Determinants of Family Entrepreneurship
2. Cechy przedsiębiorczości rodzinnej
Przedsiębiorczość rodzinna jest stałym elementem życia gospodarczego i społeczne-go. Stanowiąc integralną część przedsiębiorczości, w wielu przypadkach wyróżnia się jednak własną logiką i specyficznymi właściwościami (wymaga to innego spojrzenia na tego typu podmioty gospodarcze) [Webber 1984, s. 339].
Historycznie biznesy rodzinne stanowią najstarszą formę przedsiębiorczo-ści. Wzmianki na ich temat pochodzą z III tysiąclecia p.n.e. [Gasoon i in. 1988, ss. 1-41], a ich funkcjonowanie odnotowuje się we wszystkich kulturach i okresach historycznych na całym świecie. Jednak problematyka przedsiębiorczości ro-dzinnej jest przedmiotem stałego zainteresowania środowisk naukowych, jak również praktyki zarządzania i polityki gospodarczej i społecznej, dopiero od po-łowy lat 70. XX wieku. Brak jednak zgodności co do pojmowania zjawiska przedsię-biorczości rodzinnej [Niebler 2015, s. 5].
Problematyka przedsiębiorczości rodzinnej jest istotna nie tylko z punktu widze-nia rodziny, która prowadzi własny biznes, ale także w szerokim wymiarze ekono-micznym i społecznym. Zagadnienie przedsiębiorczości rodzinnej można potrak-tować jako punkt wyjścia do rozpoznania problemu, w jaki sposób można łączyć prowadzenie biznesu i życie rodzinne. Na pewno istotnym wyróżnikiem family business jest ujawnianie się silnych więzi emocjonalnych w środowisku rodziny i lo-kalnej społeczności [Sułkowski, Marjański 2009, ss. 89-95]. Połączenie więzi rodzin-nych i biznesowych prowadzi do powstania szeregu specyficzrodzin-nych uwarunkowań w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, takich jak: wzajemne zaufanie, długookreso-wa perspektydługookreso-wa prodługookreso-wadzenia biznesu z pokolenia na pokolenie, większa troska o pracowników i specyficzna forma relacji z klientami [Harris i in. 1994, ss. 159-174]. Firma rodzinna stanowi naturalne środowisko dla rozwoju postaw przedsiębior-czych młodych członków rodziny.
W odniesieniu do firm rodzinnych przedsiębiorczość należy traktować jako szcze-gólnego typu aktywność ludzi działających indywidualnie lub wewnątrz organizacji polegającą na wykorzystywaniu pojawiających się w otoczeniu okazji przez
realiza-cję przedsięwzięć, których celem są korzyści ekonomiczne i (lub) pozaekonomiczne. Istotnym wyróżnikiem przedsiębiorczości family busines jest szeroki kontekst jej uwa-runkowań w zakresie silnych więzów emocjonalnych w środowisku rodziny i lokalnej społeczności. Przedsiębiorczość rodzinną, spośród innych form przedsiębiorczości, wyróżnia wiele cech, które mogą być analizowane zarówno z ekonomicznego, jak i społecznego punktu widzenia. Jedną z nich jest wielopokoleniowa perspektywa pro-wadzenia biznesu z zamiarem utrzymania firmy we własności i zarządzaniu rodziny.
Ten obszar badawczy jest istotny nie tylko z punktu widzenia przedsiębior-stwa i rodziny prowadzącej biznes, lecz także z punktu widzenia społeczeńprzedsiębior-stwa jako całości, z tego względu, że przyczynia się, jak już zresztą wspomniano, do rozpoznawania ważnego problemu – jak łączyć pracę i życie rodzinne. Rodzina, jej członkowie i stosunki między nimi stanowią w głównej mierze o sile rodzinne-go podmiotu [Römer-Pakkanen 2002, ss. 12-13]. Rodzina jest prawdopodobnie naj-starszą grupą społeczną pierwotną w porównaniu z innymi grupami (państwem, plemieniem czy klanem) [Sułkowski 2004, s. 465]. Także niektórzy badacze uwa-żają, że myślenie w kategoriach wspólnoty jest wcześniejsze od sposobu myśle-nia indywidualnego [Searle 1999, s. 190].
