Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

ŚWIAT PALIW KOPALNYCH

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

Odkrycie złóż ropy naftowej spowodowało, że region Zatoki Perskiej zyskał dla światowej gospodarki szczególne znaczenie. Wraz z transformacją gospodarek państw uprzemysłowionych dotyczącą przechodzenia na wykorzystanie energii pochodzącej z ropy naftowej następowało ich uzależnianie się od tego surowca.

Transport ropy wymagał dostępu do bezpiecznych dróg, w związku z tym wody Zatoki Perskiej urosły do rangi kluczowych szlaków transportowych. Obecnie szlakami tymi dostarczane jest 20% światowej podaży ropy naftowej i 22% gazu płynnego LPG. Destabilizacja regionu lub blokada morskich szlaków transpor-towych odcięłaby państwa Zachodu od jednej piątej nabywanych surowców energetycznych. Jednocześnie w wyniku zmiany polityki energetycznej państw Zachodu, powodowanej problemami środowiskowymi, kraje Zatoki, których gospodarki oparte są na surowcach kopalnych, stają przed poważną ekonomicz-ną groźbą, która skłania je do transformacji gospodarczej.

Rada Współpracy Zatoki Perskiej – RWZP (Gulf Cooperation Council – GCC) powstała w 1981 r. w Rijadzie. W jej skład wchodzi 6 państw człon-kowskich: Bahrajn, Arabia Saudyjska, Kuwejt, Oman, Katar oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie. Państwa te mają wiele cech wspólnych na płaszczyźnie eko-nomicznej, politycznej, kulturowej i społecznej. Ich położenie geograficzne od-grywa ważną rolę ze względu na znajdujące się na terenie Półwyspu Arabskiego

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

i Zatoki Perskiej obfite zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego. Złoża te zostały odkryte po II wojnie światowej i od tego czasu państwa członkowskie RWZP doświadczają olbrzymich zmian. Awansowały one z grupy najbiedniejszych na świecie do grona najbogatszych, stając się kluczowymi graczami na globalnym rynku ropy naftowej.

Tabela 2.2. Zasoby ropy naftowej w krajach RWZP

Kraj Rezerwy ropy

w 2017 r.

(w mld baryłek)

Miejsce w światowym

rankingu

Wydobycie w 2017 r.

(w mld baryłek)

Na ile lat wystarczy?

Arabia Saudyjska 266,455 2 3818,1 69

Kuwejt 101,500 6 1067,2 27

ZEA 97,800 7 1133,7 18

Katar 25,244 14 555,9 5

Oman 5,375 22 367,5 15

Bahrajn 125,00 mln +

nowo odkryte złoża, 80 mld

68 146,0 6

Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych OECD.

Tabela 2.2 pokazuje obecną pozycję państw RWZP w światowym rankingu energetycznym. Na ich obszarze znajduje się ok. 51% dowiedzionych rezerw naftowych. Aby zobrazować skalę rezerw surowcowych jednego tylko pań-stwa Zatoki Perskiej – Arabii Saudyjskiej, należy podkreślić, że posiada ona złoża ropy, które są większe niż łączne zasoby obszarów Ameryki Północnej, Europy i Rosji.

Do lat 70. XX w. młode państwa naftowe były bardzo zacofane pod wzglę-dem ekonomicznym. Zamieszkiwała je ludność beduińska, prowadząca koczow-niczy i nomadyczny tryb życia. Większość skupisk ludzkich występowała w po-staci niewielkich oaz lub małych osad rybackich. Oprócz wydobycia surowców energetycznych przez międzynarodowe korporacje brakowało jakiegokolwiek przemysłu na tym terenie. Kraje te charakteryzowała również niska jakość insty-tucjonalna, która dopiero zaczynała się tworzyć.

Na początku zagraniczne korporacje nie chciały dzielić się udziałami w zy-skach z wydobycia ropy naftowej z lokalnymi władzami, jednak gdy do tego doszło, okazało się, że państwa te nie są instytucjonalnie przygotowane do ich racjonalnego zagospodarowania. Ponadto złoża ropy naftowej znajdowały się na obszarach głęboko zacofanych gospodarczo. Do podstawowych barier

rozwojowych w tamtym okresie zaliczyć można brak infrastruktury, śladowy poziom zurbanizowania, lukę demograficzną (poza Arabią Saudyjską) oraz bar-dzo niską jakość zasobów ludzkich.

