– ANALIZA WYBRANYCH OBSZARÓW SEKTORA BIOGOSPODARKI
4.2. Potencjał biogospodarki w Polsce
zdolności do koordynacji i stworzenia efektywnej sieci współpracy między sek-torami nauki, gospodarki i otoczenia biznesu oraz podmiotów gospodarczych (Adamowicz 2016).
4.2. Potencjał biogospodarki w Polsce
W 2015 r. biogospodarka generowała 4,2% PKB Unii Europejskiej i dawała za-trudnienie 8,2% siły roboczej (Ronzon i in. 2017). Sektor biogospodarki w Pol-sce opiera się przede wszystkim na tradycyjnych obszarach produkcji pierwotnej:
rolnictwie, leśnictwie i produkcji żywności, w mniejszym stopniu na przemyśle chemicznym, biotechnologicznym i energetycznym. Tym niemniej 20% miejsc pracy w Polsce zapewnia biogospodarka, a wartość produkcji tego sektora to ok. 10% całkowitej wartości produkcji (Bio-based Industries Consortium 2018).
Sektor rolno-spożywczy zdominowany jest przez duże podmioty, zarówno krajowe, jak i zagraniczne. W 2016 r. rolnictwo odpowiedzialne było za pro-dukcję 76% biomasy, czyli 61 mln ton (wobec 80 mln ton całkowitej produk-cji biomasy). Polska jest siódmym10 w Unii Europejskiej (UE-28) producentem rolnym w ujęciu według wartości produkcji. Według ewidencji geodezyjnej, w 2018 r. z ogólnej powierzchni kraju wynoszącej 31,3 mln ha, największą część, tj. 60,0% stanowiły użytki rolne (18,8 mln ha), w dalszej kolejności – grunty leśne – 30,5% (9,5 mln ha) oraz grunty zabudowane i zurbanizowane – 5,5%
(1,7 mln ha). W Unii Europejskiej w 2017 r. całkowita powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych ukształtowała się na poziomie 181,6 mln ha, co stanowiło 41,1% ogólnej powierzchni wspólnoty. Wśród państw człon-kowskich UE największy udział użytków rolnych w gospodarstwach rolnych w powierzchni ogólnej danego kraju odnotowano w Wielkiej Brytanii – 71,7%, a najmniejszy w Finlandii – 6,7%. Polska z udziałem użytków rolnych w go-spodarstwach rolnych na poziomie 46,3% zajęła 10. miejsce wśród krajów UE (GUS 2019, Wskaźniki zielonej gospodarki). Obszary rolne charakteryzuje duże rozdrobnienie: 51% gospodarstw to podmioty o mniejszej powierzchni niż 5 ha, tylko 5,2% gospodarstw osiąga rozmiary powyżej 30 ha i to właśnie ten niewiel-ki odsetek przekłada się na ponad 41% całkowitych obszarów rolnych w kraju.
Dalsze 24% biomasy pochodzi z sektora leśnego (19 mln ton rocznie)11. W 2018 r. lasy w Polsce zajmowały obszar 9254,9 tys. ha. Ich powierzchnia
10 Po Francji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Holandii.
11 Niewielki wkład w produkcję biomasy mają też rybactwo i akwakultura. W 2017 r. po-zyskane zostało 53,3 tys. ton ryb słodkowodnych oraz 207,5 tys. ton organizmów morskich (GUS 2018).
zwiększyła się w odniesieniu do 2017 r. i 2000 r. odpowiednio o 0,1% i 4,4%.
W Unii Europejskiej w 2017 r. udział powierzchni gruntów leśnych wyniósł 38,2%. Najwyższą wartość tego wskaźnika odnotowano w Finlandii (73,1%), Szwecji (68,9%) i Słowenii (62,0%), zaś najniższą na Malcie (1,1%). Polska, ze wskaźnikiem 30,9%, uplasowała się na 19. pozycji wśród 28 państw człon-kowskich UE, należy więc do krajów o stosunkowo wysokum odsetku obsza-rów leśnych w Unii Europejskiej (GUS 2019, Wskaźniki zielonej gospodarki).
