BIOGOSPODARKA JAKO STRATEGIA ROZWOJU UNII EUROPEJSKIEJ
3.3. Benchamarking rozwiązań biogospodarki w krajach Unii Europejskiej
Wychodząc od definicji biogospodarki jako dziedziny, której obszarem zaintereso-wania są sektory gospodarki zajmujące się produkcją, przetwarzaniem i wykorzy-staniem zasobów naturalnych w różnej postaci, można powiedzieć, że jest ona plat-formą, na której spotykają się zaawansowane, intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i innowacyjne sposoby wykorzystania surowców biologicznych.
Biogospodarka stanowi podstawę interdyscyplinarnego podejścia do rozwoju gospodarczego, łącząc ze sobą badania naukowe, know-how w dziedzinie biotech-nologii z realnymi procesami gospodarczymi. Można zauważyć, że podstawową przesłanką wysunięcia koncepcji biogospodarki jest potrzeba transformacji gospo-darki opartej na tradycyjnych, konwencjonalnych źródłach energii w gospodarkę opartą na wiedzy, nadającą prymat odnawialnym źródłom energii, biotechnologii i innowacjom (Adamowicz 2017, s. 34). Do uwarunkowań rozwoju tak rozumia-nej biogospodarki można zatem zaliczyć (Chyłek i Rzepacka 2011, s. 7):
– zrównoważone zasoby biologiczne, – kapitał ludzki,
– nakłady na naukę, badania i rozwój, – dostępność rozwiązań innowacyjnych,
– system fiskalny i stan finansów publicznych w danym państwie, – spójność polityki naukowej z politykami gospodarczymi, – dostępność informacyjną i sposoby komunikowania się, – doradztwo,
– infrastrukturę techniczną, – stan prawny.
Część powyższych determinant stanowi uwarunkowania prawno-instytu-cjonalne, część ma charakter „miękki”, tym niemniej nie można jednoznacznie wskazać jedynie kilku najważniejszych, od których będzie zależało powodzenie wprowadzania rozwiązań biogospodarczych w życie. Dzieje się tak ze względu na różny stopień rozwoju gospodarczego kraju, jakość kapitału ludzkiego i spo-łecznego, decyzyjność na poszczególnych szczeblach administracji państwowej i regionalnej, czy też aktualną sytuację polityczną w danym kraju.
103
3.3. Benchamarking rozwiązań biogospodarki w krajach Unii Europejskiej
Istotne jest spojrzenie na biogospodarkę zarówno z mikroekonomicznego punktu widzenia – wyzwań rynkowych, przed jakimi stoją przedsiębiorstwa czy konsumenci, jak i makroekonomicznego – zapewnienia odpowiedniego porząd-ku prawnego czy rozwiązań systemowych na poziomie regionalnym, krajowym bądź ponadnarodowym (np. w ramach Unii Europejskiej).
Stąd też zasadne jest przyjrzenie się doświadczeniom innych krajów, w rych biogospodarka stała się znaczącym sektorem gospodarki, jak i tym, w któ-rych jest ona jedynie in statu nascendi. Wciąż mamy do czynienia z niezwykle istotnymi różnicami występującymi między krajami członkowskimi w Unii Eu-ropejskiej – zmiany gospodarki w kierunku bioekonomii są powodowane od-miennymi przesłankami lub ich kombinacją. Ich ranga zależy od specyfiki kraju i stopnia jego „bioekonomizacji”, czy też od priorytetów uznanych w dokumen-tach za strategiczne:
– odniesienia do zmian klimatu jako czynnika o znaczeniu globalnym i uni-wersalnym,
– bezpieczeństwa energetycznego będącego w niektórych krajach czynnikiem o znaczeniu geopolitycznym,
– ograniczenia zużycia paliw kopalnych będącego wyrazem „zazielenienia”
gospodarki,
– ożywienia niektórych gałęzi przemysłu – zmiany o charakterze strukturalnym, – odniesienia do rynku pracy – tworzenia nowych miejsc pracy w
nowocze-snych sektorach,
– bezpieczeństwa żywności,
– uzyskiwania przewagi komparatywnej na międzynarodowych rynkach dzięki zastosowaniu wysokich technologii.
