ŚWIAT PALIW KOPALNYCH
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
Dynamiczny rozwój ekonomiczny, który miał miejsce w XX w. w dużej części współczesnych gospodarek, został oparty w znacznym stopniu na wydobyciu i wykorzystaniu surowców mineralnych, w tym energetycznych. Stały się one podstawowym źródłem pozyskiwania ciepła, a następnie energii elektrycznej.
Surowce energetyczne, a w szczególności węgiel kamienny, stanowiły siłę na-pędową zapoczątkowanej w Anglii i Szkocji rewolucji przemysłowej, która nie tylko zmieniła ekonomiczne oblicze świata, ale także podejście człowieka do przyrody i możliwości wykorzystania zasobów naturalnych. Poza wieloma pozytywnymi zmianami wywołała także liczne, nieznane do tej pory proble-my. Rewolucja przemysłowa zakończyła okres względnie bezinwazyjnej eg-zystencji człowieka w środowisku naturalnym, zastępując harmonię potrzebą wykorzystania darów natury w celu maksymalizacji korzyści na niespotykaną dotychczas skalę.
Procesy te nasiliły się na przełomie XIX i XX w., gdy przemysł motoryza-cyjny zaczął rozwijać się, stosując nowy surowiec energetyczny – ropę naf-tową. Mimo upływu wielu dekad i dynamicznego rozwoju technologicznego,
53
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
który umożliwił poszukiwania alternatyw dla ropy naftowej, nadal dominują-cym w skali światowej typem pojazdów mechanicznych są pojazdy napędzane silnikiem spalinowym (rys. 2.8).
Rysunek 2.8. Światowa produkcja samochodów w latach 2000–2018 w mln
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
100 80 60 40 20
Pojazdy komercyjne Samochody
41 17 40 16 48 1447 20 53 18 58 19 60 20 63 21 65 22 68 22 69 22 72 23 73 24 70 25
41 18 45 20 53 20
42 19 50 19
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.statista (dostęp: 10.12.2019).
Wraz ze wzrostem produkcji pojazdów rośnie także wartość rynku samo-chodowego, a regionem o szczególnym znaczeniu dla tego sektora stają się Chiny.
Wartość rynku motoryzacyjnego w najbliższej dekadzie będzie raczej co-raz większa, co pomimo wzrostu udziału samochodów elektrycznych będzie stanowić istotny bodziec ekonomiczny do wydobycia i przetwarzania ropy naftowej (rys. 2.9). Sektor motoryzacyjny pozostaje kluczowy dla rozwoju gospodarczego. Szacuje się, że budowa 60 mln pojazdów angażuje 9 mln pra-cowników, na każde stanowisko pracy bezpośrednio przy produkcji samocho-du przypada 5 pośrednio związanych, przykładowo w przemyśle stalowym, żelaznym, tekstylnym, informatycznym czy tworzyw sztucznych (Interna-tional Organization of Motor Vehicle Manufacturers, www.oica.net, dostęp:
10.12.2019). Przemysł motoryzacyjny jednak tylko w niewielkim stopniu determinuje ekonomiczne znaczenie surowców kopalnych. Ich eksploatacja w dużej mierze przesądza o pozycji gospodarczej i politycznej danego kraju w globalnym porządku.
Rysunek 2.9. Wartość rynku samochodów pasażerskich według regionów – rok 2016 i prognoza na rok 2030
2030 2016
22.9 24.5
50 mld $
EUROPA
26.6 30.1
50 mld $
USA
29
44,4
50 mld $
CHINY
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.statista (dostęp: 10.12.2019).
Z danych zamieszczonych w tabeli 2.1 wynika, że udokumentowane zasoby ropy naftowej wynoszą w skali globalnej niemal 1700 mld baryłek. Szacunki wskazują, że przy rosnącym popycie na ropę jej zasobów wystarczy średnio na 50 lat, przy czym wielkość zasobów w różnych regionach i intensywność eksploatacji jest wysoce zróżnicowana. Z kolei udokumentowane złoża gazu ziemnego zawierają niemal 200 mld m3 i zlokalizowane są przede wszystkim na obszarze Bliskiego Wschodu i w krajach WNP. Zgodnie z przedstawianymi przez kraje producentów szacunkami – utrzymanie obecnego poziomu wydoby-cia pozwoli na korzystanie z tego surowca przez kolejnych 50 lat, przy założe-niu, że nie zostaną odkryte kolejne jego zasoby. W odróżnieniu od ropy naftowej i gazu ziemnego łączne światowe zasoby węgla brunatnego i kamiennego mogą wystarczyć na znacznie dłuższy okres i wynoszą około miliarda ton. Zlokalizo-wane są przede wszystkim w Azji i Ameryce Północnej. Przy obecnym poziomie wykorzystania eksploatacja możliwa jest teoretycznie przez kolejnych 130 lat.
