Dane zamieszczone w Living Planet Report WWF (2018) wskazują, że zrów-noważony rozwój, realizowany w dotychczasowym zakresie i tempie, nie przy-nosi oczekiwanych efektów. Analiza wskaźników Living Planet Index oraz Ecological Footprint przyczyniła się do sformułowania w przytoczonym ra-porcie następującej tezy: „obecny system rozwoju ludzkości, oparty na wzra-stającej konsumpcji i kopalnych paliwach, w połączeniu ze wzrastającą liczbą ludności i słabym ogólnym zarządzaniem, w tym zasobami naturalnymi, jest
niezrównoważony” (Pabian 2015, s. 203). Aby zahamować zaobserwowane ne-gatywne dla środowiska tendencje, konieczne staje się przekształcenie współ-czesnych społeczeństw konsumpcyjnych w społeczeństwa zrównoważone, oparte na zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Konsumpcja odgrywa w tej transformacji szczególną rolę, ponieważ determinuje wielkość oraz strukturę procesów produkcyjnych (Pabian 2015, s. 203).
J. Rifkin w swej książce Koniec pracy, schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej (2001) zauważa: „w pierwszej formie konsumo-wać oznaczało zniszczyć, obrabokonsumo-wać, podbić. Jest to słowo nasycone prze-mocą i aż do końca XX wieku miało wyłącznie negatywne konotacje” (Rifkin 2001, s. 23). Przejście konsumpcji z kategorii zła do cnoty jest jednym z naj-ważniejszych, choć najmniej zbadanych fenomenów XX w. (Kramer 2011, s. 7–8).
Mówiąc o niezrównoważonej, nadmiernej konsumpcji, należy również wspomnieć o konsumpcji postmodernistycznej, a więc nietrwałej, szybkiej i na pokaz (Słaby 2006, s. 16–17). Niezrównoważone wzorce konsumpcji i produkcji coraz bardziej wpływają nie tylko na środowisko, ale także na spo-łeczeństwo, gospodarkę i przedsiębiorstwa. Unia Europejska coraz bardziej uzależnia się przy tym od importu energii oraz zasobów naturalnych. Skutkuje to koniecznością zmiany sposobu życia w kierunku bardziej zrównoważonego, co oznacza, że należy osiągnąć lepsze wyniki, wykorzystując przy tym mniej-szą ilość zasobów (Racjonalniej… 2010, s. 4). Dlatego istotne jest, aby kon-sumpcjonizm, który stanowi siłę napędową tych zmian, dążył do stopniowego zrównoważenia, odpowiednio do założeń zrównoważonego rozwoju. W tym celu konsument tradycyjny, który dostosowuje się do rynku i ma niską świa-domością ekologiczną, powinien ewoluować w konsumenta podkreślającego indywidualność poprzez wysoką świadomość konsumencką, wybierającego przy tym produkty bezpieczne dla środowiska.
Pomimo że rynek został już nasycony produktami zaspokajającymi podsta-wowe potrzeby konsumentów, aby gospodarka mogła prawidłowo się rozwi-jać, niezbędny jest nieustanny wzrost konsumpcji (Bywalec 2007, s. 163–164), która powinna mieć jednak charakter konsumpcji zrównoważonej.
Skala zagrożenia wynikającego z nadmiernej konsumpcji dóbr powinna przyczynić się do stworzenia nowego, współczesnego wzorca konsumpcji, tj. świadomej oraz zrównoważonej, stanowiącej jeden z elementów idei zrów-noważonego rozwoju.
R. De Young w badaniach nad psychologicznymi aspektami ludzkiej mo-tywacji proponuje rozwiązania dla zachowań konsumpcyjnych, dających we-wnętrzną satysfakcję z redukcji konsumpcji. W badaniach tych wskazuje się trzy zasadnicze postawy względem środowiska (Pieńkowski 1997, s. 69):
23
1.2. Założenia zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonej produkcji
1) zorientowanie na samego siebie – antropocentryczne podejście skupione na zainteresowaniu środowiskiem z racji fizycznych lub materialnych korzyści, jakie konsument może uzyskać z określonych zachowań w środowisku;
2) zorientowanie na świat – zgeneralizowane podejście do samej biosfery, czę-sto określane jako ekocentryzm;
3) zorientowanie prospołeczne – altruistyczne podejście skupione na dobroby-cie innych ludzi, kierowanie się normami społecznymi i moralnymi innych jednostek.
