Bezpieczeństwo budynków użyteczności publicznej w obliczu zagrożenia zamachami

Współczesny terroryzm jest skierowany na niszczenie celów zapewniających wysoką liczbę ofiar w połączeniu z maksymalną skalą zniszczeń materialnych. Zamach przeprowadzony w ten sposób, po pierwsze może przyczynić się do okresowej destabilizacji stanu bezpieczeństwa państwa lub jego części, a po drugie poprzez zainteresowanie zdarzeniem mediów, może powodować dalekosiężne skutki, w postaci poczucia zagrożenia i lęku wśród jego obywateli.

Realizację tych celów sprawcy mają niemalże gwarantowaną w przypadku zaatakowania budynków użyteczności publicznej. W zależności jeszcze od czasu przeprowadzenia zamachu, wyboru obiektu i metody jego przeprowadzenia różna będzie skala skutków bezpośrednich i pośrednich zamachu.

Historia terroryzmu jest bogata w przykłady ataków na takie cele. Dodatkowo, kolejne zaawansowane środki ochrony celów militarnych i rządowych sprawiają, że sprawcy coraz powszechniej kierują swoje działania w stronę celów miękkich, chronionych w mniejszym zakresie, a zapewniających nadal wysoki stopień oddziaływania terrorystycznego.

Do największych zamachów na budynki użyteczności publicznej pod względem rozmiarów zniszczeń i rozmachu medialnego przekazu należą między innymi:

− zamach w hotelu wioski olimpijskiej w Monachium w 1972 roku;

− zamach na budynek biurowy WTC w 1993 oraz 2001 roku;

− zamach na budynek administracji federalnej w Oklahoma City w 1995 roku;

− zamach w tunelach tokijskiego metro w 1995 roku;

− zamachy na budynki ambasad w Kenii i Tanzanii w 1998 roku;

− zamach terrorystyczny przeprowadzony w budynku teatru na Dubrowce w 2002 roku;

− zamach terrorystyczny w szkole podstawowej w Biesłanie w 2004 roku;

− zamach symultaniczny na hotel, restauracje, klub nocny, cmentarz i miejsce spotkań społeczności żydowskiej w Casablance w 2005 roku;

− zamach na budynki administracji w Oslo, a następnie masakra na wyspie Utoya w 2011 roku;

− zamach w centrum handlowym Westgate Mall w Nairobi w 2013 roku²¹⁴.

Wśród wyżej wymienionych celów terrorystycznych są rozmaite kategorie budynków użyteczności publicznej. Historia i dokładna analiza poszczególnych zdarzeń wskazują również na metody, którymi najczęściej posługują się sprawcy zamachów. Do najczęstszych sposobów działania sprawców w kontekście obranego celu jako budynku użyteczności publicznej należą:

− zamachy bombowe;

− wzięcie zakładników;

− ataki przy użyciu broni palnej;

− ataki przy użyciu broni białej lub innych niebezpiecznych narzędzi;

− napady rabunkowe;

− sabotaż;

− zamachy mieszane, w tym zamachy sekwencyjne i symultaniczne;

− ataki elektroniczne;

− ataki przy użyciu wcześniej porwanego samolotu;

− zamachy na życie i wolność konkretnej osoby/osób;

− groźby określonego działania lub zaniechania działania, mogące spowodować utratę życia, uszczerbek na zdrowiu lub zniszczenie mienia;

− zamachy z wykorzystaniem broni niekonwencjonalnej – zaliczanych do BMR;

− zamachy przy użyciu zdalnie sterowanych modeli²¹⁵.

Analizując budynki użyteczności publicznej w kontekście zagrożenia zamachem terrorystycznym można wskazać na cechy stanowiące o ich atrakcyjności z perspektywy terrorystów. Do najważniejszych z nich należą:

− spowodowanie dużej ilości ofiar;

− możliwość wykorzystania symboliki konkretnego budynku (kościoły, siedziby określonych firm lub władz państwowych, banki, ambasady);

− zapewnienie dzięki wysokiej ilości ofiar oraz wykorzystaniu symboliki -odpowiedniego zainteresowania medialnego;

− niski stopień ochrony niektórych kategorii obiektów użyteczności publicznej (galerie handlowe, kina, teatry, dworce kolejowe, stacje metro);

214 Zob. Zamachy terrorystyczne, [online], [dostęp 22.11.2013], dostępny w Internecie:

http://www.terroryzm.com/artykuly/zamachy-terrorystyczne/.