Pierwszy etap transformacji gospodarek państw RWZP rozpoczął się od na-głego napływu bogactwa w latach 1971–1989. W ciągu niecałych dwóch dekad kraje te przeskoczyły pod względem dochodu na jednego mieszkańca z grupy państw zacofanych do krajów o średnim i wysokim dochodzie. Napływ bogac-twa spowodowany był dwoma szokami naftowymi. Bezpośrednią przyczyną wspomnianego już pierwszego kryzysu naftowego, który wybuchł w 1973 r., było spotkanie przedstawicieli OPEC w Kuwejcie. Podjęto tam, z inicjatywy Arabii Saudyjskiej i Iranu, historyczną decyzję o zmniejszeniu wydobycia ropy naftowej bez porozumienia z największymi światowymi koncernami naf-towymi, takimi jak: Exxon, Shell, BP, Gulf, Texaco czy Socony Mobil. Na ten krok zdecydowano się przede wszystkim w następstwie wybuchu wojny mię-dzy Izraelem a Egiptem i Syrią. Postanowienia krajów OPEC zakładały, że po raz pierwszy kontrolę nad produkcją ropy naftowej będą sprawować rządy krajów członkowskich tej organizacji. Będą one wyznaczać podatki płacone przez koncerny naftowe oraz limitować wydobycie i eksportować ten surowiec tylko do tych państw, które popierają kraje arabskie w wojnie z Izraelem. De-cyzja ta wywołała szybki wzrost cen ropy o ok. 400% z 3 USD do ok. 12 USD za baryłkę. Notowania cen ropy w przedziale 12,15 USD utrzymywały się na światowych rynkach do końca lat 70. XX w., kiedy to doszło do drugiego szoku naftowego. Miał on miejsce w 1979 r. i stanowił skutek rewolucji is-lamskiej w Iranie. Efektem przewrotu w tym kraju było między innymi całko-wite wstrzymanie przez niego eksportu, co wywołało kolejny drastyczny skok cen ropy naftowej. W ciągu zaledwie kilku miesięcy notowania tego surowca wzrosły o ponad 100% – z ok. 17 USD przejściowo aż do ponad 40 USD, co stanowiło wówczas rekordową cenę ropy w historii światowych rynków. Do-datkowymi czynnikami pogarszającymi koniunkturę na rynku naftowym była agresja ZSRR na Afganistan w październiku 1979 r., a także wybuch wojny iracko-irańskiej na początku 1980 r.

Dochody z ropy naftowej pozwoliły na błyskawiczny wzrost standardu ży-cia w krajach RWZP. Początkowo wzrost dotyczył władców monarchii, a nieco później ze zdobyczy dobrobytu korzystała cała ludność rodzima. Warto zwrócić uwagę, że wzrost poziomu życia nie wiązał się koniecznością ponoszenia wy-rzeczeń w postaci ciężkiej pracy czy oszczędności, a środki pochodziły z renty z eksportu surowców energetycznych. Pomimo rozrzutnego stylu życia ludno-ści państw naftowych olbrzymi napływ środków pozwolił tym krajom przezna-czać nadwyżki finansowe na budowę struktur państwa, tworzenie instytucji, inwestycje w infrastrukturę, wydatki na cele społeczne. W latach 80. XX w.

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

wprowadzono szeroką sieć dotacji obejmujących podstawowe dobra konsump-cyjne, jak energia elektryczna, benzyna czy woda. Zapoczątkowano również model polityki społecznej, który gwarantował opiekę państwa nad obywatelem od urodzin aż do śmierci. Wprowadzono system darmowej edukacji oraz opiekę medyczną wysokiej jakości. Przyjęto także regulacje dotyczące poziomu wyna-grodzeń (niewspółmiernie wysokie i nieuzasadnione wydajnością stawki płac dla rdzennej ludności), udzielono gwarancje zatrudnienia mieszkańcom i roz-winięto system nieodpłatnego budownictwa. Rozpoczęto wiele inwestycji infra-strukturalnych, takich jak: budowa elektrowni, dróg, lotnisk czy zakładów od-salania wody morskiej. Władze rozpoczęły także tworzenie i rozbudowę miast.

Doprowadziło to do zmiany struktury społecznej, gdyż urbanizacja wymusiła osiedlanie się Beduinów na terenach miejskich i stopniowe przekształcanie ich w mieszczan. Problem małej liczby ludności i niedoboru wykwalifikowanych kadr został rozwiązany przez sprowadzenie zagranicznych pracowników.

