W
1721 roku dokonała się zasadnicza zmiana ustroju Rosji. Panujący od 1682 roku car Piotr Aleksiejewicz przyjął tytuł imperatora. Nie był to jedynie przejaw dumy monarszej, lecz rzeczywista i głęboka zmiana ustrojowa. Poświadczona ona została szeregiem aktów prawa, regulujących nową pozycję władcy i jego rodziny.Zamiana tytułu cara na imperatora była zerwaniem z niezbyt długą, liczącą bowiem niespełna dwieście lat, tradycją koronowania się władców Rosji na carów. Jako pierwszy aktu koronacji doko-nał w 1547 roku należący do dynastii Rurykowiczów car Iwan IV (1530–1584), który przeszedł do historii pod przydomkiem Groźny. Przedtem sporadycznie tytuł ten używany był przez dziada Iwana IV i jego ojca, wielkich książąt moskiewskich Iwana III Srogiego i Wasyla III. Koronacja Iwana Groźnego wywołała protest wśród wielu panujących w państwach europejskich, także ze strony cesarza niemieckiego i papieża; w szczególności przeciwna mu była monarchia Jagiellonów, nie bez podstaw upatrująca w przyjęciu nowego tytułu znamion eskalacji ekspansywnej polityki moskiewskiej. Powodem protestów było przede wszystkim to, że powszechnie utożsamiano tytuł cara ze znanym na zachodzie Europy od czasów starożytnych tytułem cesarskim. Wizja istnienia na wschodzie kontynentu cesarstwa, o którym na dwory europejskie docierały informacje frag-mentaryczne i dość, z ich punktu widzenia, egzotyczne, groziła zachwianiem wypracowanego w szesnastowiecznej Europie politycznego status quo. W istocie oczywiste było dążenie Rosji do zajęcia znaczącej pozycji w polityce europejskiej, o czym mogły świadczyć chociażby podjęte za czasów Iwana Groźnego zamiary wprowadzenia Rurykowicza na polski tron elekcyjny. Dążenie władzy rosyjskiej do powiększania podległego jej terytorium także było wyraźne. W kolejnych la-tach Rosja skierowała swą ekspansję ku terenom północnym, jednocześnie cały czas poszerzając swoje terytorium na wschód. Jednym z głównych kierunków jej ekspansji pozostawały nieodmien-nie ziemie należące do Litwy; początkowo chodziło o szereg pogranicznych drobnych księstw ruskich. Przyjęcie przez panującego w Rosji tytułu carskiego miało swoje korzenie w chęci zaak-centowania, że car moskiewski jest władcą wszystkich ziem ruskich, także i tych, które znajdowały się wówczas pod berłem innego władcy. Niewątpliwie w grę wchodził przede wszystkim Kijów, kolebka ziem ruskich, pozostająca wówczas pod berłem Jagiellonów. Na marginesie wspomnieć
należy, że podobne obawy i protesty, jakie wywołało przyjęcie przez Iwana IV tytułu cara, towa-rzyszyły kilkadziesiąt lat wcześniej przyjęciu przez Iwana III Srogiego (1440–1505) tytułu władcy całej Rusi (wsiejarusi).