215 Zob. K. Jałoszyński, Jednostka…, dz. cyt., s. 28 – 40.

− niekontrolowany i zapewniający anonimowość dostęp do obiektu, a także możliwość ucieczki po zdarzeniu (galerie handlowe, kina, teatry, dworce kolejowe, części ogólnodostępne portów lotniczych);

− możliwość wykorzystania materiałów wybuchowych i każdego rodzaju broni – szczególnie w budynkach niechronionych;

− możliwość zwiększania oddziaływania powybuchowego w przypadku zamachów bombowych zagrażających stabilności konstrukcji budynków (szczególnie w budynkach wysokościowych);

− możliwość wykorzystania w zamachach bombowych stref parkingowych w celu kumulacji zniszczeń (rozprzestrzenianie się pożaru dzięki kolejnym wybuchom paliwa samochodowego lub dążenie do zagrożenia stabilności konstrukcji budynku);

− możliwość potęgowania skutków zamachów z wykorzystaniem broni chemicznej, biologicznej lub oparów powybuchowych za pomocą systemów wentylacyjnych;

− możliwość zaatakowania systemów inteligentnego zarządzania budynkami, doprowadzając do maksymalizacji strat spowodowanych inną zastosowaną metodą;

− uzyskanie efektu kumulacji ofiar ze względu na możliwość wystąpienia paniki i niekontrolowanej ucieczki z budynku;

− ograniczone możliwości działania służb ratowniczych ze względu na możliwości przepustowe dróg ewakuacyjnych oraz najczęściej zwartą infrastrukturę wokół budynków (szczególnie w ścisłych centrach miast);

− możliwość oddziaływania jednym zamachem na kolejne obiekty znajdujące się w pobliżu i w ten sposób generowanie kolejnych ofiar i zniszczeń;

− zaatakowanie budynków powszechnie używanych przez obywateli potęguje siłę oddziaływania strachem na przeciętnych członków społeczności (dworce kolejowe, stacje metro, galerie handlowe, kina, teatry);

− możliwość spowodowania skutków długofalowych w postaci znacznych strat materialnych dla określonych sektorów gospodarki lub wywołania krótkotrwałego paraliżu komunikacyjnego w przypadku zaatakowania węzłów komunikacyjnych;

− możliwość obecności w budynkach osób znanych i atrakcyjnych medialnie.

Katalog powyższy nie jest zbiorem zamkniętym. Wielość wymienionych cech stanowi o tym, że w perspektywie najbliższych lat, wraz ze wzrostem stopnia ochrony budynków administracji państwowej, następować będzie nadal obserwowana w tej chwili tendencja sprawców do atakowania celów miękkich. Zapewniają one największą ilość ofiar

w połączeniu z łatwym dostępem do obiektu zamachu i niewielkim ryzykiem dla wykrycia sprawców i udaremnienia ataku. Dodatkowo, umiejscowienie budynków najczęściej w centrum dużych aglomeracji miejskich, zapewnia szybką możliwość pojawienia się na miejscu zdarzenia mediów i relacjonowanie zdarzenia w czasie rzeczywistym.

Analiza powyższych cech budynków użyteczności publicznej wskazuje, że są one celem atrakcyjnym dla sprawców. Poza tym obiekty te z racji swojego przeznaczenia są podatne i wrażliwe na zamachy terrorystyczne. Wprowadzenie restrykcyjnych rozwiązań w zakresie ich ochrony, kontroli dostępu czy systemów ograniczających możliwości swobodnego z nich korzystania, spowoduje utratę ich podstawowej cechy, polegającej na spełnianiu funkcji publicznej i ogólnodostępnej. Znalezienie środków zapewniających swobodę korzystania w połączeniu ze spełnieniem wysokich wymogów bezpieczeństwa antyterrorystycznego jest procesem trudnym i bardzo kosztownym. Służby i instytucje są zmuszone do poszukiwania rozwiązań nowoczesnych i skutecznych, by sprostać wymaganiom stawianym przez wspomniane dwie funkcje, które powinny pełnić te budynki:

użyteczności publicznej oraz zapewnienia bezpieczeństwa.

Rozpatrując zagrożenie zamachem terrorystycznym w kontekście uzyskanej informacji na temat możliwości jego wystąpienia zamachy można podzielić na:

− bezpośrednie;

− średnioodległe;

− odległe w czasie.