Interesujące wydaje się przedstawienie klasyfikacji wybranych krajów Unii Europejskiej według oceny potencjału rozwojowego sektora biogospodarki, gdzie kluczowym elementem oceny są procesy tworzenia i dyfuzji nowej wie-dzy. Tak rozumiane pojęcie nosi w literaturze miano KBBE (knowledge-based bioeconomy). W badaniu zestawiono następujące zmienne:
– liczbę absolwentów uczelni wyższych kierunków leśnych, rolniczych, rybac-kich oraz przyrodniczych,
– nakłady na działalność rozwojową ponoszone przez firmy zajmujące się dzia-łalnością w sektorach biogospodarki (tj. drewno, tytoń, słoma, artykuły do wyplatania, artykuły żywnościowe i napoje, papier i wyroby z papieru), – nakłady budżetowe na prace badawczo-rozwojowe,
– liczbę zgłoszeń patentowych dokonanych przez firmy z branży biotechnolo-gicznej (tj. drewno, tytoń, słoma, artykuły do wyplatania, artykuły żywno-ściowe i napoje, papier i wyroby z papieru).
Dla potrzeb badania porównawczego krajów Unii Europejskiej posłużono się miarą rozwoju Hellwiga w celu klasyfikacji obiektów wielowymiarowych (tabela 3.5).
Tabela 3.5. Zestawienie krajów Unii Europejskiej według kryterium możliwości absorpcji wiedzy i edukacji na potrzeby biogospodarki
Lp. Kraj Miara rozwoju
1 Estonia 0,192
2 Słowenia 0,196
3 Litwa 0,194
4 Bułgaria 0,196
5 Dania 0,291
6 Finlandia 0,261
7 Chorwacja 0,197
8 Węgry 0,211
9 Holandia 0,397
10 Belgia 0,296
11 Portugalia 0,250
12 Rumunia 0,213
13 Czechy 0,224
14 Hiszpania 0,364
15 Włochy 0,462
16 Polska 0,264
17 Niemcy 0,736
18 Wielka Brytania 0,631
19 Francja 0,530
Źródło: Grzyb 2018.
Jak pokazują wyniki badania oceny zdolności krajów UE do tworzenia i wy-korzystania wiedzy na potrzeby biogospodarki, wśród państw o najniższym stopniu rozwoju KBBE znalazły się: Estonia, Litwa, Słowenia i Bułgaria, zaś na przeciwnym biegunie – Niemcy, Wielka Brytania i Francja. Z całą pewnością, by uzyskać pełny obraz oceny potencjału rozwojowego biogospodarki opartej na wiedzy, należałoby posłużyć się większym wolumenem zmiennych, dotyczących
105
3.3. Benchamarking rozwiązań biogospodarki w krajach Unii Europejskiej
chociażby branży farmaceutycznej, czy też danych odnoszących się do jakości kapitału ludzkiego – zatrudnionych w określonych branżach, a nie jedynie liczby absolwentów wybranych kierunków studiów (Kijek i Chojnacki 2016).
Zupełnie inną optykę, jeśli chodzi o potencjał rozwojowy biogospodarki, zyskuje się, uwzględniając kraje spoza grupy państw wysoko rozwiniętych.
Szans rozwojowych mogą one upatrywać w zupełnie innych zmiennych – du-żej bazie surowcowej czy poziomie konsumpcji energii ze źródeł odnawial-nych (tabela 3.6).
