Desygnatem terminu drzewo jest ucieleśniona, materialna część przyrody, występującą w stanie niewyodrębnionym przed popełnieniem czynu wyrąbania. W literaturze spotykane jest twierdzenie, w ramach którego warunkiem uznania, iż czynem wyczerpano znamiona czynu zabronionego z art. 290 § 1 K.k. jest pochodzenie drzewa z lasu o definicji legalnej z art. 3 ustawy o lasach282. W innym wypadku należałoby kwalifikować ten czyn jako kradzież283.
Zgodnie z art. 3 ustawy o lasach, lasem jest grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi), w tym drzewami i krzewami oraz runem leśnym lub przejściowo jej pozbawiony, jakkolwiek przeznaczony do produkcji leśnej lub na rezerwat przyrody lub skład parku narodowego albo wpisany jest do rejestru zabytków.
Jak również zgodnie z pkt 2 tego przepisu, lasem jest grunt związany z gospodarką leśną, na którym posadowione są wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także miejsca wykorzystywane jako parkingi leśne i urządzenie turystyczne.
Podsumowując, wystarczy wskazać, iż drzewo zarówno w chwili wyrąbania, jak i w toku następnych czynności w zakresie przywłaszczenia (drewno) jest przedmiotem fizycznym, materialnym i o majątkowej wartości. Podobnie jak w przypadku postępowania z wyżej omówionymi przedmiotami bezpośredniego oddziaływania, przywłaszczenie drewna ma zarówno w zakresie stanu faktycznego, jak i stanu prawnego, postać właściwą dla całego katalogu postępowań z różnego rodzaju przedmiotami ucieleśnionymi, materialnymi i majątkowymi.
3.2. Zachowanie się sprawcy względem pokrzywdzonego i osób trzecich
Zagadnienie pozorowania przez sprawcę określonego układu stosunków własnościowych, jaki kształtuje się w relacjach z innymi osobami, a także z pokrzywdzonym, ściśle wiąże się z kwestią bezprawnego rozporządzania przedmiotem czynności wykonawczej284. Z cywilnoprawnego punktu widzenia
282 Ustawa z dnia 28 września 1991r. o lasach (Dz. U. z 1991, nr 101, poz. 444 ze zm.).
283 M. Kulik (w:) M. Mozgawa [red.], Kodeks karny…, s. 671 – 672.
284 R. Zawłocki, Przestępstwo przywłaszczenia…, s. 1254; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1978r., sygn.: V KR 197/77, OSNPG 1978/6/64, nr 6, LEX: 17043; L. Gardocki, Prawo karne…, s. 338 i 339; A.
Marek, Kodeks karny…, s. 606; Wyrok Sadu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 3 grudnia 1998r., syng.: II Aka 176/98, Apel.-Lub. 1999/2/11, LEX: 36260.
77
rozporządzenie jest czynnością konwencjonalną, z którą stanowione normy prawne wiążą wyzbycie się prawa własności lub innego prawa majątkowego, obciążenie go, czy też zniesienie. W zakresie wyzbycia się, wymieniane są: przeniesienie prawa własności z uprawnionego na inny podmiot, zrzeczenie się prawa własności, jak również testamentowe rozrządzenie rzeczą na wypadek śmierci. Czynności obciążające powodują ustanowienie na prawie własności ograniczonych praw rzeczowych. Znosząc prawo, uprawniony może porzucić przedmiot w celu wyzbycia się, czy też go zniszczyć.
Sprawca czynu zabronionego przywłaszczenia nie jest jednak uprawniony do rozporządzania rzeczą lub prawem majątkowym, a jeżeli jest, to wyłącznie w ograniczonym zakresie lub z zastrzeżeniem obowiązku eliminowania powstałych w ten sposób ujemnych i usuwalnych skutków, tj. przywracania mienia do stanu pierwotnego285. Dlatego też wskazuje się, iż sprawca postępuje z określonym przedmiotem tylko
„jak z własnym”286. Dokonywane zaś przez niego czynności zarówno prawne, jak i faktyczne, charakteryzować się powinny bezprawnością.