Przodującym pod względem zalesienia jest województwo lubuskie (49,2%), w najmniejszym stopniu zalesione jest łódzkie (21,3%). Większość lasów sta-nowi własność publiczną, 77% obszarów leśnych podlega administracji Lasów Państwowych, zaledwie 19,2% to lasy prywatne. Poza dostarczaniem pulpy i papieru przemysł leśny obsługuje produkcję mebli, istotną dla gospodarki, gdyż Polska jest czwartym na świecie eksporterem tego dobra (Bio-based In-dustries Consortium 2018).
Biotechnologia, stanowiąca istotny obszar biogospodarki, wciąż jest sto-sunkowo rzadką działalnością na obszarze Polski. W 2016 r. wartość nakładów wewnętrznych podmiotów na badania i rozwój w obszarze biotechnologii wy-niosła 652,3 mln zł, a prace te realizowało 6968 osób. Liczba przedsiębiorstw działających w obszarze biotechnologii rośnie jednak sukcesywnie – zarówno w odniesieniu do przedsiębiorstw wyłącznie produkcyjnych, jak i inwestują-cych w badania i rozwój (tabela 4.2).
Tabela 4.2. Przedsiębiorstwa działające w obszarze biotechnologii
Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Liczba podmiotów w sektorze biotechnologii 91 90 122 126 160 184
Podmioty realizujące B+R 64 65 75 85 102 111
Źródło: GUS 2018.
Na rysunku 4.2 przedstawiono oszacowany udział podmiotów angażują-cych się w badania i rozwój oraz produkcję w odniesieniu do obszarów dzia-łalności biotechnologicznej w 2016 r.
W 2016 r. nakłady wewnętrzne na biotechnologię wyniosły 761,1 mln zł, co stanowiło znaczący – 23,1-procentowy spadek wobec roku wcześniejsze-go, wynikający ze spadku nakładów na działalność rozwojową i badawczą.
Tym niemniej 43,5% przedstawicieli sektora biotechnologii nie dostrzega barier we wdrażaniu badań i rozwoju. Jeszcze wyższy poziom satysfakcji panuje w odniesieniu do produkcji, w przypadku której barier nie dostrzega-ło 68,7% respondentów. Wśród głównych problemów wymienianych przez
117
4.2. Potencjał biogospodarki w Polsce
przedstawicieli podmiotów biotechnologicznych wskazywano: brak wy-kwalifikowanego personelu12, koszty innowacji, niewystarczającą dostęp-ność informacji na temat nowych technologii oraz pozyskiwania funduszy (GUS 2018). Obok biotechnologii, możliwości innowacji i badań skupia-ją się w Polsce w następuskupia-jących obszarach: rolnictwo, produkcja żywności i pasz, medycyna i farmacja, ochrona środowiska (wykorzystanie odpadów), produkcja energii z biomasy, biogazu i biopaliw oraz biomateriałów (Woź-niak i Twardowski 2016). W tych obszarach działa w Polsce kilkadziesiąt klastrów (tabela 4.3).
Rysunek 4.2. Odsetek przedsiębiorstw według głównego obszaru zastosowania biotechnologii w 2016 r.
Ochrona zdrowia ludzi
Środowisko
Przetwórstwo przemysłowe
Biotechnologia rolnicza
Niespecyficzne zastosowania
Bioinformatyka
Odzyskiwanie naturalnych surowców i produkty leśne
Inne
21.6 49.2
36 11.9
21.6 13.6
4.5 6.8
1.8 1.7
1.8 5.1
6.3 5.9
6.3 5.9
B&R Produkcja
Źródło: GUS 2018.