Jednak negatywne efekty zewnętrzne generowane przez paliwa kopalne zmusza-ją do poszukiwania bezpiecznych dla środowiska alternatyw, co wiąże się z ko-niecznością zmiany postaw społecznych, gdyż same argumenty ekonomiczne wydają się nie wystarczać.
Warto zaznaczyć, że zużycie (spalenie) pozostałych na Ziemi paliw kopal-nych wiązałoby się z przyspieszeniem katastrofy na skalę globalną: lód arktycz-ny uległby niemal całkowitemu stopieniu, podnosząc poziom morza o blisko 70 m, co doprowadziłoby do zatopienia kluczowych miast świata (Winkelmann i in. 2015).
55
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
Tabela 2.1. Zasoby ropy naftowej Rejon
Zasoby Ropa naftowa mld baryłekGaz ziemny mld m3Węgiel mln ton 2017 r.
1997 2007 2017 Udział w wydobyciu
światowym Lata do wyczerpania
zasobów 1997 2007 2017 Udział w wydobyciu
światowym Lata do wyczerpania
zasobów Węgiel kamienny
Węgiel brunatny Ogółem Udział w wydobyciu
światowym Lata do wyczerpania
zasobów
Ameryka Północna127,1221,5226,113,3%30,88,08,410,85,6%11,42263063240325870925,0%335 Ameryka Środkowa i Południowa
93,4125,3330,119,5%125,96,67,88,24,2%45,989435073140161,4%141 Europa21,315,113,40,8%10,44,95,03,01,5%12,224220761851004059,7%159 WNP121,4145,3144,98,5%27,840,341,259,230,6%72,61301629306622322821,6%397 Bliski Wschód683,2754,9807,747,6%70,048,673,679,140,9%119,91435466144201,4%53 Afryka75,3119,7126,57,5%42,910,214,013,87,1%61,431432510990942423441,0%79 Azja40,345,348,02,8%16,79,413,619,310,0%31,82263063240325870925,0%335 Świat1162,11427,11696,6100%50,2128,1163,5193,5100%52,67183103167021035012100%134 Źródło: BP Statistical Review… 2018.
Efekty zewnętrzne powstają, gdy działalność jednego podmiotu powoduje stratę dobrobytu drugiego podmiotu, która nie jest zrekompensowana. Efekty zewnętrzne stanowią zmonetyzowaną wartość strat poniesionych w wyniku działalności. Produkcja energii generuje koszty zewnętrzne w całym łańcuchu technologicznym: eksploatacja i transport surowców, przetworzenie, budowa oraz zamknięcie elektrow-ni, emisja zanieczyszczeń, które oddziałują na zdrowie populacji, szkody w infrastrukturze, materiałach, plonach rolnych i zasobach biologicznych, stan ekosystemu, klimat oraz jakość życia. Międzynarodowa Agencja Energii Odnawialnej (IRENA) szacuje, że koszty zewnętrzne generowane podczas pozyskiwa-nia energii z surowców nieodnawialnych, związane z zanieczyszczeniem powietrza i zmianą klimatu mieszczą się w przedziale 2,2–5,9 bln USD rocznie. Dla porównania globalne koszty dostarczenia ener-gii to ok. 5 bln USD. Według szacunków Komisji Europejskiej koszty zewnętrzne wynikające z zanie-czyszczenia powietrza tylko w 2010 r. wyniosły pomiędzy 330 a 940 mld USD. (IRENA 2016).