Z naszego punktu widzenia istotne jest podkreślenie, że w Rosji tytuł carski odbierany był odmiennie niż w Europie Zachodniej i z pewnością nie można go rozumieć przez proste tłuma-czenie na język rosyjski słowa „cesarski”. Słowo „car” było słowiańską wersją tytułu, wywodzącą się oczywiście również z rzymskiego źródłosłowu. Używano tej wersji w Bułgarii i w Serbii już w XI wieku. Tradycja językowa Rosji być może odwoływała się do wzorców południowosło-wiańskich, lecz jednocześnie zawierała w sobie zgoła inne konotacje1. Mogą nam one wiele wyja-śnić, o ile chodzi o kulturową tożsamość Rosji, choć w dziedzinie jej dążeń politycznych wnoszą jedynie szereg mniej istotnych uzupełnień. Przed koronacją Iwana IV tytułem cara obdarzano w Rosji władców Bizancjum oraz władców niechrześcijańskich, takich jak szach perski czy sułtan turecki. Carem był też dla Rosjan chan Wielkiej Ordy, do niedawna okupującej ziemie ruskie. Z kolei dla starożytnych władców Rzymu znajdowano w Rosji określenia kiesar, ciezar, impe-rator. Tytułów tych używano w XVI wieku w korespondencji dyplomatycznej w stosunku do cesarza niemieckiego. Tak więc, nie porównując się, a tym samym nie uzurpując sobie prawa do statusu tożsamego z statusem cesarza niemieckiego, władcy Rosji argumentowali swoje pra-wa do tytułu carskiego zgoła odmiennie. Przede wszystkim akcentopra-wano niezależność państpra-wa rosyjskiego. Padały przy tym różne argumenty. Zupełnie fi kcyjny był ten, który dowodził daw-ności praw do tytułu carskiego, przyznanych już jakoby Włodzimierzowi w chwili chrztu Rusi, przedstawianego jako równoznaczny z koronacją ruskiego władcy. Dość naciągany był również argument, że tytuł cara należy się rosyjskiemu władcy po pobiciu przez Rosję carstw Kazania i Astrachania. Z kolei, jak zaświadcza opisujący ówczesną Rosję Herberstein, powszechnie inter-pretowano ów tytuł, wyrażając przekonanie, że carem jest ten władca, któremu podporządkowa-ni są królowie2. To właśnie przekonanie tłumaczyć może odrzucenie przez Iwana III propozycji składanych ze strony cesarza i papieża, skłonnych nadać mu tytuł królewski. Nie zaspokajało to widocznie ambicji panujących, którzy dążyli do zaakceptowania ich pozycji jako carów. Według niektórych badaczy historii Rosji tytuł króla uznawano bowiem za tożsamy z tytułem gosudara, a więc tym, którym władcy Rusi posługiwali się już od dawna3. Jednak tytuł gosudara w istocie zawierał w sobie treści głębsze niż tytuł króla w rozumieniu zachodnioeuropejskim. Związany był ze specyfi ką rosyjskiej monarchii patrymonialnej, w której państwo stanowiło własność pa-nującego, a poddani dysponowali jedynie ograniczonymi formami posiadania4. Stąd tytuł gosu-dara dawał władcy dalej idące prerogatywy w dziedzinie władzy wewnętrznej, aniżeli tytuł króla. Można powiedzieć, że gosudar był tytułem oddającym raczej zakres władzy ekonomicznej, zaś car – politycznej, choć najczęściej tytułów tych używano przemiennie. Istotę stanowiska, jakie
1 Szerzej na ten temat: K. Chojnicka, Przed imperium było cesarstwo, [w:] Cywilizacja Rosji imperialnej, Poznań 2002, s. 15–27.
2 S. Gierbiersztejn (Herberstein), Zapiski o moskowskich diełach, Sankt Petersburg 1908 (Rerum Moscoviticarum Commentari), s. 23–24.
3 W. Pelz, Suwerenność państwa w praktyce i doktrynie politycznej Rusi Moskiewskiej (XIV–XVI w.), Zielona Góra 1994, s. 218.
prezentowała Rosja w kwestii zasięgu carskiej władzy, wyjaśniać może zapis pochodzący z kore-spondencji samego Iwana Groźnego, który pisząc do króla polskiego Zygmunta Augusta, udo-wadnia wyższość Rosji nad Polską, po pierwsze, odwiecznością rosyjskiej władzy, nieprzerwanie jakoby kontynuowanej od czasów Włodzimierza, a po wtóre jej autokratycznym charakterem; carowie swej władzy nie otrzymali od nikogo, nikt też nie będzie im stawiał warunków określa-jących zakres owej władzy: „wszak nieograniczone carskie samowładztwo naszych gosudarów – to nie to co wasze nędzne królestwo: naszym wielkim gosudarom nikt niczego nie nakazu-je”5. Wielokrotnie podkreślano także w ówczesnej literaturze, iż władza carów (podobnie jak rosyjskie prawosławie) jest samoistna, po nikim nie odziedziczona, od nikogo nie otrzymana. Z całości użytej przez stronę rosyjską argumentacji wynika, że zamiarem carów było stworzenie monarchii równej cesarstwu niemieckiemu, niekonkurującej jednak z nim, ale i niebędącej kon-tynuacją cesarstwa bizantyjskiego. Silnie akcentowano natomiast wyższość władzy carskiej nad władzą podbitych księstw ruskich, uznając prawo cara do objęcia swoją władzą całości ziem ru-skich, także i tych, które aktualnie wchodziły w skład Rzeczypospolitej. Podkreślano również, że carowie są przedstawicielami jedynej prawdziwie chrześcijańskiej monarchii prawosławnej. Ten argument był niezwykle ważny, jako że już w XIV wieku zasada „jeden kościół, jedno cesarstwo” za pośrednictwem Bizancjum obecna była w świadomości moskiewskich władców. Monopoli-styczna pozycja w świecie chrześcijańskim, jaką sobie przypisywali, w konsekwencji miała z nich czynić naturalnych opiekunów wyznawców prawosławia zamieszkujących państwo Jagiellonów. Motyw ten stał się również aktualny w czasach panowania Piotra Wielkiego.
