Autor: dr Wioletta Kacprzyk Bezpieczeństwo turystów w lesie uzależnione jest od wielu czynników – zarówno tych zależnych od woli ludzkiej, jak i od niej niezależnych, wynikających z szeroko rozumianych czynników przyrodniczych i środowiskowych. Na zachowania turystów j.o. PGL LP mają ograniczony i głównie formalny wpływ poprzez zamieszczanie regulaminów przy wejściach na teren wszystkich obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych. Również w zakresie bezpieczeństwa wynikającego z czynników przyrodniczych i środowiskowych organizator turystyki posiada ograniczone możliwości. Przestrzeń leśna może być bezpieczniejsza, gdy przy organizowaniu szlaków pieszych uwzględnione będą zasady i procedury prezentowane w tym poradniku oraz będzie dołożona należyta staranność w prawidłowe zarządzanie nimi.
Obowiązujące prawo nie podaje norm, które gwarantowałyby zapewnienie bezpieczeństwa turystom korzystającym z pieszych szlaków turystycznych.
W różnych aktach prawnych można spotkać co najwyżej fragmentaryczne unormowania. Istnieją natomiast pośrednie źródła informacji w tym zakresie.
Dotyczą one jednak zagadnień wytyczania i znakowania szlaków, a nie stricte bezpieczeństwa w ich obrębie20. Brak jest unormowań prawnych, które określałyby minimalne parametry techniczne szlaków pieszych lub infrastruktury im towarzyszącej. Rozstrzygnięcie powyższych zagadnień leży w gestii każdej j.o. PGL LP, a publikacja ta jest jedynie propozycją podejścia do tematu, m.in. w zakresie:
kształtowania przebiegu szlaków pieszych i ich ewentualnej wielofunkcyjności,
estetyki oraz funkcjonalności urządzeń obsługi ruchu turystycznego zlokalizowanych w obrębie obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych,
roślinności rosnącej wzdłuż szlaków oraz w obrębie powierzchniowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych,
rodzaju infrastruktury informacyjno-porządkowej.
Tworząc szlaki piesze w lasach, należy pamiętać, że nie ma jednoznacznie określonych parametrów technicznych szlaków pieszych (np. wysokość czy szerokość), które zapewniałyby bezpieczeństwo turystów. Parametry te powinny być ustalane na podstawie znajomości specyfiki terenu z uwzględnieniem propozycji i wskazówek zawartych w niniejszym poradniku (więcej: rozdział 10). Ważne jest jednak, aby szlaki były ciekawe dla turystów, a zatem – prowadzone w miarę możliwości wewnątrz drzewostanów, a nie tylko po istniejących drogach i duktach leśnych. Projektując szlaki piesze, należy wziąć również pod uwagę istniejące w terenie inne szlaki turystyczne. Ze względów bezpieczeństwa wskazane jest, choć nie jest to obligatoryjne, aby były one prowadzone rozdzielnie, tj. aby
20 J. Gospodarek, Bezpieczeństwo na szlakach turystycznych, [w:] Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstytucyjne, red. P. Cybula, J. Raciborski, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka-Kraków 2008.
szlak pieszy i rowerowy bądź konny nie były prowadzone tym samym odcinkiem np. drogi leśnej (więcej: rozdział 10.8.1).
Udostępniający teren i organizator turystyki na tym terenie określają, jaka infrastruktura powinna znajdować się wzdłuż szlaku, tak aby zapewniała ona nie tylko komfort, ale przede wszystkim była bezpieczna dla korzystających z niej turystów. Dobór rodzaju urządzeń obsługi ruchu turystycznego powinien wynikać ze znajomości lokalnych potrzeb turystycznych oraz specyfiki krajobrazów leśnych (więcej: rozdział 11).
Brak jest jednoznacznych wskazań, jakie parametry techniczne powinny spełniać poszczególne urządzenia obsługi ruchu turystycznego, aby były bezpieczne dla turystów. Z pewnością powinny one spełniać zasady ergonomii.
