Polityka Unii Europejskiej w zakresie biogospodarki

Komisja Europejska od wielu dekad pracuje nad zapewnieniem spójnego po-dejścia krajów członkowskich do wsparcia rozwoju biogospodarki za pomocą różnych programów i instrumentów, w tym wspólnej polityki rolnej, wspólnej polityki rybołówstwa, programu „Horyzont 2020”, europejskich inicjatyw środo-wiskowych, inicjatywy „niebieskiego wzrostu” dla sektora morskiego, europej-skiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz zrównoważonego rozwoju rolnictwa i wielu innych. Pierwsze wzmianki o konieczności wsparcia i rozwoju biogospo-darki pochodzą z programów strategicznych Komisji Europejskiej, publikowa-nych w latach 90. ubiegłego wieku. W 1993 r. rozpoczęto prace nad białą księgą Growth, Competitiveness, Employment. The Challenges and Ways Forward into the 21th Century, w której podkreślono potrzebę inwestycji ukierunkowanych na aprecjację wiedzy oraz znaczenie biotechnologii w innowacjach i wzroście.

W szczególności zwrócono uwagę na jeden z kluczowych aspektów poszerza-nia spektrum badań wspólnotowych, jakim powinna być ściślejsza współpraca w celu wdrożenia dużych programów odzwierciedlających największe świato-we potrzeby w zakresie energii, globalnych zmian i żywności. Potrzeby zmian i rozwoju zostały określone dla trzech obszarów, a mianowicie dla środowiska, zdrowia i mediów (European Commission 1994, s. 101–118). Działania w obrę-bie środowiska i zdrowia bezpośrednio wiązałyby się z tworzeniem podstaw bio-gospodarki. Sześć lat po ukazaniu się białej księgi uchwalono na szczycie Rady Europejskiej w Lizbonie 10-letni program rozwoju Unii Europejskiej, nazwa-ny „strategią lizbońską”. Efektem miało być zmniejszenie dysproporcji między tempem rozwoju krajów Europy a Stanów Zjednoczonych w trzech wymiarach:

gospodarczym, społecznym i ekologicznym (European Commission 2000). Per-spektywy rozwoju europejskiej biogospodarki zaprezentowano podczas dwóch pionierskich w tej dziedzinie konferencji w latach 2005 i 2007, które stanowiły

integralną część założeń lizbońskich. Wydarzenia te zainicjowały trwającą do chwili obecnej dyskusję nad kształtem polityki europejskiej w zakresie biogo-spodarki (European Commission 2005, s. 19).

W niniejszym rozdziale zostały zaprezentowane rozwiązania przyjęte w Unii Europejskiej w zakresie realizacji założeń biogospodarki. Omówiono kwestie polityki UE w zakresie biogospodarki, wskazano działania związane z realizacją strategii na rzecz biogospodarki. W kolejnych punktach dokona-no przeglądu strategii dla biogospodarki oraz narzędzi wspierających zielone technologie oraz przedstawiono wybrane przykłady rozwiązań biogospodar-czych w krajach Unii Europejskiej.

Po licznych głosach krytycznych, podających w wątpliwość osiągnięcia strategii lizbońskiej, obejmującej lata 2000–2010, w 2011 r. Komisja Europej-ska przeprowadziła konsultacje społeczne dotyczące biogospodarki. Na pod-stawie wyników badań sformułowano trzy fundamentalne wnioski (European Commission 2000):

– społeczeństwo przedstawiło w ramach konsultacji optymistyczne spojrzenie na biogospodarkę, widząc w niej szansę na redukcję ilości odpadów, zanie-czyszczeń i emisji gazów cieplarnianych do 2020 i 2030 r.;

– znaczna część respondentów dostrzega zagrożenia związane z biogospodar-ką, wskazując na nadmierną eksploatację zasobów naturalnych oraz nega-tywny wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe;

– istnieją liczne bariery utrudniające rozwój biogospodarki w Europie.