Tabela 3.6. Wskaźniki bioekonomiczne dla Niemiec i wybranych krajów rozwijających się
Wskaźnik bioekonomiczny Niemcy Etiopia Malezja Brazylia
PNB per capita (USD PPP) 47 033 1 774 26 141 15 690
HDI (0-1) 0,92 0,44 0,78 0,76
Udział rolnictwa w PNB (%) 0,8 41,9 8,9 5,2
Udział nakładów na działalność rozwojową w sektorach bio (rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo) (%)
5 13 8 8
Liczba pracowników z działów badań i rozwoju przypadająca na 1 mln zatrudnionych
4078 42 1467 698
Wskaźnik solaryzacji na poziomie
szkolnictwa wyższego 66 8 30 46
Udział energii odnawialnej
w finalnej konsumpcji 12 93 7 44
Orientacja narodowych strategii
Patrząc na problematykę biogospodarki długofalowo, należy zanalizować kwestie strategicznego podejścia do tego tematu. Być może brak dokumentów krajowych, nadających holistyczne spojrzenie tym zagadnieniom, stanowi o suk-cesie. W ramach Unii Europejskiej rządy we Francji, Włoszech, w Austrii, na Łotwie, w Norwegii, Hiszpanii, Finlandii i Irlandii wydały dokumenty o randze
strategii krajowych, regulujących kwestie bioekonomii8. Termin „biogospodar-ka” staje się coraz popularniejszy w różnego rodzaju dokumentach strategicz-nych i strategiach globalstrategicz-nych. Na ogół dokumenty o charakterze strategicznym dotyczące rozwiązań biogospodarczych, tworzone od 2015 r. traktują przede wszystkim o realizacji celów zrównoważonego rozwoju, w których kluczowym pojęciem jest zielony wzrost, jednak jego rozumienie i operacjonalizacja różni się w poszczególnych krajach. Przykładowo w Finlandii czy w Kanadzie (kra-jach mających swą specyfikę, jeśli chodzi o zasoby naturalne) została zdefinio-wana koncepcja biogospodarki opartej na lasach. Ogólnie można stwierdzić, że w Unii Europejskiej biogospodarka została ściśle powiązana z koncepcją gospo-darki zamkniętej (circular economy). W Stanach Zjednoczonych czy Chinach silniejsze są tendencje do umieszczania biogospodarki w kontekście wysokiej technologii, innowacji, digitalizacji (Stany Zjednoczone – „industrializacja bio-logii”) (Bioeconomy Policy 2018).
Należy podkreślić, że w ostatnich latach można mówić o wzroście zaintere-sowania kwestiami biogospodarki, co znajduje odzwierciedlenie w rozwoju po-lityk sektorowych czy też stopnia formalizacji kontaktów pomiędzy podmiotami ekonomicznymi a politycznymi decydentami. Na szczególną uwagę zasługują przykłady ponadnarodowego podejścia w sprawach biogospodarczych, wycho-dzące poza wąską optykę krajową i realizację partykularnych interesów, często związanych tylko z ekonomicznym rachunkiem poszczególnych firm z branży biotechnologicznej. Do tego typu inicjatyw należy zaliczyć (Bioeconomy and Biorefining 2018):
– Forum Bioregionów Europy Środkowo-Wschodniej, które promuje udział zainteresowanych stron (biznesu, naukowców, społeczeństwa) poprzez finansowanie inicjatyw związanych z tworzeniem biowiosek, biomiast i bioregionów;
– Inicjatywę Europy Środkowo-Wschodniej na rzecz Rolnictwa Opartego na Wiedzy, Akwakultury i Leśnictwa w Biogospodarce (BIOEAST), promują-cą strategiczną wizję rozwoju biogospodarki w Europie Środkowo-Wschod-niej (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja, Estonia), rozszerzającą tę inicjatywę na Bułgarię, Rumunię, Słowenię i Chorwację;
– kraje skandynawskie (Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja, Wyspy Owcze, Grenlandia, Islandia) – opracowują obecnie wspólną nordycką strategię do-tyczącą biogospodarki;
8 Na szczególną uwagę zasługują inicjatywy w Danii, gdzie Ministerstwo Środowiska i Żyw-ności utworzyło Radę ds. Bioekonomii (2017), oraz Holandii, w której działa Federacja Bioekono-mii (2017) odpowiedzialna za kontakty pomiędzy zainteresowanymi stronami oraz kwestie oceny zrównoważenia procesu bioekonomizacji gospodarki.