Analiza historii Rosji nasuwa wiele skojarzeń między celami, jakie wyznaczali sobie wybitni władcy Rosji Iwan IV i Piotr I, jako ci, którzy nadali nowy wymiar rosyjskiej monarchii6. Panowa-nie Iwana IV, jak rówPanowa-nież jego dziada Iwana III, konsekwentPanowa-nie realizowało cele polityki moskiew-skiej w ścisłym związku z europejskim układem sił. Podobny cel przyświecał Piotrowi Wielkiemu, okrzykniętemu europeizatorem Rosji. Różnica wynikająca z dwustuletniego dystansu pomiędzy okresem, kiedy zasiadali na tronie moskiewskim, polegała na tym, że w horyzoncie działań władzy za czasów Iwana Groźnego pozostawała jedynie ona sama, jej nieograniczone prerogatywy i am-bitne, dalekosiężne cele. Piotr natomiast, zaznajomiony z najnowszymi ideami myśli zachodniej, podjął dzieło budowy podstaw społeczeństwa, które świadomie miało realizować jego politykę. Podstawy tego społeczeństwa stanowić miała tworzona przez niego elita biurokratyczna, nie bez racji określana w późniejszej literaturze mianem „piskląt z gniazda Piotrowego”. Lecz nie tylko. Jego troska o system edukacji, mechanizmy awansu społecznego, porządkowanie spraw personal-nych w armii i Cerkwi świadczą o chęci rozszerzenia reform konstruujących społeczeństwo poza kręgi urzędniczych elit. Do coraz szerszych rzesz rosyjskiego społeczeństwa skierowane były ukazy carskie, szczegółowo uzasadniające poczynania władzy. Do nich też adresowane były towarzyszące
5 Posłanija Iwana Groznogo, Moskwa 1951, s. 430–431.
6 Tematem tym zajęli się szczegółowo przedstawiciele semiotyki. Por. A.M. Panczenko, B.A. Uspienski, Iwan Groznyj i Piotr Wielikij: koncepcji pierwogo
tym ukazom obszerne uzasadnienia, zawarte bądź w samym tekście prawnym, bądź w odrębnych publikacjach, napisanych z dbałością o uzasadnienia doktrynalne, sporządzone na podstawie naj-nowszych trendów myśli polityczno-prawnej7. Dla Piotra rzeczą istotną było, aby wszelkie dzia-łania władzy miały podstawy prawne; aby prawo było dostępne i zrozumiałe dla coraz większej liczby jego poddanych. Służyły temu słowniki pojęć używanych w administracji i sądownictwie, które umieszczane były w aktach prawnych, wprowadzano do nich również obszerne części histo-ryczne i teoretyczno-doktrynalne. Jednocześnie ostrzegano przed skutkami nieznajomości prawa i niejednokrotnie radzono, aby dla przypomnienia, jak istotne są rozstrzygnięcia prawne, teksty ukazów trzymano zawsze na wierzchu – „na stole”. „Ponieważ nic w rządzeniu Państwem nie jest tak konieczne jak silna ochrona praw obywatelskich (grażdanskich), po co by było w ogóle prawa spisywać, skoro by ich one nie chroniły, lub żonglowały nimi jak kartami, dobierając kolor do kolo-ru, czego nigdzie na świecie się nie spotyka, a u nas było, a po części jeszcze nadal jest i zło stara się wszelkie zasadzki budować pod fortecą prawdy; dlatego też tym ukazem, jako i wszystkimi wydru-kowanymi ustawami i regulaminami zatwierdza się, aby nikt nie decydował i nie rozstrzygał wszel-kich spraw innym sposobem przeciwnym regulaminowi i niedokładnie postanawiał do referatu wpisywać to, co już zostało wydrukowane”8 – tak brzmiała lekcja państwa prawa w ujęciu Piotra Wielkiego. Przyznać należy, że brzmiała wspaniale, jednak należy zdecydowanie podkreślić, że nie naruszała podstaw rosyjskiego patrymonializmu; nadal nie została wyznaczona granica pomiędzy prawem publicznym a prywatnym, zaś obywatelom nie zagwarantowano pełnej nienaruszalności ich własności9. Rosyjski ustrój tego okresu łączył z jednej strony stare, moskiewskie rządy patrymo-nialne, z drugiej klasyczny absolutyzm XVIII wieku Jan Baszkiewicz, charakteryzując monarchię absolutną i podkreślając właściwą tej formie ustroju dwoistość: tradycję i modernizację, pisze, że wśród jej zwolenników panowało przekonanie, iż „tylko wszechwładza monarchy gwarantuje po-myślność poddanych: tylko absolutyzm zapewnia spokój i ład, konieczne warunki dobrobytu”10. Koresponduje z tym wspomniana wyżej „ochrona praw obywatelskich”, która była w Rosji nowo-ścią i świadczyła o ujmowaniu zadań monarchii zgodnie z europejskimi standardami. Władca po raz pierwszy deklarował, że chce dokonać czegoś nie za pomocą poddanych, lecz dla wspólnego dobra swego i ich, licząc przy tym na aktywność z ich strony.