Kluczowym problemem stał się brak spójnej definicji biogospodarki oraz ujednoliconej wiedzy w tym obszarze. Odpowiedzią na problemy wskazane podczas konsultacji publicznych miał być opublikowany na początku 2012 r.

dokument łączący strategię i plan działania pt. „Innowacje na rzecz zrównowa-żonego wzrostu: biogospodarka dla Europy”. Biogospodarkę definiowano jako produkcję odnawialnych zasobów biologicznych, przekształcanie tych zaso-bów i strumieni odpadów w produkty o wartości dodanej, takie jak: żywność, pasza, produkty biologiczne czy bioenergia. Redefinicja miała na celu modyfi-kację i wzbogacenie zasobów wiedzy na temat tak rozumianej biogospodarki, zachęcanie do rozwoju badań i innowacji w celu zwiększenia produktywności zasobów naturalnych w zrównoważony sposób oraz wspieranie rozwoju syste-mów produkcji, które łagodzą i dostosowują się do nich skutki zmian klimatu.

Skoncentrowano się na trzech kluczowych aspektach:

1) rozwoju nowych technologii i procesów dla biogospodarki, 2) rozwoju rynków i konkurencyjności w tym sektorze,

3) działaniach zmierzających do ścisłej kooperacji decydentów i interesariuszy.

89

3.1. Polityka Unii Europejskiej w zakresie biogospodarki

Biogospodarka odgrywa kluczową rolę w trzech spośród dziesięciu priory-tetów ujętych w „Programie na rzecz zatrudnienia, wzrostu, sprawiedliwości i zmian demokratycznych”. Po pierwsze, rozwój sektora zwiększa podaż pra-cy, szczególnie na rynku lokalnym i regionalnym, obszarach wiejskich i przy-brzeżnych. Po drugie, pozytywnie wpływa ona na dywersyfikację źródeł energii, szczególnie pod względem biopaliw czy nowych technologii niskoemisyjnych.

W ramach realizacji programu oczekuje się powstania gospodarki obiegu za-mkniętego i zasobooszczędnej na obszarze Unii Europejskiej, przy jednocze-snym wzroście udziału przemysłu w tworzeniu PKB do 20%. Co ważne, doku-ment na rzecz zatrudnienia, wzrostu, sprawiedliwości i zmian demokratycznych zobligował kraje członkowskie do strategicznego, kompleksowego i spójnego podejścia względem złożonych i wzajemnie zależnych wyzwań związanych z europejską biogospodarką. Głównym celem strategii jest ustanowienie funda-mentów koncepcji poprzez poszukiwanie synergii i komplementarności w poli-tyce, inicjatywach i sektorach związanych z biogospodarką. Działania zostały podzielone na trzy filary: 1) inwestycje w badania, innowacje i umiejętności, 2) wzmocniona interakcja polityczna i zaangażowanie interesariuszy, 3) wzmoc-nienie rynków i konkurencyjności w sektorach biogospodarki. Dwanaście głównych działań dotyczyło zwiększenia liczby badań i innowacji międzysek-torowych i multidyscyplinarnych, opracowywania norm i etykiet na produkty biologiczne oraz utworzenia obserwatorium biogospodarki, uruchomionego na początku 2013 r., mającego na celu ocenę postępów i wpływu biogospodarki Unii (European Commission 2012, s. 19–36).

Rysunek 3.1. Wizualizacja struktury strategii i planu działania w zakresie biogospodarki z 2012 r. Zmniejszenie zależności od zasobów

nieodnawialnych

Złagodzenie i adaptacja do zmian klimatycznych Tworzenie miejsc pracy i utrzymanie

konkurencyjności Europy w zakresie biogospodarki

Spójne ramy polityczne

Plan działań na rzecz gospodarki

OBSZAR 1:

Źródło: European Commission 2017, s. 7–10.