Po w miarę stabilnej dekadzie lat 90. w pierwszej dekadzie XXI w. nastąpił kolejny gwałtowny wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych. Okres kulminacyjny bogacenia się państw RWZP przypada na lata 2009–2014, kiedy to ceny ropy naftowej na rynku światowym osiągały rekordowy poziom, docho-dząc do 110 USD za baryłkę. Do 2017 r. państwa RWZP skumulowały aktywa i kapitał o wartości ponad 7,3 tryliona USD (Amar i in. 2018), głównie inwe-stowane przez ich państwowe fundusze majątkowe (PFM) na rynkach świato-wych. Zainwestowano również w infrastrukturę, edukację, opiekę zdrowotną, rozwój sieci komunikacyjnych, porty oraz odnawialne źródła energii. Warunki społeczno-ekonomiczne oraz dobrobyt społeczny znacznie się poprawiły, przy czym produkt krajowy brutto (PKB) na mieszkańca Kataru i ZEA przekroczył odpowiednio 100 tys. USD i 66 tys. USD rocznie, co dało tym państwom czoło-wą pozycję wśród krajów o najwyższych na świecie dochodach na mieszkańca.

Ze względu na częste wahania cen ropy naftowej na runku światowym przy-chody pochodzące z eksportu surowców energetycznych nie są wartością stałą i nie gwarantują stabilności ekonomicznej.

W latach 2011–2013 wysokie ceny ropy naftowej umożliwiły krajom RWZP uzyskanie nadwyżki fiskalnej w wysokości ok. 600 mld USD, jednak ostry spadek cen ropy o ponad 60%, z ok. 110 USD za baryłkę do 40 USD, w 2016 r. spowodował poważne obawy o stabilność finansową krajów Rady Współpracy Zatoki Perskiej. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) ostrzegał, że utrzymujące się niskie ceny ropy naftowej mogą doprowadzić do deficytu budżetowego w wysokości 700 mld USD do 2020 r. Prognoza ta stanowi ostrzeżenie i silny impuls dla krajów RWPZ do budowania dyna-micznych gospodarek o zdywersyfikowanej strukturze, które mogą wytrzymać skutki szoków cen ropy naftowej.

Rysunek 2.13. Wahania cen ropy naftowej na rynku światowym w latach 2000–2018

120 100 80 60 40 20

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

USD

23,1

94,1

60,86

109,45

40,68

70,66

Źródło: Baza danych krajów RWPZ, http://dp.gccstat.org (dostęp: 2.05.2019).

Obserwując przyjęte przez poszczególne państwa RWPZ strategie rozwoju, można dostrzec, że dążą one do dywersyfikacji gospodarczej, choć do tej pory niewiele osiągnięto w tej kwestii. Świadczą o tym krajowe cykle gospodarcze, które wciąż pozostają zależne od przychodu z eksportu surowców energetycz-nych. Bardzo wyraźnie zaznacza się negatywny wpływ wahań cen ropy nafto-wej na PKB poszczególnych państw RWZP.

Aby zredukować ten efekt, należałoby przekształcić gospodarki państw RWZP, w których dominuje tradycyjny model alokacji zasobów zależny od rządu, w nowoczesny model wzrostu gospodarczego, opartego na dynamicznie rozwijającym się sektorze prywatnym. Tak radykalne reformy często pocią-gają za sobą zmiany w sposobie zarządzania i mogą utrudnić proces rozwoju.

Przemyślana i dobrze zaplanowana transformacja może pomóc krajom RWPZ wykorzystać efektywnie ich krajowe zasoby w długoterminowym, zrównowa-żonym rozwoju.

Pierwsza faza dywersyfikacji gospodarczej rozpoczęła się w latach 70.

XX w. dzięki rozszerzeniu sektora naftowego o inne gałęzie przemysłu zwią-zanego z ropą naftową, takie jak przemysł petrochemiczny czy hutniczy. Prze-sunęło to znacznie proporcje, jeżeli chodzi o inwestycje, z przemysłu wydo-bywczego do kapitałochłonnych i energochłonnych gałęzi przemysłu, których produktami były nawozy, stal czy aluminium, nadal wykorzystujących swoją

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

przewagę komparatywną w sektorze energetycznym. Rozwinęły się również inne branże, które mogły korzystać z taniej energii, produkujące cement i ma-teriały budowlane. Pomimo posiadania przewagi komparatywnej, powstałej przez dostęp do taniej energii, nie doszło do radykalnej zmiany struktury go-spodarek państw RWZP.