Wśród aktów prawa, które stały u podstaw przekształcenia carstwa w imperium, za zasadniczy należy uznać ten, który wydany został 22 października 1721 roku i zatytułowany został „Akt wy-niesienia Gosudara Cara Piotra I na tytuł Imperatora Wszechrosyjskiego i nadania mu określeń: Wielkiego i Ojca Ojczyzny”11. Określenia użyte jako części składowe tytułu zaczerpnięte zostały bezpośrednio z tradycji starożytnego Rzymu, ale należy podkreślić, że nawiązywanie do tej
tra-7 Przykładem jest obszerny traktat autorstwa Teofana Prokopowicza, zatytułowany Prawda woli monarszej w opriedielienii nasliednika dzierżawy swojej
uzasad-niający reformę sukcesji tronu, o której mowa będzie niżej. Prokopowicz, przedstawiciel kijowskiego duchowieństwa prawosławnego, posiadający silne związki
z kulturą polską, w swojej argumentacji nawiązywał między innymi do Hobbesa i Pufendorfa.
8 Połnoe Sobranije Zakonow Rossijskoj Impierii (dalej: PSZ), t. 6, Sankt Petersburg 1830, s. 656.
9 R. Pipes, Własność a wolność, Warszawa 2000, s. 280 i n.
10 J. Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 2002, s. 179 i n.
dycji nie nastąpiło po raz pierwszy dopiero za panowania Piotra. Już w początkach XVI wieku odwoływano się do fi kcyjnej genealogii, według której Rurykowiczowie wywodzili się w prostej linii od wysłannika, krewnego, a według niektórych źródeł nawet brata, pierwszego cesarza Rzymu Oktawiana Augusta, który – przypomnijmy – jako jeden z pierwszych przyjął tytuł Ojca Ojczy-zny12. Piotrowi został on nadany wraz z przydomkami Imperatora i Wielkiego, decyzją wspólną Senatu i Synodu, będącego (po likwidacji patriarchatu moskiewskiego) cywilną władzą Cerkwi rosyjskiej. Określenie Piotra I mianem imperatora miało niewątpliwie związek z podkreśleniem jego jedynowładztwa, lecz również w zgodzie z rzymską tradycją wiązano je także z militarnymi tryumfami cara, a konkretnie ze zwycięstwem w wojnie ze Szwecją. Omawiany akt prawny zawiera szczegółowy opis starań Senatu i duchowieństwa, występujących jako przedstawiciele wszystkich stanów (czinow) Rosji, którzy jakoby musieli przełamywać opory Piotra dotyczące przyjęcia nowej tytulatury. Jednak, jak głosi ukaz, w efekcie podjętych starań ostatecznie uzyskano zgodę Piotra, czego konsekwencją była uroczystość, która odbyła się 22 października w cerkwi pod wezwaniem Trójcy Świętej. Po zakończeniu liturgii odczytano najpierw traktat pokojowy zawarty ze Szwecją, po czym z pouczenijem wystąpił arcybiskup pskowski (jeden z wiceprezydentów Synodu), który zaprezentował sławne czyny i dokonania Piotra, szczególnie zaś jego zasługi militarne. Następ-nie głos zabrał kanclerz, którego kwieciste wystąpieNastęp-nie przytoczone zostało w całości. Stwier-dził on, że rosyjscy poddani „z mgły niewiedzy na teatr sławy wobec całego świata i, by tak rzec, z niebytu w byt wyniesieni, włączeni w społeczność narodów politycznych” winni są wdzięczność swojemu carowi. Szczególnego podkreślenia wymaga w tym fragmencie użycie pojęcia „narodu politycznego”, potwierdzające wysokie standardy znajomości współczesnych trendów światowej myśli politycznej wśród przedstawicieli rosyjskich elit władzy, a z drugiej strony świetnie oddające wieloetniczny i wielokulturowy charakter imperium. Ważne jest również i to, że w dalszej części swego wystąpienia kanclerz powołał się na cesarza