Strategia „Innowacje na rzecz zrównoważonego wzrostu: biogospodarka dla Europy” z 2012 r. została zaktualizowana w 2018 r. pod nazwą: „Zrównoważona biogospodarka dla Europy. Wzmocnienie związku między gospodarką, społe-czeństwem i środowiskiem. Zaktualizowana strategia biogospodarki”. Celem aktualizacji było rozwiązanie problemów dotyczących rozwoju biogospodarki poprzez zestaw 14 konkretnych działań, które według założeń miały być wdra-żane najpóźniej w 2019 r. Działania te odzwierciedlają wnioski z przeglądu efek-tów poprzedniej strategii dokonanego w 2017 r. Zaliczono do nich (European Commission 2018, s. 16–18):

1) wzmocnienie i zwiększenie skali sektorów opartych na biologii, odbloko-wanie inwestycji i rynków – między innymi przez: mobilizację podmiotów publicznych i prywatnych do badań, demonstracji i wdrażania zrównoważo-nych rozwiązań opartych na biotechnologii, uruchomienie platformy inwe-stycyjnej tematycznej biogospodarki cyrkularnej o wartości 100 mln euro, badanie i analizę czynników sprzyjających i wąskich gardeł oraz zapewnie-nie dobrowolnych wskazówek dotyczących wdrażania innowacji opartych na biotechnologii, promowanie i opracowywanie standardów oraz zachęt rynkowych, ulepszanie etykiet mających zastosowanie do produktów pocho-dzenia biologicznego na podstawie wiarygodnych i porównywalnych danych dotyczących wyników środowiskowych i klimatycznych, ułatwienie rozwoju nowych, zrównoważonych biorafinerii oraz potwierdzenie rodzaju i szaco-wanego potencjału, inwestycje w badania i innowacje na rzecz rozwoju sub-stytutów materiałów opartych na paliwach kopalnych, które są biologiczne, nadają się do recyklingu i ulegają biodegradacji na morzu, oraz metod bio-remediacji poprzez mobilizowanie kluczowych podmiotów w odpowiednich łańcuchach wartości;

2) szybkie wdrażanie lokalnych biogospodarek w całej Europie, przez: wdro-żenie strategicznego programu wdrażania zrównoważonych systemów żyw-nościowych i rolniczych, leśnictwa i produkcji opartej na biologii w biogo-spodarce cyrkularnej, wdrożenie działań pilotażowych wspierających rozwój lokalnej biogospodarki (wiejskiej, przybrzeżnej, miejskiej) za pośrednictwem instrumentów i programów Komisji, stworzenie unijnego instrumentu wspie-rania polityki w zakresie biogospodarki i europejskiego forum biogospodarki dla państw członkowskich, promocję, edukację, szkolenia i rozwijanie umie-jętności w ramach biogospodarki;

3) zrozumienie ekologicznych granic biogospodarki – przez: zwiększenie wie-dzy na temat biogospodarki, w tym na temat bioróżnorodności i ekosyste-mów, w celu rozmieszczenia go w bezpiecznych granicach ekologicznych i udostępnienia go za pośrednictwem Centrum Wiedzy na rzecz Biogo-spodarki, zwiększenie możliwości obserwacji, pomiarów, monitorowania

91

3.1. Polityka Unii Europejskiej w zakresie biogospodarki

i raportowania oraz zbudowanie ogólnounijnego, spójnego systemu monito-rowania w celu śledzenia postępu gospodarczego, środowiskowego i społecz-nego w kierunku zrównoważonej biogospodarki, zapewnienie wytycznych dotyczących eksploatacji biogospodarki w ramach bezpiecznych limitów ekologicznych, uwzględnienie korzyści ekosystemów bogatych w bioróżno-rodność w produkcji podstawowej przez specjalne wsparcie dla agroekologii, rozwój rozwiązań opartych na mikrobiomach oraz nowe narzędzia do inte-gracji zapylaczy w łańcuchach wartości dostaw.