Rysunek 2.14. Wahania wysokości PKB państw RWPZ w latach 2000–2017

Ogólne PKB RWZP mld USD

PKB Zjednoczonych

Emiratów Arabskich PKB Bahrajnu PKB Arabii

Saudyjskiej PKB Omanu PKB Kataru PKB Kuwejtu

1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2

Źródło: Baza danych krajów RWPZ, http://dp.gccstat.org (dostęp: 2.05.2019).

Obecnie nowa faza dywersyfikacji gospodarczej przybrała formę inwestycji w rozwój kapitału rzeczowego i ludzkiego, w szczególności w obszary związane z infrastrukturą, szkolnictwem i usługami zdrowotnymi. Wykroczyła ona poza sektor energetyczny i powiązane z nim branże, przyczyniając się do budowania gospodarki opartej na wiedzy. Wizje gospodarcze i krajowe strategie rozwoju są obecnie skupione na dywersyfikacji eksportu i rozwoju branż usługowych, takich jak: finanse, turystyka, lotnictwo, media, edukacja, opieka zdrowotna i nierucho-mości. Wizje krajowe koncentrują się na kluczowych filarach, takich jak: rozwój zasobów ludzkich, rozwój społeczny, rozwój gospodarczy i ochrona środowiska – wszystkie z nich przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju. Oczywiście istnieje wiele wyzwań związanych z tworzeniem gospodarki opartej na wiedzy.

Są nimi: obecny stan systemów edukacyjnych krajów RWZP, niskie inwestycje w badania i rozwój (mniejsze niż 1% PKB w porównaniu ze średnią świato-wą wynoszącą 3%) oraz ograniczona wolność obywatelska i polityczna, które znacznie utrudniają rozwój sektora prywatnego. Biorąc pod uwagę dostępność

kapitału i niedobór nieenergetycznych zasobów, należy stwierdzić, że dążenie do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy jest prawdopodobnie najbardziej rozsądną opcją dla krajów RWZP, pozwalającą utrzymać społeczeństwo, gdy era ropy naftowej się skończy.

Dywersyfikacja gospodarcza oznacza rozwój procedur, które zmniejszają za-leżność kraju od jednej branży lub sektora stanowiącego główne źródło przycho-dów z eksportu i dochoprzycho-dów rządowych. Ma ona duży wpływ na PKB. Dywer-syfikacja jest złożonym i długotrwałym procesem, który wymaga poważnych zmian strukturalnych w gospodarce. Może również wystąpić w obrębie tego samego sektora, na przykład w sektorze energetycznym, poprzez przesunięcie inwestycji horyzontalnie lub wertykalnie, stwarzając nowe możliwości powsta-wania nowych źródeł energii, takich jak np. energia odnawialna⁶. W przypadku krajów RWZP zmniejszająca się zależność od ropy naftowej i gazu ziemnego powstaje poprzez rozwój niewęglowodorowych sektorów gospodarki, takich jak: usługi, produkcja, turystyka i rolnictwo, które mogą stać się nowym źródłem dochodów rządowych.

Zasadniczym powodem dywersyfikacji jest zmniejszenie ryzyka finansowe-go oraz ustabilizowanie sytuacji ekonomicznej kraju, którefinansowe-go przychód wiąże się z popytem i fluktuacją cen na określone dobro. Na tak niestabilnych i nie-przewidywalnych rynkach jak rynek surowców energetycznych odpowiednie strategie dywersyfikacji przyniosą praktyczne rozwiązania, które zrekompensują spadek cen ropy naftowej na rynku światowym⁷.

W odniesieniu do krajów RWPZ skuteczne zróżnicowanie gospodarcze za-leży od zdolności państw do wdrożenia szeroko zakrojonych zmian struktural-nych, które rozwiążą problem braku równowagi między sektorem publicznym a sektorem prywatnym w procesie rozwoju. M. Hvidt (2013) uważa, że polityka mająca na celu wdrożenie dywersyfikacji sprzyja większemu udziałowi sektora prywatnego w rozwoju gospodarczym.

6 M. Hvidt (2013) twierdzi, że dywersyfikacja pociąga za sobą szeroki proces społeczny, któ-ry przenosi kraj z jednego źródła dochodu do społeczeństwa, w któktó-rym generowanych jest wiele źródeł dochodu i gdzie duże grupy ludności, w tym przedsiębiorstwa publiczne i prywatne, uczest-niczą w procesie rozwoju.