Istnieją dwa sposoby potwierdzenia, że urządzenia są bezpieczne dla użytkowników:
wystąpienie do producentów bądź dystrybutorów produktów (urządzeń) o przedstawienie certyfikatu21 ich zgodności z Polskimi Normami22. Należy pamiętać, że zgodnie z ustawą z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji (Dz.U. z 2015 r., poz. 1483) stosowanie norm jest dobrowolne23, a nie obligatoryjne, i zależy wyłącznie od woli producenta lub dystrybutora danego produktu. Oznacza to, że nie każdy producent czy dystrybutor dysponuje ww. certyfikatem. Brak jest ponadto Norm Polskich do wszystkich typów urządzeń wymienionych i opisanych w niniejszej publikacji. Część z nich może spełniać normy dla placów zabaw: EN 1176-1:2008 oraz PN-EN1176-7:2008. W przypadku nietypowych urządzeń mogą one być sprawdzane m.in. pod kątem sposobów fundamentowania, przeciwdziałania zakleszczeniom, zasad impregnacji i ewentualnego prawdopodobieństwa tworzenia się ostrych krawędzi;
wystąpienie do producentów, dystrybutorów lub osób wprowadzających produkt do obrotu z oficjalnym pytaniem, czy produkowane lub sprzedawane urządzenia spełniają standardy wynikające z Polskich Norm.
Potwierdzeniem tego mogą być:
o deklaracja zgodności wystawiana przez producenta – dotycząca pojedynczego, dostarczonego egzemplarza wyrobu;
o świadectwa lub sprawozdania z kontroli wystawiane przez zewnętrzną instytucję na podstawie kontroli z natury pojedynczego obiektu, tj. grupy urządzeń znajdujących się w danym miejscu udostępnionym turystycznie.
Troszcząc się o bezpieczeństwo turystów, udostępniający teren lub organizator turystyki pieszej powinni dołożyć należytej staranności, aby wszystkie urządzenia obsługi ruchu turystycznego były sprawne technicznie oraz estetyczne przez cały okres udostępnienia ich turystom. Bardzo ważny jest zatem nadzór nad jakością urządzeń i nad szlakami turystycznymi. Powinien on być prowadzony systematycznie (zgodnie z przyjętym przez kierownika j.o. PGL LP planem
21 Certyfikaty wystawiane są przez zewnętrzne instytucje certyfikujące na podstawie przedstawionego egzemplarza lub precyzyjnego projektu. Certyfikat zaświadcza, że każdy tak wykonany produkt jest zgodny z normami.
22 Polskie Normy są dokumentami technicznymi, w których można odnaleźć aktualny poziom wiedzy w danej dziedzinie. Mogą one też przedstawiać sposób spełniania wymagań stawianych przez przepisy (jako jeden z możliwych, ale nie jedyny).
23 Art. 5 ust. 3 ustawy o normalizacji: Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne.
kontroli), z częstotliwością adekwatną m.in. do intensywności ich eksploatacji, oraz szczegółowo dokumentowany (załącznik nr 10).
Roślinność rosnąca wzdłuż szlaków pieszych może również wpływać na poziom bezpieczeństwa wypoczynku. Z jednej strony zwiększa ona estetykę, ale z drugiej może sprzyjać powstawaniu sytuacji potencjalnie niebezpiecznych. Warto zatem pamiętać, aby obrzeża szlaku, tj. pobocza, były oczyszczane ze zbędnej roślinności. Oczyszczanie to powinno być na tyle szerokie i wysokie, aby zapobiec zarastaniu światła szlaku pomiędzy okresami planowanych zabiegów porządkowo-pielęgnacyjnych24. Zbyt bujna roślinność może potencjalnie obniżać bezpieczeństwo, gdyż ogranicza widoczność, oraz w skrajnych przypadkach może prowadzić do zagrożenie zdrowia, np. poprzez okaleczenie.
Z uwagi na specyfikę środowiska leśnego wzdłuż szlaków pieszych i w obrębie powierzchniowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych nie można wykluczyć istnienia roślin trujących czy kolczastych, mogących zaszkodzić zdrowiu turystów. Ze względu na potrzebę zachowania naturalnych siedlisk leśnych nie wydaje się konieczne, aby modyfikować ich skład gatunkowy. Wskazane jest natomiast, aby w obrębie powierzchniowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych, a szczególnie w miejscach, gdzie często mogą przebywać dzieci, nie znajdowały się rośliny o trujących owocach lub pędach, posiadające ciernie czy ostro zakończone liście25. Zaleca się ponadto, aby w regulaminie udostępnienia obiektu (czy to szlaku, czy powierzchniowego obiektu rekreacyjno-wypoczynkowego) znajdował się zapis mówiący o możliwości pojawiania się w lesie roślin potencjalnie niebezpiecznych dla życia i zdrowia turystów oraz zasadach udzielenia pierwszej pomocy w razie wypadku (więcej:
załącznik nr 1 i załącznik nr 2).