Przedsiębiorczość występuje na wielu poziomach (ekonomicznym, społecznym, kulturowym a nawet aksjologicznym) [Bratnicki 2003, ss. 7-19] i przejawia się w wie-lu różnych aspektach obejmujących takie zagadnienia, jak: ekonomia, socjologia, finanse, psychologia, które dostarczają dla niego różnych odniesień. Jest to jeden z powodów, dla których podejście do przedsiębiorczości wymaga interdyscypli-narnego spojrzenia. W tym kontekście trzeba wskazać czynniki, które identyfikują przedsiębiorczość rodzinną w ogólnej teorii przedsiębiorczości. W literaturze przed-miotu przedstawia się różne typy przedsiębiorczości, które wraz z osobą przedsię-biorcy podawane są różnego rodzaju klasyfikacjom.
Przedsiębiorczość rodzinna (osób spokrewnionych) najczęściej nie jest trakto-wana jako odrębna forma przedsiębiorczości i jest umiejscawiana w typie przedsię-biorczości zespołowej; wskazuje na to ukazywanie odrębności rodzinnych zachowań biznesowych w wymiarze charakteru zobowiązań ekonomicznych i socjalnych oraz podejścia indywidualnego i kolektywnego [Safin 2007, ss. 98-100]. Przedsiębiorczość rodzinna ma jednak aspekt wielowymiarowy, ponieważ może być zarówno zespo-łowa, jak też indywidualna, właścicielska lub menedżerska oraz związana z różnymi, pod względem wielkości, podmiotami. Próbując znaleźć źródła przedsiębiorczości rodzinnej, powinniśmy koniecznie ustalić czy przedsiębiorczość jest związana z ak-tywnością rodziny, prowadzeniem wspólnego gospodarstwa, czy jest pochodną in-nych warunków niż powszechnie występujące zachowania przedsiębiorcze. K. Safin
[2007, ss. 98-100] opracował koncepcję, którą obrazuje rys. 1., w pełny sposób ukazu-jącą różne wymiary przedsiębiorczości rodzinnej. Badacz uważa, że do analizy przed-siębiorczości podmiotów rodzinnych należy stosować szerokie podejście, obejmu-jące także obszar zachowań podejmowanych w ramach gospodarstw domowych.
Rysunek 1. Przedsiębiorczość rodzinna jako szczególny typ przedsiębiorczości
Źródło: [K. Safin 2007, s. 100].
Wpływ rodziny na kształtowanie się postaw przedsiębiorczych jest bezsporny, ale niesie zarówno pozytywne, jak i negatywne czynniki (tabela 1).
Tabela 1. Wpływ rodziny na przedsiębiorczość
Wpływ rodziny wzmacniający zachowania
przedsiębiorcze Wpływ rodziny ograniczający zachowania przedsiębiorcze Rodzina jako wsparcie dla swoich
człon-ków (także w biznesie) Bezpieczeństwo socjalne (lepiej dziedzi-czyć niż tworzyć) Stałość reguł postępowania i działania Tradycjonalizm – niechęć do zmian i wol-ności
Rodzinne wzorce przedsiębiorczości Krewniacze kajdany – niechęć do zmian i nowości Rodzina jako zasób (oszczędności, pracy,
pomysłów) Gospodarstwo domowe jako koszt Hierarchia rodzinna jako element kontroli
i oceny
Postrzeganie świata poprzez podpo-rządkowanie i posłuszeństwo hierarchii rodzinnej
Identyfikacja jednostki poprzez rodzinę
(odpowiedzialność i zaufanie) Ograniczenie indywidualizmu i ruchliwości
Źródło: [K. Safin 2007, s. 108].
Badania związków pomiędzy przedsiębiorstwami rodzinnymi a przedsiębior-czością wskazują, że środowisko rodziny sprzyja rozwojowi zachowań przedsię-biorczych. Przedsiębiorczość stanowi „początek i serce” większości biznesów ro-dzinnych, które wspierają i wzmagają wysiłki członków rodziny zaangażowanych w działania przedsiębiorcze. Przykład rodziców prowadzących własne przedsiębior-stwo jest istotnym czynnikiem wpływającym na decyzję o podjęciu pracy w rodzin-nym biznesie [Winnicka-Popczyk, Popczyk 2004, ss. 16-17]. Rodzina stanowi główne ogniwo produkcji, oszczędzania i gospodarczego współzawodnictwa oraz zachęca swoich członków do innowacyjności i podejmowania ryzyka. Ponadto rodzina, choć nie zawsze posiada kapitał potrzebny do uruchomienia biznesu, to jednak zawsze ma zasoby ludzkie, które może rozwijać i wykorzystywać dla zbiorowego dobra [Berger 1994, s. 32]. Szczególnie badania jakościowe akcentują fakt, że środowi-sko rodzinne ma największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości. Dorastanie w klimacie przedsiębiorczości i wsparcie rodziny w zdobyciu kwalifikacji do prowa-dzenia biznesu skłaniało wielu młodych ludzi do wejścia w rodzinne przedsiębior-stwo [Marjański, Sułkowski i in. 2010, ss. 47-49].