7 Istnieją również inne powody, dla których kraje RWZP powinny zdywersyfikować swoje gospodarki. El F. Kharoufi, S. Al.-Qudsi i S. Obeid (2010) wymieniają niektóre z tych czynników, w tym: niski wskaźnik zrównoważonego rozwoju gospodarczego, brak motywacji do rozwoju kapitału ludzkiego, brak konkurencyjności w czołowych sektorach, prawdopodobieństwo szoków w gospodarce i gwałtowny spadek cen towarów oraz ich negatywne skutki. Ten ostatni czynnik sprawił, że konieczne stało się przyspieszenie dywersyfikacji w krajach RWZP po gwałtownym spadku ceny ropy naftowej w 2014 r.

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

W regionie RWZP można zidentyfikować trzy kluczowe czynniki dywer-syfikacji:

1) pierwszym i najważniejszym z nich jest sektor publiczny. Jak podaje Hertog (2012), w przeciwieństwie do większości krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (MENA) krajom RWPZ udało się stworzyć nowy typ dynamicz-nych, rentownych i szybko rozwijających się przedsiębiorstw państwowych, które odnoszą sukcesy w sektorach produkcji i usług, tym samym stały się przeciwieństwem upolitycznionych i nieefektywnych przedsiębiorstw pu-blicznych w innych krajach wydobywających ropę naftową, takich jak: We-nezuela, Iran i Rosja. Sukces przedsiębiorstw państwowych w krajach Zatoki Perskiej nie oznacza, że kraje te nie powinny rozwijać sektora prywatnego.

Przedsiębiorstwa publiczne mogą skupić się na głównych operacjach w pro-dukcji, pozostawiając ogromny sektor usług pomocniczych przedsiębior-stwom prywatnym;

2) drugim motorem dywersyfikacji jest sektor prywatny. Znajduje się on na znacznie słabszej pozycji niż sektor publiczny, gdyż w działalność gospo-darczą zaangażowana jest stosunkowo niewielka część populacji. Większo-ści obywateli preferuje bowiem pracę dla rządu czy innych elementów sfery publicznej. Przeważająca część prywatnych przedsiębiorstw należy do emi-grantów, którzy tymczasowo przyjeżdżają do krajów Zatoki Perskiej. Dział ten ma potencjał, aby stać się siłą napędową dywersyfikacji, głównie dla-tego, że przemysł naftowy nie zapewnia wielu miejsc pracy, podczas gdy sektor publiczny jest nadmiernie przepełniony i nie może już wchłonąć wielu nowych uczestników. RWZP rozważa również bezpośrednie inwestycje za-graniczne (BIZ) jako źródło zatrudnienia, transferu technologii, wiedzy i ka-pitału. Wszystko to jest wymagane do tworzenia gospodarki państw RWZP opartej na wiedzy;

3) trzecią siłę napędową dywersyfikacji stanowią państwowe fundusze mająt-kowe (PFM). Inwestują one środki państwowe uzyskane z eksportu surow-ców w aktywa zagraniczne na rzecz państwa, w celu oszczędzania środków potrzebnych na wypłaty przyszłych emerytur, zabezpieczenia kraju przed chorobą holenderską czy inwestowania nagromadzonych przez bank central-ny rezerw walutowych. Są one najważniejszym narzędziem inwestycyjcentral-nym państw RWPZ, jak również pionierami wśród tego typu instytucji i na chwilę obecną odgrywają kluczową rolę na światowym rynku PFM.

A. Mishrif i E. Akkas (2016) przypisują bardzo ważne znaczenie PFM w in-westowaniu w kluczowe sektory gospodarki, takie jak: infrastruktura, finanse, bankowość, technologia, transport, telekomunikacja, edukacja, budownictwo i nieruchomości. Fundusze zainwestowały w duże projekty infrastrukturalne

w swoich krajach, mając jednocześnie zdolność do tworzenia międzyrządowego i międzynarodowego kapitału w celu dywersyfikacji ich gospodarek na pozio-mie krajowym, regionalnym i globalnym. Dane pokazują, że inwestycje PFM państw RWZP w nieruchomości znacznie wzrosły – z 1,1 mld USD w 2005 r.

do 12 mld USD w 2014 r. Gwałtowny spadek cen ropy pod koniec 2014 r. wpły-nął negatywnie na sektor nieruchomości, który doświadczył znacznego zmniej-szenia inwestycji PFM prawie o połowę – do 6,6 mld USD w 2015 r. Należy również dodać, że ponad jedna trzecia państwowych funduszy majątkowych na świecie pozostaje w rękach państw RWZP (tabela 2.3).