107
3.3. Benchamarking rozwiązań biogospodarki w krajach Unii Europejskiej
– Wspólną Inicjatywę Przemysłów Opartych na Materiałach Bio (BioBased Industries Joint Undertaking – BBIJU) – w ramach partnerstwa publiczno--prywatnego dysponuje ona rocznym budżetem w wysokości 3,7 mld euro na promocję rozwoju biogospodarki, wsparcie zrównoważonej produkcji i wykorzystanie biomasy oraz jej skuteczne przekształcanie w wysokiej ja-kości produkty biologiczne;
– inicjatywę badawczą występującą w latach 2012–2017 (MACSUR Coordi-nator 2017), podczas której prowadzone były badania w ramach projektów MACSUR i MACSUR2 – Centrum Wiedzy FACCE JPI „Modelowanie Eu-ropejskiego Rolnictwa ze Zmianami Klimatu dla Bezpieczeństwa Żywno-ści” (FACCE JPI/04/2012) zarówno w wymiarze europejskim (18 krajów, 300 partnerów, 71 zespołów badawczych), jak i w innych ważnych ośrod-kach o randze światowej (USA) (Bojar 2018).
W kwestii dotyczącej finansowania działań z dziedziny biogospodarki na po-ziomie ponadkrajowym można wyróżnić kilka inicjatyw związanych z funkcjo-nowaniem funduszy strukturalnych oraz Funduszu Kohezji. Część połączonego budżetu z wcześniej wymienionych źródeł wynosi ponad 450 mld euro rocznie.
W Niemczech strategia badań nad biogospodarką została sfinansowana przez Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych (BMBF) w 2016 r. W tym samym roku niemieckie Ministerstwo Żyw-ności i Rolnictwa (BMEL) opublikowało sprawozdanie z postępów wdrażania niemieckiej strategii w dziedzinie biogospodarki. Rząd federalny sfinansował trzy projekty badawcze dotyczące głównych elementów systemu monitorowania – dane statystyczne o gospodarce (statystyka masowa), baza zasobów biomasy i monitoringu zrównoważonego rozwoju oraz system modelowania biogospodarki (Bioeconomy and Biorefining… 2018).
W kontekście operacjonalizacji rozwiązań biogospodarczych istotne jest spojrzenie na przykłady firm, które będą stanowić swoistą awangardę takich rozwiązań w biznesie. Trudno rozstrzygnąć, czy będą to działania czysto marketingowe, czy też wynikające z rzeczywistej zmiany podejścia do misji firmy – tym nie mniej można już znaleźć przykłady przedsiębiorstw, które wdrażają bądź zamierzają imple-mentować elementy zrównoważonego gospodarowania zasobami.
W grudniu 2018 r. Nestlé ogłosiło utworzenie Instytutu Badań nad Opakowaniami. Jego celem jest praca nad stworzeniem i rozwojem funkcjonalnych, bezpiecznych i przyjaznych dla środowiska rozwiązań w zakresie opakowań produktów. Między 2020 a 2025 r. Nestlé wycofa nienadające się do recyklingu materiały opakowaniowe z tworzyw sztucznych lub takie, których recykling jest wyjątkowo trudny. Dotyczy to wszystkich produktów firmy na całym świecie. Wprowadzi natomiast do swojego globalnego portfolio alternatywne materiały opakowaniowe i nawiąże partnerstwo z głównymi spe-cjalistami w tym zakresie (http://www.portalspozywczy.pl/technologie/wiadomosci/nestl-chce-aby-1-00-wykorzystywanych-opakowan-nadawalo-sie-do-recyklingu-lub-ponownego-uzytku,167522.html, dostęp: 27.02.2019):
– Od lutego 2019 r. Nestlé rozpoczęło eliminowanie plastikowych słomek, wykorzystując w tym celu alternatywne materiały, takie jak papier.
– W pierwszym kwartale 2019 r. firma zaczęła wprowadzać opakowania papierowe dla marki Ne-squik, a w drugiej połowie tego roku – dla batonika Yes! Także dla cukierków Smarties rozpoczęto w tym roku wprowadzanie opakowań wolnych od tworzyw sztucznych. W 2020 r. marka Milo wpro-wadzi worki papierowe.