Spośród wymienionych klastrów Zielona Chemia, LifeScience, Nutribiomed, Klaster Gospodarki Odpadowej i Recyklingu zostały wpisane na listę tzw. krajo-wych klastrów kluczokrajo-wych (https://www.gov.pl/web/przedsiebiorczosc-techno-logia/lista-kkk, dostęp: 12.12.2019).
12 W 2019 r. nabór na kierunek biogospodarka prowadziło tylko pięć uczelni publicznych w Polsce.
Tabela 4.3. Klastry i parki działające w obszarze biogospodarki
Nazwa klastra lub parku Obszar działalności Siedziba
Agro Cluster Kujawy Produkcja rolna: żywność
i bioenergia Bydgoszcz
Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Gdańsk
Bio NanoPark Usługi laboratoryjne Łódź
Bio Tech med. Biotechnologia, medycyna, farmacja Warszawa BioEcoChem Biotechnologia, chemia, farmacja,
kosmetyki i ochrona środowiska Gdańsk Bioenergia dla Regionu Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Konstantynów Łódzki Clean Energy
Małopolska-Podkarpacie Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Kraków Dolnośląski Klaster
Ekoenergetyczny Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Wrocław
Food Klaster Produkcja żywności Kalisz
Gdański Park
Naukowo-Technologiczny Farmacja, biotechnologia Gdańsk
Klaster B+R&I Badania i rozwój oraz innowacje
w zakresie ochrony środowiska Wrocław Klaster biotechnologiczny Bio-Park Biotechnologia Gdańsk Klaster Centrum Inżynierii
Biomedycznej Biotechnologie Warszawa
Klaster Ekoinnowacje Odnawialne źródła energii, systemy
ogrzewania Lublin
Klaster Gospodarki Odpadowej
i Recyklingu Gospodarka obiegu zamkniętego Kielce
Klaster Innovative Medicine Biomedycyna Wrocław
Klaster Innowacyjne Strategie Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Katowice
Klaster Life-Science Biotechnologie Kraków
Klaster Medycyny Lubelskiej Medycyna, farmacja Lublin Klaster Nutribiomed Technologie produkcyjne
dla żywności, biotechnologii i biomedycyny
Wrocław
119
4.2. Potencjał biogospodarki w Polsce
Nazwa klastra lub parku Obszar działalności Siedziba
Klaster South Poland Cleantech Inteligentne specjalizacje, zielona energia, gospodarka obiegu zamkniętego, biogospodarka
Kraków
Lignum, Klaster Technologii Drewna Przemysł drzewny Warszawa Lubelski Klaster Ekoenergetyczny Odnawialne źródła energii i systemy
ogrzewania Lublin
MedSilesia Wyroby medyczne Gliwice
Ogranic Food Valley Żywność ekologiczna Lublin
Powearth Ogólnopolski Klaster
Technichno-Technologiczny Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Katowice Poznański Park
Naukowo-Technologiczny Farmacja, biotechnologia Poznań
Północno-Wschodni Klaster
Ekoenergetyczny Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Białystok Prosument Klaster OZE Energetyka, odnawialne źródła
energii, systemy ogrzewania Lubraniec Śląski Klaster Gospodarki Odpadami Gospodarka obiegu zamkniętego Katowice
Waste-Cluster Gospodarka obiegu zamkniętego Poznań
You Nick Farmacja, biotechnologia Poznań
Zielona chemia Biogospodarka, opakowania, odzysk materiałów i energii oraz zdrowa żywność
Szczecin
Źródło: opracowanie własne.
Biogospodarka stanowi dla Polski potencjalny kluczowy sektor. Uwzględ-niając wielkość obrotów we wszystkich jej sektorach (rys. 4.3), w 2015 r.
wyniosły one 115 264 mln euro, co ulokowało Polskę na 6. miejscu w Unii Europejskiej po Niemczech (388 849 mln euro), Francji (333 002 mln euro), Włoszech (296 895 mln euro), Wielkiej Brytanii (227 929 mln euro) i Hisz-panii (198 455 mln euro) (ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/country/
Poland_en, dostęp: 12.12.2019).