Eksperci są zgodni co do tego, że terminy te są nieostre, ponieważ trudno jest zdefiniować jednoznacznie i odróżnić na przykład perspektywę średnioodległą od odległej w czasie²¹⁶. W przypadku zamachów na obiekty użyteczności publicznej informacja na temat zagrożenia atakiem bombowym może pojawić się wcześniej. Podobnie istnieje możliwość prognozowania celu sprawców w kontekście uprowadzenia statku powietrznego. Jednak większość zamachów terrorystycznych będzie miała charakter natychmiastowy. Możliwe jest w tym wypadku posiadanie ogólnych informacji na temat skali zagrożenia zdarzeniem terrorystycznym, co przełoży się na wyższy stopień alarmowy oraz określone czynności służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Konkretna informacja wyprzedzająca, określająca czas, miejsce i sposób ataku terrorystycznego będzie rzadkością, jednak należy rozpatrywać

216 Zob. R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe…, dz. cyt., s. 20., Z. Zamiar, L. Wełyczko, Zarządzanie kryzysowe…, dz. cyt., s. 44.

możliwość jej uzyskania często od samych sprawców lub w wyniku działalności służb specjalnych.

Podział zdarzeń terrorystycznych w zależności od czasu uzyskania informacji o zamachu oraz okresu trwania zdarzenia przedstawia rycina poniżej.

Rycina 2 Model podziału zamachów terrorystycznych w budynkach użyteczności publicznej ze względu na relacje czasowe

Źródło: opracowanie własne.

W przypadku zamachów z informacją wyprzedzającą, moment uzyskania informacji o możliwości wystąpienia zdarzenia terrorystycznego rozpoczyna okres intensywnego działania i reagowania wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo antyterrorystyczne państwa. Jest to czas, który może w wymierny sposób przełożyć się na ograniczenie skutków prognozowanych zamachów terrorystycznych. Jest to inaczej czas reakcji, który trwa do czasu wystąpienia zamachu. Każde działania wykonane w tym okresie powinny skutkować mniejszą skalą ofiar i zniszczeń. Czas reakcji jest wymierny i można wyliczyć go jako różnicę pomiędzy czasem zaistnienia zdarzenia terrorystycznego, a czasem uzyskania informacji o możliwości jego wystąpienia. Zależności czasowe w tym obszarze przedstawia zamieszczony poniżej wykres.

Wykres 1 Graficzne przedstawienie czasu reakcji tr dla zdarzenia terrorystycznego prognozowanego Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe – dobre praktyki, Warszawa 2012, s. 21.

W przypadku zamachów, o których brak jest jakichkolwiek informacji wyprzedzających, różnica ta wynosi zero, ponieważ czas uzyskania informacji jest równy czasowi wystąpienia zamachu. Podczas większości zdarzeń natychmiastowych czas uzyskania informacji o zamachu następuję już po przeprowadzonym ataku, a działanie służb ma już jedynie na celu prowadzenie akcji ratowniczej. Te działania nie będą jednak już tak skuteczne jak czynności prowadzone przed wystąpieniem zagrożenia, choć będą nadal prowadziły do minimalizowania skutków zamachu. W przypadku niezapowiedzianych sytuacji zakładniczych lub działań aktywnego strzelca czas reakcji również będzie wynosił zero, jednak w tych przypadkach wszelkie działania podejmowane po zawiązaniu się sytuacji kryzysowej mogą prowadzić do całkowitego wyeliminowania zagrożenia i zakończenia incydentu w sposób korzystny dla służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Zadania te będą podejmowane w fazie reagowania na zamach i mogą mieć charakter działań kontrterrorystycznych lub ratowniczych. W przypadku niezapowiedzianych zamachów sekwencyjnych działania w fazie reagowania po pierwszym zdarzeniu mogą przyczynić się bezpośrednio do zmniejszenia skali ofiar i zniszczeń podczas kolejnych wybuchów.

Odpowiednio prowadzone alarmowanie i ewakuacja oraz podniesienie poziomu gotowości do reagowania na kolejne zdarzenia, powinny skutkować mniejszą liczbą ofiar.