– Nestlé Waters zwiększy zawartość PET z recyklingu do 35% na poziomie globalnym. Wyjątkiem są Stany Zjednoczone i marka Poland Springs oraz cztery marki europejskie: Acqua Panna, Buxton, Henniez i Levissima. W każdej z nich udział tego tworzywa zostanie zwiększony do 50%.
– Udany recykling wymaga odpowiedniej infrastruktury, która nie zawsze jest dostępna na miejscu.
Dlatego Instytut Badań nad Opakowaniami testuje tworzywa alternatywne: nowe materiały papie-rowe i biodegradowalne polimery.
– Nestlé nawiązuje też współpracę z partnerami zewnętrznymi. Przykładem jest Danimer Scientific – pionier w tworzeniu bardziej zrównoważonych i naturalnych sposobów wytwarzania produktów z tworzyw sztucznych. Współpraca ta została nawiązana z myślą o opracowaniu nadającej się do recyklingu butelki biodegradowalnej w morzu.
– Nestlé podjęło też współpracę z PureCycle Technologies – firmą wprowadzającą na rynek przeło-mowe technologie recyklingu. Dzięki nim można usuwać barwę, zapach i zanieczyszczenia z plasti-kowych wsadów, aby móc przekształcić je w żywicę pierwotną.
– Wraz z innymi producentami wody Nestlé zobowiązało się – w ramach Europejskiej Federacji Wód Butelkowanych (EFBW), aby do 2025 r. w Unii Europejskiej zbieranych było 90% wszystkich butelek PET, a co najmniej 25% odzyskanego tworzywa wykorzystywano do produkcji nowych.
– Powyższa deklaracja przewiduje również wprowadzanie innowacji i inwestowanie w ekoprojek-ty oraz badania nad sztucznymi materiałami powstałymi z tworzyw niekopalnych. Jednym ze sposobów poszukiwania innowacyjnych rozwiązań jest wspieranie przez Nestlé Polska projektu Science Challenge Day. Umożliwia on przetestowanie, czy zgłoszone przez naukowców, wyna-lazców i ekostartupy pomysły zmierzające do zredukowania problemu plastiku na świecie mają potencjał biznesowy.
Problem zagospodarowania odpadów opakowaniowych czy też walki ze wszechobecnym plastikiem w tej branży jest również przedmiotem zainteresowania firm typu startup. Wszechobecne plastiko-we torby na zakupy zostały po raz pierwszy wprowadzone do handlu w latach 60. XX w. i są do dziś niezwykle popularne. W Finlandii start-up Paptic opatentował materiał z włókien drzewnych o właściwościach przypominających tworzywo sztuczne (jeśli chodzi o wytrzymałość i odporność na warunki atmosferyczne). Do tej pory firmie udało się stworzyć torbę, która jest do 70% odnawialna i biodegradowalna, a w 100% podlega recyklingowi (www.goodnewsfinland.com/feature/five-finnish-bioeconomy-innovations-set-to-change-the-future, dostęp: 13.03.2019).
Nie ma europejskiego prawodawstwa dotyczącego bezpośrednio bioplastiku i opakowań z biotwo-rzyw. W wypadku opakowań ma zastosowanie ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opako-waniami i odpadami opakowaniowymi (Ustawa… 2013). Tworzywo sztuczne rozumiane jest w niej jako polimer w rozumieniu art. 3 pkt 5 rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów.
109
Literatura
Przykładem projektu realizowanego na terenie Małopolski, wykorzystującego potencjał polimerów jest
„Technologia biorafinacji olejów roślinnych do wytwarzania zaawansowanych materiałów kompozy-towych” pod kierownictwem dr. Macieja Guzika z Instytutu Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im.
Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk.
Projekt zakłada stworzenie linii demonstracyjnej – mobilnego modułu biorafinerii do produkcji unika-towej rodziny polimerów bakteryjnych – polihydroksyalkanianów (PHA). Prace ukierunkowane są na zademonstrowanie potencjału tych polimerów w rozwoju polskiej gospodarki na przykładzie przygo-towania kompozytowych materiałów do formowania przestrzennego (np. implantów tkanki kostnej i chrzęstnej czy też innych zaawansowanych pozaimplantacyjnych form kompozytowych, tj. mate-riałów elastycznych wykorzystywanych na potrzeby przemysłu – tekstylia, opakowania spożywcze, zabawki i inne wyroby plastikowe).