Sektor biogospodarki jest wspierany w ramach licznych programów, między innymi programu „Horyzont 2020”, który określa unijne ramy badań i innowacji na lata 2014–2020, a następnie będzie kontynuowany, gdy zakończy się „Siód-my program ramowy na rzecz badań i rozwoju technologicznego (7PR)”. Pro-gramy finansowania badań, zwłaszcza w ramach programu „Horyzont 2020”, przyczyniają się do tworzenia przez Komisję pakietu zatrudnienia, wzrostu i in-westycji. Aby to osiągnąć, wskazano trzy priorytety strategiczne na poziomie europejskim: „Otwarta innowacja”, „Otwarta nauka” i „Otwarty na świat”. Bio-gospodarka wyraźnie wpisuje się w te trzy strategiczne priorytety, gdyż:

1) może pomóc sprostać wielkim wyzwaniom związanym z żywnością i ener-gią, które wymagają otwartego podejścia do innowacji, przy ścisłej współpra-cy wszystkich zainteresowanych stron;

2) jest to nauka otwarta, ponieważ promuje badania w różnych dyscyplinach i granicach;

3) jest otwarta na świat, ponieważ promuje badania w Unii i poza jej granicami oraz współpracę w skali globalnej w celu sprostania globalnym wyzwaniom.

Łączna pula środków finansowych na lata 2014–2020 bezpośrednio prze-znaczonych na rozwój biogospodarki w ramach programu „Horyzont 2020”

wyniosła 4,52 mld euro. W okresie 2007–2013 wysokość funduszy dla sektora biogospodarki z siódmego programu ramowego była o połowę mniejsza, sta-nowiąc kwotę zaledwie 1,9 mld euro. Biorąc pod uwagę inne działania w ra-mach programu „Horyzont 2020”, które nie są oznaczone jako „biogospodarka”

i które pośrednio wspierają rozwój biogospodarki, pula środków finansowych może przekroczyć 7 mld euro. Ponadto unijne finansowanie miało pośredni wpływ na krajowe finansowanie publiczne oraz prywatne. Na każde euro zain-westowane przez KE w obszary istotne dla biogospodarki państwa członkow-skie zainwestowały dodatkową kwotę 3,8 euro. Znaczące fundusze prywatne zostały aktywowane za pośrednictwem wspólnego przedsięwzięcia na rzecz bioprzemysłu, przy czym efekt dźwigni wyniósł 2,6 w latach 2014–2016, nato-miast do 2024 r. spodziewany efekt dźwigni ma wynieść 2,8. Rola partnerstwa

publiczno-prywatnego bioprzemysłu jest kluczowa we wspieraniu rozwoju eu-ropejskiej infrastruktury biogospodarczej. W ramach wspólnego przedsięwzię-cia na rzecz bioprzemysłu uruchomiono już 6 flagowych projektów dotyczących biorafinerii na łączny wkład blisko 160 mln euro. Liczba ta wzrosła ponaddwu-krotnie do 2020 r. Podjęto również badania i innowacje na szczeblu UE w celu rozwiązania problemu wykorzystania biomasy i odpadów. Środki UE zostały przeznaczone na projekty badawczo-rozwojowe, obejmujące zarówno biogo-spodarkę, jak i gospodarkę o obiegu zamkniętym (łącznie ok. 157 mln euro).

Przykładem jest projekt ECOALF (Upcycling the Oceans), w ramach którego produkowana jest odzież z odpadów morskich, czy projekty dotyczące proble-mu marnotrawienia żywności i jego kluczowych składników, na które przeka-zano ok. 74 mln euro. Więcej projektów realizowanych z funduszy programu

„Horyzont 2020” przedstawiono w tabeli 3.1.

Tabela 3.1. Wybrane projekty realizowane ze środków finansowych pozyskanych z programu „Horyzont 2020” wspierające rozwój biogospodarki

Nazwa projektu Skrócony opis projektu

EmPowerPutida Projekt realizowany w latach 2015–2019, miał na celu przeprogramowanie i wzmocnienie możliwości bakterii Pseudomonas putida, tak by zyskały walor gospodarczy i mogły służyć komercyjnemu wykonywaniu biokatalizy na zamówienie.

Miracles Projekt realizowany w latach 2013–2017 – hodowla mikroalg, które pochłaniają CO₂, ale stanowią również surowiec do produkcji pasz i suplementów Spirulina i Chlorella oraz mogą generować energię.

Bio-Board Produkcja opakowań do żywności stworzonych z odpadów żywnościowych.

Stworzenie biomateriałów zastępujących powłoki polietylenowe wykonane z mało używanych lub niewykorzystanych produktów ubocznych przemysłu spożywczego, takich jak serwatka z produkcji sera i sok ziemniaczany z produkcji skrobi.