Pomimo globalnej świadomości potrzeby dywersyfikacji źródeł energii, nie-odnawialne surowce energetyczne są nadal wykorzystywane jako oręż w reali-zacji celów politycznych i ekonomicznych. Dotyczy to w szczególności zasobów ropy naftowej, która od początku XX w. aż po dziś jest najważniejszym surowcem o charakterze strategicznym. Dostęp do jej złóż oraz możliwość oddziaływania na kształtowanie się cen na rynku paliw decyduje w dużym stopniu o najważ-niejszych aspektach polityki i gospodarki światowej oraz o możliwościach wpły-wania na kierunek jej rozwoju. Ropa naftowa umożliwiła powstawanie imperiów finansowych, które nie będąc podmiotami państwowymi, ze względu na swoje rozmiary ekonomiczne stanowią byty, których siła wywiera wpływ na globalną sytuację środowiskową, polityczną, społeczną i gospodarczą. Wśród dziesięciu największych korporacji świata w 2018 r. aż 8 stanowiły spółki zaangażowane w przemysł energetyczny, a 2 – motoryzacyjny: State Grid z Chin (przychody na poziomie 348,903 mld USD), Sinopec Group (326,953 mld USD), China Na-tional Petroleum (326,008 mld USD), Royal Dutch Shell (311,870 mld USD), Toyota Motor (265,172 mld USD), Volkswagen (260,028 mld USD), BP (244,582 mld USD) i Exxon Mobil z USA (244,363 mld USD) (Fortune.com, Fortune Global 500 List 2018: See Who Made It, https://fortune.com/glo-bal500/2018/search, dostęp: 15.05.2019). Dla porównania w 2017 r. nominalne PKB Irlandii wyniosło 333,731 mld USD, Finlandii – 251,885 mld USD, Nowej Zelandii – 205,853 mld USD, a Kuwejtu – 120,126 mld USD (World Bank, data.
worldbank.org, dostęp: 15.05.2019). Gospodarki tych znaczących państw były więc mniejsze niż dochody spółek energetycznych i naftowych, co może niepo-koić w kontekście realizowania interesów obywateli świata.
Dynamicznie zmieniający się poziom cen i dostępność zasobów ropy ma de-cydujący wpływ na sytuację gospodarczą współczesnych państw i ich wzajemne relacje. Zostały one po raz pierwszy zauważone przy okazji szoków naftowych
57
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
w latach 70. i 80. XX w., gdy okazało się, że ceny ropy naftowej stanowią istotny czynnik warunkujący aktywność gospodarczą. Hipoteza ta znalazła potwierdze-nie w badaniach J.D. Hamiltona (2011), który wykazał ujemną korelację pomię-dzy cenami ropy naftowej a aktywnością gospodarczą. Znaczące spadki cen ropy często przyczyniały się do kryzysów. Ceny ropy naftowej oddziałują na zjawiska makroekonomiczne za pośrednictwem kanału podażowego i inflacyjnego, wy-wierając bezpośredni wpływ na produkcję oraz odpowiednio oczekiwania infla-cyjne i inflację bazową. Jak pisze A. Geise (2025), dokonując przeglądu literatu-ry: „Po stronie podażowej spadki kosztów produkcji spowodowane są niższymi cenami surowca (…) niższe koszty produkcji całej gamy dóbr energochłonnych, poprzez obniżenie ich cen i odciążenie konsumenta, mogą skutkować pośred-nio obniżeniem inflacji. Oczywiście, niższe koszty produkcji przyczyniają się również do wzrostu inwestycji na poziomie przedsiębiorstwa oraz kraju, jed-nakże (…) niepewność związana z wahaniami cen surowca może powodować także negatywne skutki dla wielkości inwestycji. Wzrost konsumpcji natomiast wywołany jest poprzez wzrost realnych dochodów konsumentów, co jest skut-kiem spadku cen ropy i odciążenia gospodarstwa domowego poprzez obniżenie rachunków za energię. (…) Spadki cen surowca poprzez odpowiednią reakcję banku centralnego (rozluźnienie monetarne) mogą pobudzić gospodarczą ak-tywność kraju (…)” (Geise 2015, s. 48–59). Wnioski z badań nad wpływem cen ropy naftowej na produkcję i inflację wybranych krajów Unii Europejskiej również potwierdziły istnienie zależności pomiędzy cenami ropy a produkcją i inflacją w większości badanych krajów (Geise 2015).