Zrównoważona konsumpcja wymaga, aby decyzja konsumencka realizowa-na była według czterech zasad imperatywu ekologicznego konsumenta: selekcji rodzaju energii lub materii, minimalizacji zużycia energii lub materii, maksyma-lizacji efektywności wykorzystania energii lub materii, segregacji odpadów, co przedstawia rysunek 1.7.
Rysunek 1.7. Imperatyw ekologiczny konsumenta Potrzeby
Źródło: Michaliszyn i Janikowski 1997, s. 66.
Kolejnym trendem, zbliżającym współczesną konsumpcję do konsumpcji zrównoważonej, jest biogospodarka, w której chociażby wytwarzanie żywno-ści ekologicznej odbywa się w sposób nienaruszający równowagi ekologicznej, z wykorzystaniem naturalnych metod i z zapewnieniem czystości wód grunto-wych, chroniąc gleby przed zanieczyszczeniem (Wasilik 2014, s. 66–74).
Komisja Europejska (2014) podkreśla, że wybory dokonywane przez konsu-mentów mogą wspierać zrównoważoną konsumpcję lub wręcz ją hamować. Pro-mowanie tej idei wymaga zmian zachowań po stronie popytu, szczególnie że do 2030 r. przewiduje się wzrost w skali globalnej klasy średniej o ok. 3 mld osób, co zapewne przełoży się na ogólnoświatowy wzrost konsumpcji. Problem ten stanowi duże wyzwanie, zważywszy na rosnącą liczbę ludności na świecie.
Zmiana obecnego modelu konsumpcji na zrównoważoną jest koniecznością,
uwzględniając obecny model konsumpcji, dla której oszacowano zużycie zaso-bów na poziomie 140 mld ton w 2050 r., co jest trzykrotnością obecnego zużycia surowców naturalnych (Mapa drogowa 2019).
Zmiana zachowań konsumentów, jak też wytworzenie ekologicznego im-peratywu działania są procesami długotrwałymi i trudnymi. Choć obecnie za-uważa się wzrost zainteresowania konsumentów ochroną środowiska, którzy uświadamiają sobie związek własnych działań z innymi sferami życia społecz-nego i gospodarczego (Małysa-Kaleta 1997, s. 32), to badania dotyczące zrów-noważonej konsumpcji wskazują, iż poziom wiedzy konsumenckiej Polaków w tym obszarze jest nadal niski, a czynnikiem decydującym przy dokonywaniu wyborów konsumenckich w dalszym ciągu jest cena. Zmiana sposobu myślenia i nawyków konsumenckich tak, aby konsument przy zakupie produktów kie-rował się kryteriami ekologicznymi, w rezultacie przyczyni się do wywierania presji na producentów.
Występowaniu ekologicznych zachowań konsumentów, a więc czynników kształtujących popyt i model konsumpcji zrównoważonej, powinna towarzyszyć podaż produktów ekologicznych i przyjaznych środowisku, tj. rozwój zrówno-ważonej produkcji (Adamczyk 2004, s. 30).
Przedsiębiorstwa, chcąc wyróżnić się ekologicznymi technologiami, po-winny inwestować w kształcenie w takich dziedzinach, jak nauki ścisłe i przy-rodnicze oraz inżynieryjne. Innowacyjność w obszarze zielonych technologii poprawia konkurencyjność, zarówno w stosunku do konkurentów krajowych, jak i zagranicznych (Berger 2011, s. 314). Niedobór odpowiednio wykwalifi-kowanej kadry, znającej specyfikę ekologicznych technologii i ich produkcji, jest jednym z największych zagrożeń na drodze do zrównoważonej gospodarki (Adamus 2010, s. 309–310).
W Polsce istnieje duży potencjał, jeżeli chodzi o poprawę w zakresie działań dotyczących odpadów przemysłowych, w szczególności pochodzących z dzia-łalności górniczej i wydobywczej, przetwórstwa przemysłowego oraz wytwarza-nia i zaopatrywawytwarza-nia w energię. Prowadzenie coraz mniej odpadowej działalności produkcyjnej, zagospodarowanie jak największej ilości odpadów przemysło-wych w innych procesach produkcyjnych oraz w innych obszarach społecznych i gospodarczych może znacząco przyczynić się do zwiększania opłacalności pro-dukcji w Polsce (Mapa drogowa… 2019), a także do realizacji założeń zrówno-ważonej produkcji.
