnego (realnego) niebezpieczeństwa trwałą i nieodwracalną jego utratą. Sprawca narusza dobro prawne jakim jest mienie lub stwarza stan realnego (konkretnego) zagrożenia naruszenia takiego dobra. Samo rozporządzenie lub dokonanie czynności faktycznej, o ile nie spowoduje unicestwienia składnika majątkowego albo nie spowoduje przeniesienia faktycznego władztwa nad takim składnikiem na inną – niedającą rękojmi zwrotu – osobę lub nie spowoduje zaistnienia okoliczności uniemożliwiających przywrócenie pokrzywdzonemu stanu sprzed popełnienia czynu – nie może być kwalifikowane jako czyn zabroniony przywłaszczenia rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego. W braku tego skutku wszelkie czynności prawne lub faktyczne, wykraczające poza zakres legitymacji nadanej przez właściciela lub innego uprawnionego, stwarzają wyłącznie bezprawie cywilnoprawne, a nie karnoprawne.
Nadto, sprawcy powinien towarzyszyć zamiar pozbawienia osoby uprawnionej własności przywłaszczanego przedmiotu329. Przywłaszczenie jest przestępstwem kierunkowym330. Występuje tutaj „zamiar zatrzymania rzeczy dla siebie albo dla innej osoby bez żadnego ku temu tytułu (animus rem sibi habendi)”331. A. Marek i T. Oczkowski wskazują, że zamiar sprawcy obejmuje dwa cele. Pierwszy przejawia się w dążeniu do zerwania więzi prawnej łączącej rzecz z jej właścicielem. W zakresie drugiego celu sprawca musi uzewnętrzniać chęć traktowania cudzej rzeczy jak swoją własność332. Innymi słowy, chodzi tutaj o zamiar przejawiający się w chęci podjęcia konkretnych czynności względem cudzego składnika mienia, w sposób uzewnętrzniający typowo właścicielskie atrybuty wykonywania władztwa, zarówno w wymiarze faktycznym jak i prawnym.
329 M. Surkont, op. cit., s. 99; M. Kulik (w:), M. Mozgawa [red.], Kodeks karny…, s. 661; M. Gałązka (w:) A.
Grześkowiak, K. Wiaka [red.], op. cit., s., 1200; A. Marek, T. Oczkowski (w:) R. Zawłocki [red.], Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze..., s. 110; A. Marek, Kodeks karny…, s. 591 – 592; B. Michalski (w:) A.
Wąsek, R. Zawłocki [red.], Kodeks karny…, s. 1095; P. Kardas, J. Satko, Przestępstwa przeciwko…, s. 70; M.
Surkont, op. cit.; R. Zawłocki, Przestępstwo przywłaszczenia…, s. 1255.
330 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2003r., sygn.: III KK 165/03, LEX: 140098; Postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002r., sygn.: IV KKN 380/99, LEX: 77427.
331 Ibidem; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2004r., sygn.: V KK 316/03, OSNKW 2004/7-8/70, Biul.
SN 2004/8/12, Wokanda 2004/12/13, LEX: 119760.
332 A. Marek, T. Oczkowski (w:), R. Zawłocki [red.], Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze…, s. 108;
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 1987r., sygn.: II KR 135/87, OSNKW 1987/11-12/108, LEX:
20255.
91
ROZDZIAŁ III
ZNAMIONA TYPU CZYNU ZABRONIONEGO PRZYWŁASZCZENIA AUTORSTWA
1. Wprowadzenie
Mając na względzie naturalno-kauzalną (ontologiczną) postać czynu zabronionego przywłaszczenia rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego z art. 284 K.k., jako konieczne jawi się zaprezentowanie kolejnego zagadnienia, które dotyczy już naturalno-kauzalnej (ontologicznej) postaci czynu zabronionego przywłaszczenia autorstwa z art. 115 ust. 1 pr. aut.
W zakresie niniejszej materii punktem odniesienia będzie również ontologiczna postać przedmiotów, tj. elementów otaczającej nas rzeczywistości (tej materialnej i niematerialnej), wobec których sprawca czynu podejmuje określone działanie (albo zaniechanie działania).
Jak już bowiem wcześniej podkreślono, ontologiczna postać rzeczywistości, w tym przedmiotów, na które oddziałujemy, stanowi bezwarunkową determinantę ontologicznej postaci naszego zachowania.
Ustalenie desygnatu indywidualnego lub szczególnego przedmiotu ochrony – który w kontekście desygnatu częstokroć pokrywa się z przedmiotem czynności wykonawczej – nie powinno nastręczać trudności w sytuacji, gdy nazwa odpowiadająca jego pojęciu, stanowi element opisu znamion strony przedmiotowej333. Na tej podstawie można byłoby zatem poprzestać na wskazaniu prima facie, że w ramach znamion przywłaszczenia autorstwa, chodzi o traktowanie jako własnego cudzego „autorstwa”, lakonicznie określanego dobrem osobistym człowieka, w zakresie którego dochodzi do traktowania jako własnego – cudzego utworu lub artystycznego wykonania.
W skrócie, autorstwo wiązane jest z podstawą relacjami istniejących między autorem, a jego dziełem. Wyłącza się z tego zakresu kwestię ochrony praw majątkowych334.
333 K. Cesarz, Indywidualny oraz rodzajowy przedmiot ochrony i ich wpływ na interpretację znamion typu czynu zabronionego i określenie zakresu ochrony (w:) L. Gardocki, J. Godyń, M. Hudzik, L.K. Paprzycki [red.], Działalność orzecznicza Sądu Najwyższego a prawo wspólnotowe i unijne, Rajgród 2005, s. 54 - 55; E.
Hryniewicz, Przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego zagrożenia dóbr prawnych, Warszawa 2012, s. 239 – 240.
334 M. Mozgawa, J. Radoniewicz, Przepisy karne w prawie autorskim. Zagadnienia teorii i praktyki, Prokuratura i Prawo, 1997, nr 7 – 8, s. 9; P. Seledec, Przestępstwa naruszające prawa autorskie, Przegląd Sądowy, 2003, nr 7 – 8, s. 87; M. Poźniak-Niedzielska, J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Bydgoszcz 2006, s. 252; R. Golat, Prawo autorskie. Komentarz dla praktyków, Gdańsk 2008, s. 323; K. Gienas (w:) E. Ferenc-Szydełko [red.], Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2011, s. 737.
92
Z. Ćwiąkalski stwierdza, iż w ramach tego dobra mamy do czynienia z tzw. ojcostwem do utworu lub artystycznego wykonania (prawo do autorstwa lub prawo do ojcostwa dzieła)335. Ze względu na usystematyzowanie przepisu art. 115 ust. 1 w ustawie pr. aut. rodzajowym przedmiotem ochrony byłyby prawa autorskie, zarówno osobiste jak i majątkowe oraz prawa pokrewne336.
Niemniej, zagadnienie to wymaga głębszej analizy. Określenie „autorstwa” na gruncie samej wykładni przepisów prawa autorskiego, może bowiem być definiowane na różne sposoby. W rezultacie powstaje w tym zakresie pytanie, wobec czego sprawca przestępstwa z art. 115 ust. 1 pr. aut. właściwie dokonuje zamachu, tj. na jaki element bądź elementy otaczającej nas rzeczywistości – zarówno tej materialnej, jak i niematerialnej – sprawca swoim zachowaniem oddziałuje.
2. Naturalno-kauzalna postać czynu przywłaszczenia autorstwa