Przemysłowe wydobycie ropy naftowej w Stanach Zjednoczonych rozpoczę-ło się w porozpoczę-łowie XIX w. W pierwszych latach rozwoju przemysłu naftowego w Pensylwanii ropa była surowcem bardzo kosztownym. Jednak szybki wzrost zapotrzebowania doprowadził do wzrostu jej produkcji, nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale także w Rosji i na Bliskim Wschodzie. Dodatkowo licz-ne udoskonalenia w stosowanych technologiach wydobywczych wraz z nowy-mi metodanowy-mi przetwarzania przyczynił się do znaczącego spadku cen (Hassan 2013), co przedstawiono na rysunku (rys. 2.10).
Okres poprzedzający wybuch II wojny światowej, choć charakteryzował się poważnymi perturbacjami w gospodarce światowej, nie przyniósł poważnych wahań na rynku ropy naftowej. Większe problemy pojawiły się na krótko po zakończeniu I wojny światowej i dotyczyły wzrostu cen, który wynikał z niewy-starczającej produkcji tego surowca w stosunku do rosnącego zapotrzebowania.
Sytuacja ta wynikała z ograniczonego wydobycia w ogarniętej rewolucją Rosji i gwałtownego rozwoju sektora motoryzacyjnego w Stanach Zjednoczonych, którego charakterystycznym przejawem była produkcja samochodów Ford w Detroit, umożliwiająca powszechną dostępność tego dobra dla konsumentów.
Rysunek 2.10. Średnioroczna cena baryłki ropy naftowej
w Stanach Zjednoczonych w latach 1900–2018 (w USD)
1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015
100 80 60 40 20
Źródło: U.S. Energy Information Administration (EIA), www.eia.gov/petroleum (dostęp:
7.09.2019).
Wysokie ceny, napędzające olbrzymie zyski, skłoniły amerykańskich pro-ducentów do szybkiego wyeliminowania niedoboru ropy, jaki miał miejsce w 1920 r. Rosnące wydobycie, kolejne odkrycia niezwykle bogatych złóż ropy naftowej w Teksasie, nowe technologie wydobycia i przetwórstwa, a także wielki kryzys gospodarczy z lat 1929–1933 przyniosły gwałtowny spadek cen ropy naftowej na rynkach światowych (Hamilton 2011). W pierwszej połowie XX w. miała miejsce bliższa współpraca pomiędzy producentami ropy nafto-wej a rządami państw narodowych. Jej konieczność wynikała z zaangażowa-nia państw w dwie wojny światowe. Działazaangażowa-nia zbrojne wielokrotnie zwięk-szyły zapotrzebowanie na ropę, prowadząc do gwałtownego rozwoju sektora paliwowego. Zakończenie II wojny światowej nie spowodowało zmniejszenia produkcji, gdyż, z jednej strony, potrzeby militarne nie zmniejszyły się, z uwa-gi na podział świata „żelazną kurtyną”. Z druuwa-giej strony zapotrzebowanie na paliwa rosło wprost proporcjonalnie do dynamicznego rozwoju ekonomiczno--społecznego świata zachodniego, gdzie rozbudzone potrzeby cywilne okazały się nawet mocniejsze od zapotrzebowania na surowce energetyczne w ramach prowadzonych zbrojeń (Armentano1981).
Dynamiczny rozwój transportu drogowego, morskiego, a przede wszystkim lotniczego prowadził do gwałtownego wzrostu popytu na produkty przetwór-stwa ropy naftowej. Nie mniej istotna była zmiana zapotrzebowania na ropę naftową w przemyśle energetycznym. Wynikała ona bezpośrednio z korzyści
59
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
zastosowania ropy jako źródła ciepła. Jej duża dostępność i wysoka wartość energetyczna doprowadziła w drugiej połowie XX w. do częściowego zastą-pienia węgla w procesach przemysłowych. W rezultacie gwałtownego wzro-stu popytu na ten surowiec rynek ropy naftowej szybko osiągnął status rynku globalnego. Ważnym elementem procesu globalizacji tego rynku stało się prze-mysłowe zagospodarowanie nowych zasobów w państwach bliskowschodnich, które otworzyło nowe możliwości przed międzynarodowymi koncernami pali-wowymi. Większość państw nie była w stanie osiągnąć samowystarczalności i bezpieczeństwa energetycznego, co prowadziło do zwiększenia importu ropy naftowej i większego uzależnienia państw zachodniej demokracji od dostaw omawianego surowca. Sprzyjały temu jego niskie ceny. Można więc stwierdzić, że bezprecedensowy wzrost gospodarczy świata zachodniego związany był w dużym stopniu z dostępem do niemal nieograniczonych zasobów surowców energetycznych, w tym przede wszystkim ropy naftowej.