Warto dodać, że to właśnie w Polsce, w sektorze szeroko rozumianej bio-gospodarki znajduje pracę największa liczba osób w porównaniu z tym sekto-rem we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Mimo to ogól-na tendencja do zatrudniania w sektorze w latach 2008–2015 była spadkowa (rys. 4.4).
Rysunek 4.3. Wielkość obrotów we wszystkich sektorach biogospodarki w Polsce, w latach 2008–2015
Wielkość obrotów w milionach euro
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 150000
100000 50000
100512
83062
92427
101429
107079
111397
114247
115264
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/
country/Poland_en (dostęp: 19.12.2019).
Rysunek 4.4. Liczba osób zatrudnionych w sektorze biogospodarki w Polsce w latach 2008–2015
Liczba osób zatrudnionych w sektorze biogospodarki
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 3049494
2922250
2815143
2787133
2724659
2611142 2601632 2636106
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/
country/Poland_en (dostęp: 2.02.2020).
Malejąca liczba osób zatrudnionych w biogospodarce wynika przede wszyst-kim z wyraźnego odpływu pracowników rolnictwa. Poziom zatrudnienia w sek-torach chemicznym, farmaceutycznym, bioplastików, biomateriałów, bioenergii oraz leśnym w omawianym okresie wykazywał tendencję wzrostową. Mimo to zasadniczą większość zatrudnionych w biogospodarce stanowili pracownicy rol-nictwa, co przedstawiono na rysunku 4.5.
121
4.2. Potencjał biogospodarki w Polsce
Rysunek 4.5. Liczba osób zatrudnionych w specyficznych sektorach biogospodarki w Polsce w latach 2008–2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/
country/Poland_en (dostęp: 19.12.2019).
Zatrudnienie w sektorze pozarolniczym biogospodarki nadal stanowi nie-wielki odsetek. Sektory w większym stopniu opierające się na innowacjach – biochemikaliów, farmacji, biomateriałów, bioenergii i biopaliw, w porównaniu z tradycyjnymi stanowią praktycznie niszę zatrudnienia (rys. 4.6).
Średniookresowe tempo zmian zatrudnienia we wszystkich gałęziach biogo-spodarki pokazuje pewną tendencję. Dynamika wzrostu zatrudnienia sektorów bioenergetycznych jest stosunkowo najwyższa. Wysoka dynamika odnotowana została też w niewielkiej gałęzi rybactwa oraz leśnictwa i produkcji papieru.
Nieco niższą dynamikę wzrostu zatrudnienia odnotowano w gałęzi biochemika-liów, farmaceutycznym i biomateriałów.
Rysunek 4.6. Udział zatrudnienia w rolnictwie, tradycyjnych i innowacyjnych sektorach biogospodarki w Polsce
Odsetek zatrudnionych
Sektory tradycyjne Rolnictwo Sektory innowacyjne
78%
2%
20%
Uwaga: Wyodrębnione trzy obszary innowacyjności są wskazane w sposób schematyczny. Inno-wacje mogą pojawiać się we wszystkich sektorach, zastosowany podział ma na celu ukazanie spe-cyficznej struktury biogospodarki w Polsce, a w działalności zakwalifikowanej do innowacyjnych sektorów konieczne jest korzystanie z bardziej rozwiniętych technologii przetwórstwa.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/
country/Poland_en (dostęp: 22.12.2019).
Rysunek 4.7. Średniookresowe tempo zmian zatrudnienia w gałęziach biogospodarki
Średniookresowe tempo zmian w wielkości zatrudnienia
- 5% 0% 5% 10% 15%
Bioenergia Płynne biopaliwa Rybactwo Papier Leśnictwo Tekstylia Drewno i meble Żywność, napoje, tytoń Rolnictwo
Biochemikalia, farmacja, biomateriały
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: ec.europa/knowledge4policy/bioeconomy/
country/Poland_en (dostęp: 10.09.2019).
123