Na biogospodarkę można spojrzeć jako na proces – ujęcie dynamiczne, lub stan, w jakim znajduje się dana gospodarka – ujęcie statyczne. Aby możliwy był pełny rozwój biogospodarki, w pierwszym przypadku liczą się przede wszyst-kim takie elementy, jak: dokumenty strategiczne o charakterze długotermino-wym, odpowiednia polityka ekologiczna, czy szerzej – gospodarcza, pełny system edukacyjny, obejmujący zarówno edukację formalną, jak i nieformalną.
W ujęciu statycznym rozwojowi biogospodarki sprzyja odpowiednio dobrany system wskaźników odzwierciedlających status quo gospodarki.
Literatura
Adamowicz M. (2017), Biogospodarka – koncepcja, zastosowanie i perspektywy, „Za-gadnienia Ekonomiki Rolnej”, vol. 1(350).
Bioeconomy and Biorefining Strategies in the EU Member States and Beyond (2018), IEA Bioenergy: Task 42, December.
Bioeconomy Policy (Part III) (2018), Update Report of National Strategies around the World, Berlin, April.
Bojar M. (2018), Efektywne centra wiedzy w obszarze biogospodarki w ujęciu regional-nym i ponadregionalregional-nym, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria: Organiza-cja i Zarządzanie”, vol. 129.
Bórner J., Kuhn A., Braun J. von (2017), Bioeconomy in Developing Countries, ZEF Policy Brief No. 25.
Chyłek E.K., Rzepacka M. (2011), Biogospodarka – konkurencyjność i zrównoważone wykorzystanie zasobów, „Polish Journal of Agroeconomy”, vol. 7.
Deklaracja mediolańska. Połączyć siły na rzecz inwestycji. w przyszłość Europy, Za-łącznik nr 1 do Uchwały nr 410/15 Zarządu Województwa Małopolskiego z dnia 9 kwietnia 2015 r.
European Commission (1994), Growth, Competitiveness, Employment. The Challenges and Ways Forward into the 21th Century, White Paper, Brussels.
European Commission (2000), The Lisbon European Council: An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe, Brussels.
European Commission (2005), New Perspectives on the Knowledge-based Bioeconomy, Brussles.
European Commission (2012), Innovating for Sustainable Growth. A Bioeconomy for Europe, Brussels.
European Commission (2018), A Sustainable Bioeconomy for Europe: Strengthening the Connection between Economy, Society and the Environment, Updated Bioeconomy Strategy, Brussels.
Grzyb A. (2018), Contemporary Problems of Bioeconomy in the Light of Experience of Selected European Union Countries, Uniwerystet Ekonomiczny w Pozaniu, Poznań.
Inicjatywa Awangarda, https://www.malopolska.pl/biznes/innowacje/inicjatywa-awan-garda (dostęp: 23.06.2019).
Kijek T., Chojnacki P. (2016), Ocena zdolności krajów Unii Europejskiej do tworzenia i wykorzystania wiedzy na potrzeby biogospodarki, Roczniki Naukowe Stowarzysze-nia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, vol. 18(5).
MACSUR Coordinator (2017), MACSUR – SECOND PHASE REPORT, http://ojs.mac-sur.eu/index.php/Reports/article/view/H0.2-M4/412 (dostęp: 17.05.2019).
Nowa strategia dotycząca biogospodarki dla zrównoważonej Europy, europa.eu/rapid/
press-release_IP-18-6067_pl.pdf (dostęp: 12.05.2019).
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. w sprawie mate-riałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością.
SUDOP System Udostępniania Danych o pomocy Publicznej Urząd Ochrony Konku-rencji i Konsumentów (2019), Wyszukiwanie środków pomocowych, https://sudop.
uokik.gov.pl/search/aidSource (dostęp: 20.12.2019).
Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowanio-wymi, Dz.U. 2013, poz. 888.
ROZDZIAŁ 4