Niedługo po II wojnie światowej wielkość wydobycia i w rezultacie ceny ropy były ustalane przez koncerny naftowe, a decydujący wpływ na światowy rynek miał kartel największych amerykańskich i europejskich spółek naftowych kontrolujących zdecydowaną większość światowego wydobycia. Pomimo nie-uniknionego końca epoki kolonialnej eksploatacja ekonomiczna państw Bli-skiego Wschodu i Afryki trwała nadal, umożliwiając potęgom gospodarczym pozyskanie strategicznych źródeł energetycznych za niewielką część ich realnej wartości. Mimo postępującego procesu dekolonizacji zachodnie państwa, takie jak Wielka Brytania czy Stany Zjednoczone, nadal liczyły na utrzymanie statu-su posiadania niczym nieograniczanego wpływu na globalną sytuację na ryn-ku ropy naftowej. Tymczasem rynki surowców energetycznych czekała bardzo istotna zmiana. Dążąc do osiągnięcia bardziej sprawiedliwego podziału korzyści płynących z posiadanych zasobów, najwięksi eksporterzy ropy naftowej – Ara-bia Saudyjska, Irak, Iran, Kuwejt i Wenezuela – powołali do życia, we wrześniu 1960 r., na konferencji w Bagdadzie Organizację Krajów Eksportujących Ropę Naftową – Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC).
Podstawowe cele OPEC zawarte zostały w artykule 2 jej statutu i dotyczy-ły koordynacji i zharmonizowania polityki naftowych państw członkowskich oraz określenia najlepszych sposobów ochrony ich interesów, zarówno indywi-dualnych, jak i zbiorowych. Organizacja zobowiązała się także do zapewnienia krajom wydobywającym ropę stabilnych cen jej sprzedaży wraz z propozycją wyeliminowania szkodliwych wahań na rynkach światowych. Wreszcie gwa-rantując sprawiedliwy podział zysków wśród krajów producentów, organizacja zapewniła krajom konsumentom efektywne, ekonomicznie opłacalne i regularne dostawy ropy, a koncernom paliwowym – uczciwy zysk płynący z zaangażowa-nego przez nie kapitału (OPEC 2012). W 1961 r. do organizacji dołączył Katar,
a rok później – Indonezja i Libia (Indonezja wyszła z OPEC w 2008 r. i powró-ciła do niej w 2016 r.). W 1967 r. do OPEC wstąpiło Abu Dhabi, które w 1971 r.
wraz z pięcioma innymi emiratami utworzyło federację funkcjonującą jako Zjed-noczone Emiraty Arabskie (od tego czasu do OPEC należy cała federacja, do której później dołączył siódmy emirat). W 1969 r. w OPEC znalazła się Algieria, a dwa lata później Nigeria. W 1973 r. OPEC rozszerzyła się o Ekwador (Ekwa-dor wystąpił z organizacji w 1992 r. i powrócił do niej w 2007 r.). W 1975 r. do OPEC wszedł Gabon (jednak pozostał w organizacji tylko do 1996 r.), w 2007 r.
członkiem została Angola, w 2017 r. Gwinea Równikowa, a ostatnim członkiem tej organizacji zostało w 2018 r. Kongo.