Tabela 2.3. Państwowe fundusze majątkowe państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej w 2017 r.

Kraj PFM Wartość w bln

USD Suma

ZEA Abu Dhabi Investment Authority 792 1246,8

Investment Corporation of Dubai 196

Mubadala Investment Company 66,3

Emirates Investment Authority 15

Ras Al.-Khaimah Investment Authority 1,2

Abu Dhabi Investment Council 110

Int.Petroleum Investment Company 66,3

Arabia Saudyjska SAMA Foregin Holdings 598,4 758,4

Public Investment Fund 160

Kuweit Kuwait Investment Authority 592 592

Katar Qatar Investment Authority 335 335

Oman Oman State General Reserve Fund 34 40

Oman Investment Fund 6

Bahrajn Mumtalakat Holding 10,6 10,6

Źródło: Instytut SWF, www.swfinstitute.org (dostęp: 15.05.2019).

Istnieje wiele powodów, dla których dywersyfikacja jest koniecznością, a nie opcją w państwach RWZP. Przy obecnym stanie rozwoju gospodarek tych krajów pojawia się zagrożenie wystąpienia tzw. choroby holender-skiej, czyli jednokierunkowego rozwoju gospodarczego spowodowanego

2.3. Dywersyfikacja gospodarcza na przykładzie państw Rady Współpracy Zatoki Perskiej

odkryciem i intensywną eksploatacją złóż surowców naturalnych. Olbrzymi napływ środków nie zdołał przyczynić się istotnie do spójnego, wielotoro-wego rozwoju gospodarczego państw RWZP. Doprowadził on do regresu i upośledzenia innych sektorów, niezwiązanych z sektorem wydobywczym.

W pierwszej kolejności ofiarą tzw. klątwy surowcowej padły te działy gospo-darki, które w dużym stopniu opierały się na pracy jako czynniku produkcji.

Nastąpiło wytracenie rentowności sektorów pracochłonnych. Równocześnie zwiększała się atrakcyjność importu, co skutkowało przekierowaniem kon-sumpcji na dobra importowane. Zjawisko to doprowadziło do negatywnych konsekwencji dla krajowych producentów, których i tak słaba pozycja na rynku była jeszcze dodatkowo marginalizowana. Innym negatywnym zjawi-skiem było obniżenie standardów edukacyjnych. Lokalne uczelnie skupiały się na inżynieryjnych studiach petrochemicznych, kształcących specjalistów do obsługi sektora wydobywczego, a wszechstronny rozwój zasobów ludz-kich zaniedbano. Napływ petrodolarów doprowadził do olbrzymiego wzrostu płac, jak też do rozpoczęcia subsydiowania miejsc pracy w sektorze publicz-nym. Wzrost wynagrodzeń był jednak w znikomym stopniu powiązany ze wzrostem kwalifikacji czy wydajności pracy.

A. Łukaszewicz (2015) zauważa, że: „O ile w krótkim okresie oparcie roz-woju na dochodach z ropy i gazu prowadziło do dynamicznego wzrostu bo-gactwa państw i jednostek, o tyle na przełomie lat 80. i 90. XX w. uzależnienie to stało się bardzo szkodliwe, doprowadzając państwa naftowe do zastoju go-spodarczego, utrwalenia monokultury, zależności od bieżącej koniunktury na rynkach światowych (poprzez cenę surowców energetycznych) i rozlicznych negatywnych konsekwencji natury społecznej” (Łukaszewicz 2015, s. 92).

Ważnym powodem dywersyfikacji jest fakt, że popyt na paliwa kopalne maleje, a postęp technologii w dziedzinie energii odnawialnej i rosnące obawy dotyczące ochrony środowiska sprawiają, że celem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego świata jest pozyskanie alternatywnych źródeł energii. Nale-ży dodać, że surowce energetyczne są przecież wyczerpywalne.

Pilna potrzeba dywersyfikacji gospodarek Zatoki Perskiej nie wynika tylko z powyższych czynników. Kraje RWPZ stoją w obliczu ogromnych politycz-nych, gospodarczych, demograficzpolitycz-nych, społecznych i środowiskowych wy-zwań, które wpływają bezpośrednio i pośrednio na ich zrównoważoną gospodar-kę. Pod względem ekonomicznym sektory niewęglowodorowe pozostają słabe i uzależnione od dochodów z eksportu ropy naftowej, a co za tym idzie – od cen ropy na rynku światowym. Na przykład prywatne przedsiębiorstwa są silnie