Wobec powyższego, faktycznie władający rzeczą ruchomą lub wykonawca prawa majątkowego nie wyczerpie znamion przywłaszczenia z art. 284 K.k. na przykład w okoliczności potrącenia rzeczywiście istniejącego długu, czy też zatrzymania rzeczy tytułem zaspokojenia własnej wierzytelności287. Czynem zabronionym przywłaszczenia nie będzie także rozporządzenie rzeczą przez dłużnika, który nie spełnił wzajemnego pieniężnego świadczenia, jeżeli w rezultacie odpłatnej umowy, poza przeniesieniem posiadania nastąpiło również przeniesienie na niego własności. Rozporządzenie takie nie będzie wówczas równoznaczne z bezprawnym zatrzymaniem rzeczy. Brak zapłaty będzie traktowany wyłącznie jako niewykonanie cywilnoprawnego stosunku zobowiązaniowego288.
285 R. Zawłocki zwraca uwagę na to, że w przypadku umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, której przedmiotem jest rzecz oznaczona co do gatunku, dłużnik może sprzedawać swoje zapasy bez ograniczeń.
Powstaje wówczas jedynie obowiązek uzupełnienia brakującej wartości. Tym samym dłużnik, w razie dokonania takiego rozporządzenia, nie popełnia czynu zabronionego z art. 284 § 2 K.k. Jakkolwiek odmiennie kształtowałaby się sytuacja prawna dłużnika, który dokonałby takiego rozporządzenia powierzoną rzeczą oznaczoną co do tożsamości. Prawny los takiej rzeczy, traktowanej wówczas jako użyczonej, zależy bezpośrednio od właściciela, czyli wierzyciela. Dokonanie rozporządzenia taką rzeczą przez dłużnika, prowadziłoby do bezspornego uznania jego zachowania za karalne sprzeniewierzenie. Zob. szerzej: R.
Zawłocki, Przestępstwo przywłaszczenia…, 1254 – 1255.
286 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2004r., sygn.: V KK 316/03, OSNKW 2004/7-8/70, Biul. SN 2004/8/12, Wokanda 2004/12/13, LEX: 119760; A. Sośnicka w aprobującej glosie do wyroku SN z dnia 6 maja 2004 r., V KK 316/03, St.Iur.Lubl., 2005, nr 2, s. 195 – 202, LEX: 60268.
287 B. Michalski (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki, Kodeks karny…, s. 1092.
288 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1938r., sygn.: I K 2509/37, OSN(K) 1939/1/5, LEX: 353967.
78
Spotykany jest jednak pogląd, zgodnie z którym przy ocenie bezprawności, należy brać pod uwagę moment przejścia prawa własności. Jeżeli w umowie zastrzeżono, iż skutek w postaci przejścia prawa nastąpi dopiero z chwilą zapłaty ceny, to wszelkie uprzednie rozporządzenia posiadacza należałoby traktować jako przywłaszczenie rzeczy powierzonej289. Z tym, że J. Skorupka zaznacza, iż trudno będzie uznać za przywłaszczenie, czynności rozporządzenia rzeczą oznaczoną co do gatunku, jeżeli w myśl art. 155 § 2 K.c.
przeniesienie jej własności następuje z chwilą przeniesienia posiadania290. Niemniej, A. Marek i T. Oczkowski, w ślad za opinią wypracowaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego, wskazują na możliwość sformułowania odmiennej klauzuli umownej, w ramach której zastrzeżono późniejsze przejście prawa własności także względem rzeczy oznaczonej co do gatunku291.
3.2.1. Skutek stanowiący znamię przywłaszczenia rzeczy ruchomej albo prawa majątkowego
Rozważania nad całokształtem układu okoliczności w jakich pokrzywdzony oraz osoby trzecie stawiane są przez sprawcę, należy przeprowadzić w oparciu o zestawienie dwóch antagonistycznych poglądów. Z jednej strony czyn zabroniony przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej lub cudzego prawa majątkowego jest czynem skutkowym (materialnym)292. Skutek ten utożsamia się z „zerwaniem więzi łączącej rzecz z jej właścicielem i włączenie jej do majątku sprawcy”293. Zgodnie z drugim poglądem, czynowi temu należy przypisywać formalny (bezskutkowy) charakter. M. Kulik i M. Gałązka zgodnie stwierdzają, że sprawca swym zachowaniem nie spowoduje jakiegokolwiek skutku, ponieważ nie może doprowadzić do jakiejkolwiek fizycznej zmiany w sytuacji rzeczy, ani żadna zmiana w zakresie faktycznej możliwości wykonywania prawa (M. Kulik stwierdza jedynie, że zmiana dotyczy stanu prawnego)294. Nadto, M. Gałązka podnosi, iż nie mogą nastąpić także jakiekolwiek zmiany w stanie prawnym. Czynności
289 A. Marek, T. Oczkowski (w:) R. Zawłocki [red.], Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze..., s. 106.
290 J. Skorupka, Karnoprawna ochrona wierzycieli, Toruń 2001, s. 143 – 145.
291 A. Marek, T. Oczkowski (w:) R. Zawłocki [red.], Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze..., s. 106 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 21 stycznia 1999r., sygn.: I CKN 955/97, OSNC 1999/10/169, OSP 1999/12/218, Biul. SN 1999/6/5, M. Prawn. 1999/8/31, LEX: 36454.