W chwili obecnej do OPEC należy 14 państw, głównie z Afryki i Bliskiego Wschodu, ale także Ameryki Południowej. Są to: Arabia Saudyjska, Zjednoczo-ne Emiraty Arabskie, Iran, Irak, Kuwejt, WeZjednoczo-nezuela, Nigeria, Gabon, Angola, Algieria, Ekwador, Kongo, Gujana Równikowa oraz Libia. Na liście najwięk-szych producentów ropy naftowej wśród państw OPEC w 2019 r. Arabia Saudyj-ska znajdowała się na pierwszym miejscu (w lutym 2019 r. produkcja wyniosła 10,087 mln baryłek dziennie), na miejscu drugim – Irak (produkcja 4,633 mln baryłek dziennie), na miejscu trzecim – Zjednoczone Emiraty Arabskie (3,072 mln baryłek dziennie), na miejscu czwartym – Iran (2,743 mln baryłek dziennie), na miejscu piątym – Kuwejt (2,709 mln baryłek dziennie), na miejscu szóstym – Nigeria (1,741 mln baryłek dziennie), na miejscu siódmym – Angola (1,457 mln baryłek dziennie), na miejscu ósmym –Algieria (1,026 mln baryłek dziennie), na miejscu dziewiątym – Wenezuela (1,008 mln baryłek dziennie), na miejscu dziesiątym – Libia (906 tys. baryłek dziennie), na miejscu jedena-stym – Ekwador (522 tys. baryłek dziennie), na miejscu dwunajedena-stym – Kongo (316 tys. baryłek dziennie), na miejscu trzynastym – Gabon (197 tys. baryłek dziennie) oraz na miejscu czternastym – Gwinea Równikowa (126 tys. baryłek dziennie) (OPEC 2019). Należy wspomnieć, że obecnie pierwsze miejsce wśród największych producentów ropy naftowej zajmują Stany Zjednoczone, gdzie produkcja osiągnęła w styczniu 2019 r. poziom bliski 12 mln baryłek dziennie (U.S. Energy Information Administration 2019).
Pomimo powołania do życia OPEC ceny ropy naftowej na globalnych ryn-kach utrzymywały się aż do początku lat 70. XX w. na relatywnie niskim po-ziomie, oscylującym wokół 2–3 dolarów (w cenach bieżących) za baryłkę.
Przełomowym wydarzeniem dla dalszego rozwoju sytuacji na rynkach paliw okazała się dopiero wojna izraelsko-arabska, która wybuchła w 1973 r. Dzię-ki politycznemu i militarnemu poparciu udzielonemu przez Stany Zjednoczone i część krajów europejskich Izrael wyszedł z konfliktu obronną ręką, ale rzą-dy kilku krajów członkowskich OPEC, chcąc wspomóc arabską stronę kon-fliktu, postanowiły nie tylko drastycznie zmniejszyć wydobycie ropy naftowej,
61
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
ale także nałożyć embargo na jej dostawy do krajów, które swymi działaniami wsparły Izrael w trakcie wojny. Podjęte działania doprowadziły do gwałtownego spadku podaży ropy na rynkach światowych, a towarzysząca temu panika pocią-gnęła za sobą pierwszy szok naftowy i na przełomie lat 1973–1974 kilkakrotny wzrost cen surowca (Covi 2015). Gospodarki zachodniej części świata nie były przygotowane na wprowadzone embargo i olbrzymi wzrost cen ropy naftowej.
Kombinacja czynników związanych z brakiem alternatywnych źródeł pozyska-nia energii i niewystarczających zapasów surowca doprowadziła po okresie dy-namicznego wzrostu gospodarczego z lat 60. XX w. do gwałtownego kryzysu gospodarczego. Zmiana w fazach cyklu koniunkturalnego jest dobrze widoczna na przykładzie PKB Stanów Zjednoczonych (rys. 2.11). Wybór USA nie jest przypadkowy, gdyż jako największa wolnorynkowa gospodarka świata w tam-tym okresie, a jednocześnie silnie uzależniona od importu paliw kopalnianych, w tym przede wszystkim ropy naftowej i gazu, wyznaczała tendencje gospodar-cze, które w podobny sposób ujawniały się w kolejnych wysokorozwiniętych gospodarkach świata zachodniego. Dynamicznie rosnące koszty źródeł energii przełożyły się na wzrost cen, który wraz ze spowolnieniem gospodarczym wpro-wadził świat zachodni w okres stagflacji (Greenley 2019).
Rysunek 2.11. Luka pomiędzy realnym i potencjalnym PKB w Stanach Zjednoczonych w latach 1970–1978 (% PKB, w cenach z 2010 r.)