EU-Pearls Wykorzystanie mniszka lekarskiego i gwajuli jako alternatywnych źródeł do produkcji gumy.

Euphoros Projekt pomógł zmniejszyć o połowę zapotrzebowanie rolników na energię i dostarczył innowacyjnych rozwiązań w zakresie ograniczenia zużycia wody, składników odżywczych i pestycydów oraz wdrożenia energooszczędnych technologii.

Open-Bio Projekt realizowany w latach 2013–2016. Został wykorzystany bezpośrednio w procesach normalizacyjnych, dotyczących produktów biologicznych i obejmował terminologię produktów biologicznych, pobieranie próbek, zawartość biologiczną, ocenę cyklu życia oraz wytyczne co do stosowania istniejących norm w odniesieniu do produktów końcowych. Badania końca życia produktów przeprowadzone w ramach projektu „Open-Bio” obejmowały różne scenariusze biodegradacji, kompostowanie i recykling.

93

3.1. Polityka Unii Europejskiej w zakresie biogospodarki

Nazwa projektu Skrócony opis projektu

InnProBio W latach 2015–2018 projekt miał na celu stworzenie społeczności praktyków zainteresowanych zakupem produktów biologicznych. Wskazówki i narzędzia dla osób zajmujących się zamówieniami publicznymi obejmowały takie kwestie, jak biodegradowalność, a konkretnie dotyczyły roli produktów i usług opartych na biologii w gospodarce o obiegu zamkniętym.

Star4bbi Projekt finansowany ze wspólnej inicjatywy technologicznej bioprzemysłu, miał na celu promowanie równych warunków działania dla produktów opartych na biologii, przyczyniając się do ustanowienia spójnych i dobrze skoordynowanych ram regulacyjnych. Dotyczyło to w szczególności promowania nowej wartości odpadów organicznych. Działania w ramach tego projektu były prowadzone w latach 2016–2019.

Newfert Projekt badawczo-innowacyjny, w ramach którego badano możliwość odzyskiwania składników odżywczych z odpadów rolniczych i komunalnych w celu produkcji nawozów.

Prominent (1) Projekt miał na celu uzyskanie białek do żywności z produktów ubocznych w przemyśle przetwórstwa pszenicy i ryżu.

Greenprotein

(1) W efekcie działań projektowych otrzymano funkcjonalne białka spożywcze i inne składniki z pozostałości po przetwarzaniu warzyw.

Pulp2Value (1) W ramach tego projektu skonstruowano system biorafinerii do rafinacji pulpy buraka cukrowego, czyli pozostałości przemysłu przetwórczego buraków cukrowych, w produkty o wysokiej wartości, takie jak włókna mikrocelulozowe (MCF), arabinoza i kwas galakturonowy.

Macro Cascade

(1) Projekt badawczo-innowacyjny, mający na celu rozbudowę koncepcji morskiej biorafinerii makroglonów poprzez zastosowanie kaskadowego podejścia, w którym pozostałości z wodorostów wykorzystywane są do produkcji nawozów i bioenergii.

Urbiofin (1) Projekt miał na celu określenie opłacalności techniczno-ekonomicznej

i środowiskowej konwersji w skali półprzemysłowej frakcji organicznej odpadów komunalnych stałych na chemiczne bloki konstrukcyjne, biopolimery i dodatki.

Optisochem (1) Projekt mający na celu przekształcenie nadmiaru słomy pszennej w pochodne bioizobutenu (bio-IBN), które mogą mieć szeroki zakres zastosowań, między innymi do produkcji smarów, klejów, uszczelniaczy oraz aromatów.

Discardless (2) Celem projektu była stopniowa eliminacja odrzutów ryb, w tym poprzez badanie najlepszych sposobów wykorzystania nieuniknionych niechcianych połowów ryb.

Ecoprolive (2) W projekcie zaproponowano nowy proces pozyskiwania oliwy z oliwek bez wytwarzania ścieków lub innych odpadów poprzez pełne przekształcenie cennych składników oliwy w nowe produkty.