Na terenach atrakcyjnych turystycznie, blisko osad ludzkich oraz w obrębie parkingów leśnych, miejsc postoju pojazdów czy miejsc odpoczynku częstym problemem mogą być swobodnie biegające zwierzęta domowe, np. psy. Zgodnie
24 Szlaki zawsze należy oczyścić ponad proponowaną ich minimalną szerokość i wysokość. Wysokość cięć pielęgnacyjnych powinna uwzględniać intensywny wzrost roślin w sezonie wiosenno-letnim i zwieszanie się gałęzi roślin pod wpływem ciężaru śniegu i lodu w porze zimowej (więcej: rozdział 10.6).
25 Jak podaje Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w publikacji „Bezpieczny plac zabaw dla dzieci – poradnik dla administratorów i właścicieli” (Warszawa 2008), na terenach, gdzie mogą przebywać
inne rośliny rzadko spotykane na siedliskach leśnych, jak np.: ostrokrzew kolczasty, złotokap zwyczajny, rododendron.
Poza tym część roślin kwiatowych może powodować ryzyko z uwagi na toksyczność ich kwiatów, są to:
konwalia majowa (owoce również),
ciemiernik,
mak lekarski,
psianka czarna,
ostróżka ogrodowa (rzadko spotykana na naturalnych siedliskach).
z ustawą o lasach (art. 30 ust. 1) w lasach zabrania się puszczania psów luzem.
Projektując szlaki piesze, a szczególnie powierzchniowe obiekty rekreacyjno-wypoczynkowe, wskazane jest jednak wyjście naprzeciw potrzebom społecznym.
Zaleca się, aby ze względów sanitarnych na terenie powierzchniowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych wyznaczyć miejsca26, gdzie może być dozwolona obecność zwierząt domowych na zasadach określonych w regulaminie obiektu (np. dozwolone jest prowadzenie psa na smyczy).
Jednocześnie należy pamiętać, aby ograniczyć obecność zwierząt domowych na terenach przeznaczonych dla dzieci lub miejscach do piknikowania.
Informacja na temat zasad przebywania zwierząt domowych na terenach leśnych powinna się znajdować na tablicach informacyjnych przed wejściem na teren danego obiektu. W odniesieniu do zwierząt domowych na tablicy powinny być określone:
obowiązek sprzątania po zwierzętach domowych,
zasady czasowego zamknięcia obiektu dla zwierząt domowych, np.
w okresie gniazdowania czy rozrodu zwierząt leśnych.
Na etapie projektowania szlaków pieszych, a przede wszystkim lokalizacji powierzchniowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych, należy przemyśleć możliwość i sposób dojazdu na udostępnione turystom tereny leśne pojazdami służb ratunkowych, leśnych czy innych. Ze względu na specyfikę przestrzeni leśnych będzie to niejednokrotnie zadanie trudne do zrealizowania, niemniej wskazane jest uwzględnienie tej potrzeby. Należy jednocześnie pamiętać, że na terenach górskich istnieje możliwość dotarcia do miejsca wypadku zestawem transportowym Górskiej Ochotniczej Pomocy Ratunkowej27. Minimalna szerokość szlaku oraz wszelkiej infrastruktury, np. mostków i kładek znajdujących się wzdłuż niego, powinna wynosić minimum 150 cm.
Dla bezpieczeństwa turystów zaleca się, aby szlaki piesze i powierzchniowe obiekty rekreacyjno-wypoczynkowe służące obsłudze ruchu turystycznego były okresowo zamykane w chwili odnotowania występowania chorób dzikich zwierząt, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla odwiedzających las. Dotyczy to na przykład wścieklizny. Innym rozwiązaniem jest zamieszczenie w widocznym miejscu stosownego ostrzeżenia przy wejściach i wyjściach do i z lasu.
26 Miejsca te mogą mieć charakter:
liniowy – mieć formę pętli, wzdłuż której zwierzęta mogą się poruszać na smyczy. Może to być określona droga leśna znajdująca się w bezpośrednim sąsiedztwie parkingu. Wzdłuż tej pętli nie powinny być jednak zlokalizowane urządzenia dla dzieci, urządzenia siłowe, miejsca na ognisko itd.;
powierzchniowy – byłby to wyznaczony obszar, gdzie psy mogą przebywać w towarzystwie opiekunów.
27Pracownicy Górskiej Ochotniczej Pomocy Ratunkowej w celu zwiększenia bezpieczeństwa turystów poruszających się po terenach górskich stworzyli aplikację na telefony komórkowe RATUNEK. Dzięki niej poruszanie się po terenach górskich może być bezpieczniejsze, gdyż w każdej chwili turysta zna i może podać swoją dokładną lokalizację.