W wyniku współpracy Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) i Europejskiej Agencji Środowiskowej (European Environment Agency – EEA) w 2007 r. powstał raport, w którym zrównoważona produkcja i zrów-noważona konsumpcja definiowana jest jako całościowe podejście do minima-lizowania negatywnego oddziaływania na środowisko istniejących systemów
25
1.2. Założenia zrównoważonej konsumpcji i zrównoważonej produkcji
produkcji i konsumpcji. Za cel takiego podejścia uznaje się zwiększenie wy-dajności i efektywności procesów produkcyjnych, usługowych i inwestycyjnych w taki sposób, aby zaspokajanie potrzeb społeczeństw nie zagrażało możliwo-ściom zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) zrównoważoną pro-dukcję definiuje jako wytwarzanie towarów i usług, które (Zrównoważona…
2011, s. 23):
– wykorzystuje procesy i systemy, które nie zanieczyszczają środowiska (ograniczające zanieczyszczanie środowiska),
– oszczędza energię i surowce,
– jest realistyczne pod względem ekonomicznym, – jest bezpieczne, tj. nie zagraża zdrowiu ludzi,
– jest bezpieczne społecznie i twórczo opłacalne dla wszystkich pracujących ludzi.
Ze zrównoważoną produkcją i zrównoważoną konsumpcją związana jest także realizacja zasady, która dotyczy racjonalnej gospodarki odpadami (Cras-Saar i Saar 1999, s. 21–28).
W zrównoważonej produkcji działania ukierunkowane na konsumentów podkreślają znaczenie m.in. trwałości produktów, dostępności informacji w za-kresie naprawy i części zamiennych czy eliminowania fałszywych twierdzeń dotyczących wpływu na środowisko. Kluczowym zadaniem konsumenta jest natomiast prawidłowe gospodarowanie odpadami komunalnymi, które pomimo że stanowią niewielki odsetek odpadów generowanych w Polsce, mają istot-ne oddziaływanie w zakresie świadomości (Mapa drogowa… 2019), a warun-kiem funkcjonowania modelu zrównoważonej produkcji i zrównoważonej kon-sumpcji jest rzetelna wiedza wynikająca z wysokiej świadomości ekologicznej wszystkich uczestników rynku. W dobie silnego rozwoju środków masowego przekazu społeczeństwo czerpie także informacje z radia, telewizji, prasy oraz internetu, stąd należy zwracać uwagę na jakość i poprawność przekazywanych treści. W programowaniu idei zrównoważonej produkcji i zrównoważonej kon-sumpcji ważną funkcję mogą pełnić także określone organizacje i instytucje (Leśniak 2009, s. 104).
W celu implementacji założeń zrównoważonej produkcji i zrównoważonej konsumpcji stworzono wiele narzędzi na poziomie instytucjonalnym i prawnym.
Wśród proponowanych warto wyróżnić program zarządzania środowiskowego EMAS (Environmetal Management Auditing Scheme – system oceny jakości za-rządzania UE), etykietowanie środowiskowe oraz analizę cyklu życia produk-tu. Działania te są powiązane ze zintegrowaną polityką produktową Unii Euro-pejskiej, której celem jest zmniejszenie niekorzystnego wpływu na środowisko
poprzez kontrolę wszystkich faz cyklu życia produktu i skoncentrowanie odpo-wiednich działań tam, gdzie będą one najefektywniejsze. Zarówno EMAS, jak i ekoetykiety mają na celu zachęcenie przedsiębiorstw do myślenia w katego-riach cyklu życia produktów (Integrated… 2015).
Środki UE w sprawie zrównoważonej produkcji i zrównoważonej konsump-cji koncentrują się na czterech głównych celach: lepsze produkty, bardziej racjo-nalna konsumpcja, bardziej efektywna i ekologiczna produkcja oraz wsparcie działań globalnych.
Podsumowując, zrównoważona konsumpcja dotyczy stylu życia, zachowań nabywczych konsumentów oraz użytkowania i usuwania produktów i usług.
Zrównoważona produkcja natomiast polega głównie na ograniczaniu oddziały-wania procesów produkcyjnych na środowisko oraz przede wszystkim, w myśl głównej zasady zrównoważonego rozwoju, na stosowaniu się w projektowaniu produktów do zasady prewencji.