Maksymiliana jako jedynego antecesora Piotra. Nie padły natomiast żadne imiona cesarzy starożytnego Rzymu i Bizancjum. Wskazówka zawar-ta w tym fragmencie nie jest łatwa do odczyzawar-tania. Zbyt mało informacji zoszawar-tało zamieszczonych w jednym zdaniu z kanclerskiego wystąpienia, aby podjąć się było można szczegółowych rozwa-żań. Czy więc chodziło w nim konkretnie o osobę zmarłego przed dwustu laty Maksymiliana I Habsburga i jego zasługi dla cesarstwa czy o zaakcentowanie pozycji Rosji, jako równej cesarstwu niemieckiemu, czy – to interpretacja najdalej idąca – o sposób objęcia władzy; przez Maksymilia-na, którego wybrali elektorowie i Piotra, któremu tytuł nadał Senat i Synod. W każdym razie to właśnie Maksymilian wskazany został jako ten, od którego pochodzi tradycja nowożytnego impe-rium podejmowana właśnie przez cara Rosji Piotra. Z kolei przydomek „wielki” zdaniem kanclerza należny jest Piotrowi dlatego, że świadomi jego osiągnięć współcześni już od dawna obdarzali go tym mianem. Przy określeniu „ojciec ojczyzny” kanclerz wskazał natomiast jego starożytny rodo-wód. Po przytoczeniu mowy kanclerza następuje w ukazie opis uroczystości, wznoszonych okrzy-ków, salw armatnich; wymienieni zostali także liczni przedstawiciele państw obcych, którzy wzięli
w niej udział. Jeżeli zaś chodzi o wypowiedź Piotra, to została ona przytoczona w skrócie i nie za-wierała żadnych deklaracji, poza wskazaniem konieczności utrzymywania gotowości przez wojsko i nakazem powszechnego działania na rzecz dobra ogółu.
Po nadaniu Piotrowi wymienionych powyżej zaszczytnych tytułów 21 listopada 1721 roku wydany został akt szczegółowo regulujący ich zamieszczanie w gramotach, ukazach, proszeniach i prigoworach13. Dokonano rozróżnienia pomiędzy tytułami, jakie mają być umieszczane w pismach o odmiennym charakterze, przy czym wymieniono siedem rodzajów takich pism: korespondencję wysyłaną do obcych państw; korespondencję wewnętrzną; ukazy sporządzane w imieniu imperatora i wysyłane przez Senat do kolegiów i guberni oraz przez kolegia do guberni; supliki i odpowiedzi na nie; umowy; paszporty. W korespondencji pomiędzy kolegiami nie wymagano powoływania się na tytulaturę władcy. Oczywiście najbardziej rozbudowany tytuł zamieszczany miał być na ko-respondencji kierowanej za granicę. Ta wersja miała najpełniej informować o zasięgu władzy Piotra, a niekiedy również o źródłach jej pochodzenia. Tytuł Imperatora i Samodzierżcy związany został z pojęciem Wszechrusi, tradycyjnego określenia dzierżawy carów rosyjskich, a ponadto wymieniono, jako objęte tym tytułem, Moskwę, Kijów, Włodzimierz i Nowogród. Moskwa uhonorowana została jako stolica – najpierw Wielkiego Księstwa, następnie carstwa, a obecnie imperium. Nie pojawiła się jeszcze w ofi cjalnym tytule imperatora rosyjskiego nazwa wznoszonej z jego inicjatywy od 1703 roku nowej stolicy, Petersburga, chociaż właśnie w tym mieście miały miejsce uroczystości nadania Piotro-wi wymienionych wyżej tytułów. Nazwa tego miasta, dedykowanego patronoPiotro-wi cara, św. PiotroPiotro-wi, nie ukształtowała się zresztą jeszcze w owych czasach ostatecznie. Kijów, kolebka grodów ruskich, znalazł się w koronie imperium, a więc i w tytule Piotra, w wyniku traktatu grzymułtowskiego, który został zawarty w 1686 roku i potwierdził warunki rozejmu andruszowskiego (1667). Wprawdzie na mocy tego ostatniego Kijów miał przejść pod panowanie rosyjskie tylko na dwa lata, jednak nigdy już do Rzeczypospolitej nie wrócił. Włodzimierz wymieniony został ze względów historycznych jako stolica księstwa włodzimierskiego, siedziby wielkoksiążęcej z okresu przed wzrostem znaczenia Mos-kwy i przejęcia przez nią roli stolicy państwa, jednoczącego się po okresie niewoli tatarskiej. Z kolei Nowogród, bogata i znana w średniowieczu republika, podbita przez Iwana III w 1478 roku, choć formalnie była księstwem (książę był nominowany i usuwany przez bojarów), faktycznie wytworzyła specyfi czną formę ustroju republikańskiego i określano ją najczęściej mianem Ziemi Nowogrodzkiej. Jej podbój był dla Moskwy wielce znaczący i ugruntował jej dominującą pozycję. Nazwa Nowogrodu włączona do tytułu imperatora była zapewne dlatego, że jako car nie przejął po jego władcach tytu-łu książęcego ani żadnego innego. Z kolei tytuł carski, zgodnie ze wspomnianą wyżej argumentacją z czasów Iwana IV, przypisany został Piotrowi jako władcy carstw: Kazańskiego, Astrachańskiego i Syberyjskiego. W kolejności następują tytuły: gosudara, księcia, wielkiego księcia przyporządkowa-ne do określonych części imperium. Uwzględnioprzyporządkowa-ne zostały również w tytule zdobycze Rosji uzyskaprzyporządkowa-ne w wyniku wygranej ostatnio trzeciej wojny północnej ze Szwecją, zakończonej pokojem w Nystad; Piotr zyskał w jej wyniku tytuł księcia Estlandii, Lifl andii (Liwonii) i Karelii. Szóstego grudnia 1721
roku Senat wydał kolejny akt, dotyczący nowej pieczęci państwowej, dostosowanej do przyznanych Piotrowi tytułów14. Wyobrażenie dwugłowego orła pozostawało na niej bez zmian, ulegał zmianie jedynie stanowiący integralną część pieczęci, tytuł panującego.
Dwudziestego trzeciego grudnia 1721 roku Senat, w porozumieniu z Synodem, wydał akt regulujący tytulaturę imperatorskiej małżonki i dzieci15. Rozstrzygnięcia przyjęte przez Senat w tej kwestii dopuszczają pewne warianty. Żona władcy mogła nosić tytuł imperatorowej (im-pieratricy) lub cesarzowej (ciezariewoj), zaś dzieciom przysługiwał tytuł cesarzówien (ciezariew-ny). Forma żeńska uzasadniona była w tym przypadku faktem, że spośród licznego potomstwa Piotra w 1721 roku przy życiu pozostawały wyłącznie córki: Anna, Elżbieta i Natalia. Uza-sadnienie nadania tytułów cezariewa i ciezariewna zawarte w tekście brzmi: „ponieważ Impe-ratorowi nadany jest tytuł Jego Carskiej Wysokości”. Należy więc podkreślić, że Senat w tym przypadku nie przywiązywał wagi do rozróżnienia tytułów carskiego i cesarskiego, które zostały podporządkowane tytułowi imperatorskiemu. Propozycja Senatu i Synodu nie uzyskała jednak pełnej akceptacji Piotra. Wprowadził on poprawkę, w myśl której wykreślono tytuł „cesarzowej”, w jego miejsce wprowadzając formę bardziej rozbudowaną: „Imperatorowa, jej Cesarska Wyso-kość” (Impieratrica, jeja Ciezariewinu Wieliczestwo). Jednocześnie Senat wraz z Synodem w tym samym akcie prawnym odrzucił tradycyjne określenia stosowane wobec panujących w pismach i wypowiedziach, obok ich tytułów ofi cjalnych (tiszajszyj, izbrannyj i pocztiennyj). Nakazano również zastąpienie określenia błagorodnyj przez błagowiernyj, jako że to pierwsze, stosowane również w stosunku do szlachty, nie odpowiadało cesarskiej godności. Osiemnastego stycznia