Wheycom (2) Według założeń projekt miał pomóc zmniejszyć ilość odpadów pochodzących z przemysłu serowego, zapewniając alternatywę dla odpadów serwatki jako środka dezynfekującego dla przemysłu owocowo-warzywnego.

Nazwa projektu Skrócony opis projektu

Resurbis (2) Celem projektu była integracja w jednym obiekcie i wykorzystanie jednego głównego łańcucha technologicznego do przekształcania kilku rodzajów miejskich bioodpadów w cenne produkty biologiczne, przy jednoczesnym zminimalizowaniu wszelkich odpadów resztkowych.

NoMorFilm Projekt w obszarze technologii morskich, którego celem było opracowanie nowych biomolekuł pochodzenia morskiego do zastosowania w urządzeniach protetycznych do leczenia infekcji biofilmem, eksploracja nowej dziedziny rozwoju biorafinerii i polikultur, w których nie ma konkurentów (połączenie biotechnologii klinicznej i niebieskiej), poprawa klinicznej skuteczności protezy, jakości życia pacjentów i obniżenia kosztów opieki zdrowotnej oraz interwencji chirurgicznych. Potencjalny rynek nowego antybiotyku skutecznego przeciwko patogenom biofilmu oszacowano na ok. 200–600 mln euro rocznie.

Hipster Projekt realizowany w sektorze rolnictwa i żywności, którego celem było wdrożenie technologii przetwarzania żywności wysokociśnieniowej i temperaturowej (HPT) na poziomie przemysłowym wraz z demonstracją prototypu na skalę przemysłową.

Bloom Projekt realizowany w latach 2017–2020 ma za zadanie wspomóc wypracowanie metod i narzędzi popularyzacji idei biogospodarki poprzez stworzenie

przestrzeni współpracy i wymiany doświadczeń dla wszystkich podmiotów zaangażowanych na rzecz zrównoważonego rozwoju i budowania społecznej świadomości w obszarze biogospodarki.

BioEcon Projekt badawczy mający na celu rozwój biogospodarki w Polsce. Jego celem jest rozwój oraz wykorzystanie potencjału badawczego Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego dla zmieniających się potrzeb krajowych zgodnie z nowymi trendami zawartymi w globalnych strategiach poprzez stworzenie nowego interdyscyplinarnego i międzynarodowego zespołu badawczego. Wiedza, doświadczenie, wypracowane narzędzia, programy służyć mają formacji zespołu, który będzie prowadził badania i wspierał rozwój regionalny zgodnie z zasadami biogospodarki.

Uwaga: przykładowe projekty oznaczone jako (1) pomagały budować gospodarkę o obiegu za-mkniętym poprzez wspieranie technologii biorafinacji i (lub) rozwój nowych łańcuchów wartości opartych na odpadach; przykładowe projekty oznaczone jako (2) wspierały budowanie gospodarki o obiegu zamkniętym opartej na odnawialnych zasobach biologicznych.

Źródło: opracowanie własne.

Ogółem zrealizowano ponad 40 projektów w ramach programu „Horyzont 2020” i wspólnej inicjatywy technologicznej na rzecz bioprzemysłu, które pokrywają się w zakresie biogospodarki i gospodarki o obiegu zamkniętym.

Całkowity wkład UE w te projekty wynosi 157 mln euro, co stanowi ok. 38%

wkładu Unii we wszystkie projekty w ramach programu „Horyzont 2020” i wy-zwanie bioprzemysłu w latach 2014–2016. Na lata 2018–2020 projekty doty-czyły głównie wyzwania społecznego obejmującego stworzenie platformy

95

3.2. Przegląd strategii Unii Europejskiej oraz instrumenty finansowego wsparcia biogospodarki

tematycznej w dziedzinie biogospodarki, która zapewniłaby dostęp do finanso-wania, w szczególności w formie długu lub quasi-kapitału, dla innowacyjnych projektów biogospodarczych, ze szczególnym naciskiem na biogospodarkę o obiegu zamkniętym.

3.2. Przegląd strategii Unii Europejskiej oraz instrumenty