1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978
4,0
2,0
0,0
-2,0
-4,0
% PKB w stałych cenach
0,4
2,9
-0,7
-3,7
-1,4 0,2
2,8
Źródło: European Commission, Directorate General for Economic and Financial Affairs, AMECO Database, Update 8 November 2018.
Wywołany sankcjami i rosnącą ceną ropy naftowej kryzys gospodarczy spowodował powstanie znaczącej luki PKB, której wielkość w Stanach Zjed-noczonych osiągnęła poziom niemal 4% PKB w 1975 r. (rys. 2.11)5. W kolej-nych latach luka PKB w Stanach Zjednoczokolej-nych systematycznie się zmniej-szała, a sprzyjały temu zmiany strukturalne, które następowały nie tylko w USA, ale także w pozostałych zachodnich gospodarkach. Zmierzały one w kierunku większej niezależności od dostaw surowca z Bliskiego Wschodu, a w szczególność z państw należących do OPEC. By zwiększyć dywersyfika-cję dostaw paliw gospodarki wysoko rozwiniętych państw Zachodu, w pierw-szej kolejności rozpoczęto poszukiwania nowych złóż (Europa, Ameryka Po-łudniowa, Afryka).
Okazało się także, że dotychczas nieopłacalne, ze względu na wysokie koszty wydobycia, złoża ropy stają się rentowne. Za główną przyczynę tej sytuacji na-leży uznać dynamiczny wzrost cen surowca na rynkach światowych i prognozy, które sugerowały, że ceny paliw w długim okresie nie będą już niższe. W następ-stwie kryzysów paliwowych następ-stwierdzono, że inwestycje na dotychczas mniej atrakcyjnych terenach wydobywczych mogą mieć bardzo dobre, długofalowe perspektywy. Zmieniło się także podejście zachodnich społeczeństw do użytko-wania surowców energetycznych. Wbrew dotychczasowemu mniemaniu zaso-by ropy naftowej nie zaso-były nieograniczone i powszechnie dostępne. Okazało się również, że państwa produkujące i eksportujące ropę naftową mogły wykorzy-stywać ją w celach politycznego oddziaływania w skali globalnej. Dotychczaso-wą rozrzutność bogatych społeczeństw świata zachodniego zastąpiło myślenie w sferze racjonalnej konsumpcji i efektywnej produkcji dóbr podstawowych, których cena gwałtownie wzrosła w wyniku kryzysów paliwowych. Zmieniające się podejście konsumentów do wykorzystania surowców mineralnych na rzecz bardziej oszczędnego dysponowania nimi, nie miało jednak jeszcze wymiaru ekologicznego, kształtowało się przede wszystkim pod wpływem czynników
5 Luka PKB jest to wyrażona w procentach różnica między produkcją potencjalną a faktycz-nie osiągniętą. Produkcja potencjalna to produkcja, którą można wytworzyć w gospodarce, gdy racjonalnie wykorzystane są wszystkie czynniki produkcji, tj. zasoby pracy, kapitału i ziemi. Roz-miary produkcji potencjalnej zależą od wielkości tych zasobów czynników produkcji, które wystę-pują w gospodarce, oraz od efektywności ich wykorzystania. Natomiast produkcja faktyczna ozna-cza produkcję, która rzeczywiście została wytworzona w analizowanej gospodarce. W systemie rynkowym, w którym produkcję wytwarzają przedsiębiorstwa maksymalizujące zysk, jej poziom wyznaczony jest przez możliwości opłacalnej sprzedaży. Przy wysokim popycie na towary pro-dukcja faktyczna może osiągnąć poziom produkcji potencjalnej, co oznacza pełne wykorzystanie czynników produkcji. Jeśli popyt na towary jest niższy, to produkcja faktyczna odchyla się w dół od produkcji potencjalnej. Zasoby czynników produkcji są wówczas częściowo niewykorzystane i pojawia się luka PKB.
63
2.2. Polityczne i gospodarcze skutki wykorzystywania paliw kopalnych
ekonomicznych i politycznych, opartych na strachu przed zależnością od produ-centów ropy naftowej.
Kryzys paliwowy zmienił także orientację państw, w tym przede wszystkim
Kryzys paliwowy zmienił także orientację państw, w tym przede wszystkim