292 R. Zawłocki, (w:) R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze..., s. 5; A Sośnicka, op. cit., s. 52; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002r., sygn.: IV KKN 380/99, niepublikowany, LEX: 77427; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2005r., sygn.: V KK 15/05, Prok. i Pr. – wkł.
2006/2/7, LEX: 157206.
293 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 maja 2014r., sygn.: II Aka 60/14, LEX: 1496021.
294 M. Gałązka (w:) A. Grześkowiak, K. Wiaka [red.], op. cit., s. 1200; M. Kulik (w:) M. Mozgawa [red.], Kodeks karny…, s. 661.
79
rozporządzające sprawcy, ze względu na istnienie po jego stronie złej wiary, nie mogą spowodować skutków cywilnoprawnych295.
W odniesieniu do powyższego, godzi się przypomnieć, iż skutkiem jest „obiektywnie dostrzegalna zmiana w rzeczywistości, odrębna od zachowania się sprawcy”296. A. Zoll podkreśla, iż skutkiem jest „zmiana w układzie elementów rzeczywistości różna od samego czynu”297. Wobec tego, prima facie może wydać się zasadna teza, zgodnie z którą nie następuje jakakolwiek zmiana w stanie faktycznym, w jakim pozostaje pokrzywdzony względem przedmiotu przywłaszczanego. Zarówno przed, w trakcie oraz po popełnieniu przestępstwa znajduje się on poza stanem faktycznego władztwa nad rzeczą ruchomą lub poza stanem umożliwiającym w całości bądź częściowo wykonywanie prawa majątkowego.
Niemniej, twierdzenie takie zmusza do zbyt wąskiej i na niekorzyść sprawcy wykładni znamienia „przywłaszczenia”. W ramach tej wykładni, stawiany byłby wymóg odnotowania obiektywnej zmiany w rzeczywistości, tylko w odniesieniu do fizycznej relacji zachodzącej między pokrzywdzonym, a przedmiotem przywłaszczanym. W tym miejscu trzeba podkreślić, iż w żaden sposób nie dojdzie do takiej zmiany. Inaczej byłaby mowa o znamieniu „zaboru”. Relacja ta jest niezmienna. Niezmienność przejawia się w ciągłości braku faktycznego władztwa nad rzeczą ruchomą lub wykonawstwa prawa majątkowego po stronie pokrzywdzonego. A contrario sprawca w chwili popełnienia przestępstwa nie wchodzi we władztwo nad rzeczą, bowiem już je ma. Innymi słowy, zachowanie sprawcy nie ma na celu wejścia we faktyczne władztwo. On już jest w takim faktycznym władztwie, a swoim postępowaniem może jedynie zmierzać do:
1) utrzymania takiego stanu,
2) wzmocnienia (pogłębienia) takiego stanu,
3) zniweczenia tego stanu z korzyścią dla osoby trzeciej (np. przekazanie innej osobie), 4) zniweczenia tego stanu w braku korzyści dla kogokolwiek (np. zniszczenie).
Każdy z tych stanów jest na niekorzyść pokrzywdzonego. Oddzielenie stanu legalnego od stanu bezprawnego, musi nastąpić jednak w drodze zaistnienia obiektywnie stwierdzalnej zmiany poszczególnych elementów układu okoliczności, odnoszących się już stricte do sytuacji przedmiotu przywłaszczanego.
295 M. Gałązka (w:) A. Grześkowiak, K. Wiaka [red.], op. cit., s. 1200.
296 E. Hryniewicz, Przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego zagrożenia dóbr prawnych, Warszawa 2012, s.
155.
297 A. Zoll (w:) A. Zoll [red.], Kodeks karny. Część ogólna..., s. 89.
80
3.2.1.1. Fizyczne unicestwienie rzeczy ruchomej, jako skutek stanowiący znamię