Kolejnym pojęciem związanym z reakcją na informację o potencjalnym zamachu terrorystycznym jest czas gotowości. Jest to czas niezbędny z perspektywy służb i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo do zorganizowanego i skutecznego wykonania

Czas t r – czas reakcji

t 0

Informacja o zdarzeniu

t 1 Zdarzenie

Czas reakcji:

t

= t

– t

przedsięwzięć mających na celu minimalizowanie skutków przyszłego zamachu²¹⁷. Do najważniejszych czynności do wykonania po uzyskaniu informacji o potencjalnym zamachu należą:

− weryfikacja uzyskanej informacji;

− planowanie i podejmowanie decyzji co do charakteru podejmowanych działań;

− podział sił i środków;

− zabezpieczenie miejsca zdarzenia;

− alarmowanie;

− samoewakuacja i ewakuacja;

− neutralizacja zagrożenia.

Powyższe wyliczenie nie zawiera wszystkich zadań stojących przed służbami.

Ich zakres oraz rozmiar zależeć będą między innymi od charakteru zamachu, metody przyjętej przez sprawców oraz od miejsca jego przeprowadzenia. Najważniejsze z nich to neutralizacja zagrożenia. Skuteczna realizacja tego przedsięwzięcia może maksymalnie ograniczyć skutki konkretnego zamachu. Nie wszystkie metody zastosowane przez terrorystów oraz wybrane przez nich narzędzia zamachów będą mogły zostać zneutralizowane przez służby. W takich przypadkach o skali zniszczeń oraz strat będą decydowały pozostałe czynności wykonane po uzyskaniu informacji o zdarzeniu (przykład zamachu terrorystycznego w Wielkiej Brytanii, Manchester 1996²¹⁸).

Poza rozwiązaniami technicznymi i organizacyjnymi kluczową rolę w minimalizowaniu skutków zamachów odgrywa szybkość podejmowanych działań.

W większości przypadków jest ona determinowana czasem uzyskania informacji i zadaniami do wykonania w okresie do wystąpienia potencjalnego zamachu. Takie wzajemne relacje pomiędzy czasem reakcji (tr) i czasem gotowości (tg) wyraża współczynnik reakcji – (wr) i jest ilorazem wymienionych czasów²¹⁹:

2𝑤_𝑟 = 𝑡_𝑟 ÷ 𝑡_𝑔

Współczynnik reakcji wyliczony w powyższy sposób stanowi potencjalny stopień zagrożenia. Idealnym rozwiązaniem byłaby sytuacja, w której jego wartość jest większa od jedności. Oznacza to, że wszystkie zadania w ramach reakcji służb mogłyby zostać wykonane do czasu wystąpienia aktu terrorystycznego. Porównując czas reakcji z czasem

217 Tamże, s. 22.

218 Zob. Manchester bomb: no justice, BBC home, [online], [dostęp 16.01.2014], dostępny w Internecie:

http://www.bbc.co.uk/manchester/content/articles/2006/02/27/270206_manchester_bomb_english_interview_fea ture.shtml.

219 Zob. R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe…, dz. cyt., s. 22.

gotowości można stwierdzić w jakim stopniu efektywna może być reakcja na informację o potencjalnym zamachu i jakie czynności mogą zostać wykonane, i tym samym wpłynąć na zmniejszenie skutków zamachu²²⁰.

W większości zdarzeń o charakterze terrorystycznym informacja na temat zamachu nie jest znana wcześniej. Wówczas reakcja na zagrożenie zawiera się w rozpoczętej z chwilą zamachu fazie reagowania i często odbudowy. W tym przypadku czas odgrywa również kluczową rolę. Upływający czas zmniejsza możliwość skutecznego prowadzenia akcji ratowniczej, a w przypadku zdarzeń trwających określony okres może powodować dodatkowe trudności i konieczność zaangażowania kolejnych sił i środków (sytuacje zakładnicze, aktywny strzelec).

Zamachy terrorystyczne na obiekty użyteczności publicznej mogą przybierać różne formy w zależności od przyjętej metody działania sprawców oraz zastosowanego przez nich narzędzia zamachu. W każdej z tych sytuacji szybkość reakcji służb i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo będzie odgrywała znaczącą rolę. Połączenie szybkości działania z jej koordynowaniem i wcześniejszym przygotowaniem powinna przynieść największe rezultaty. W przypadku wielkopowierzchniowych budynków, w których może znajdować się kilka tysięcy ludzi, profesjonalizm wykonywanych zadań nabiera szczególnego znaczenia i będzie przyczyniał się do minimalizacji skutków potencjalnych zamachów.

3.3 Podstawy prawne oraz struktury osobowe obszaru minimalizacji skutków zamachów