W biznesie rodzinnym mogą występować zagrożenia spowodowane przewa-gą lojalności i uczciwości wobec rodziny nad lojalnością w stosunku do partnerów biznesowych; co może prowadzić do nepotyzmu i korupcji [Safin 2007, ss. 106-107]. Znane są oczywiście przykłady pozytywne, kiedy to przynależność do rodziny
po-siadającej firmę nie stanowi powodu do ulgowego traktowania w pracy i nie daje innych praw oprócz prawa do zysku od zainwestowanego kapitału. Sprawy rodziny nie dominują nad sprawami przedsiębiorstwa, ponieważ jej powodzenie jest uza-leżnione od sukcesu biznesu. W rodzinnych firmach nie liczy się tylko lojalność, ale także poziom kwalifikacji [Berger 1994, ss. 123-124].
W badaniach nad przedsiębiorczością rodzinną zauważono, że nie jest możliwe rozdzielenie procesów zachodzących w rodzinie i przedsiębiorstwie. Uczuciowe i intelektualne procesy tworzące wewnętrzny świat rodziny oraz procesy wiążące się z zewnętrznym światem, w którym firma prowadzi działalność, wzajemnie się warunkują i wspierają, stwarzając rozbudowany system interakcji [Pickard 1999, s. 266]. Te wzajemne relacje są znacznie zróżnicowane na różnych etapach cyklu życia przedsiębiorstwa i rodziny oraz zależą także od innych czynników, takich jak: wiel-kość przedsiębiorstwa, struktura własności itp. Cele rodziny i przedsiębiorstwa loku-ją się zazwyczaj w różnych obszarach, ale nie jest możliwe całkowite ich oddzielenie. Rodzina i przedsiębiorstwo tworzą społeczno-ekonomiczną jednostkę łączącą gospodarstwo domowe i przedsiębiorstwo, charakteryzującą się tym, że: dochody rodziny świadczą o jej przedsiębiorczej aktywności, funkcja zarządzania jest realizo-wana przez przedsiębiorcę lub z udziałem członków rodziny, prawo własności przed-siębiorstwa skupione jest w rękach rodziny lub w przypadku korporacji – członkowie rodziny są dominującymi udziałowcami, stosunki między członkami rodziny w przed-siębiorstwie mogą być uregulowane w sposób formalny lub nieformalny [Römer-Pak-kanen 2002, ss. 16-17]. To swoiste sprzężenie dwóch elementów składowych – rodzi-ny i przedsiębiorstwa powodujące, że członkowie rodzirodzi-ny dzielą pracę i własność, stanowi o istocie każdego przedsiębiorstwa rodzinnego. Ono wyznacza sposób funkcjonowania, cele oraz system kultywowanych wartości, rodzaj polityki finanso-wej, a także determinuje poczynania biznesu. Zachodzące interakcje rodziny i przed-siębiorstwa powodują także występowanie specyficznych tylko dla family business sprzeczności, zagrożeń i słabości. Zagadnienia, które istnieją w rodzinie, stają się kwe-stiami biznesowymi, a problemy pojawiające się w związku z prowadzonym przed-siębiorstwem zawsze wpływają w istotny sposób na stosunki panujące w rodzinie.
Wpływ familizmu na organizację jest złożony, a jego badania nastręczają wiele problemów natury epistemologicznej i metodologicznej. Występują trudności w od-dzielaniu obszarów rodziny, organizacji i całego społeczeństwa. Powiązane są one siecią złożonych i wzajemnych zależności skutkujących zmianami w sferze społecz-nej i ekonomiczspołecz-nej [Sułkowski 2004, s. 95]. Prowadzenie rodzinnego biznesu i bycie przedsiębiorcą nie ogranicza się do wykonywania pracy, jest raczej „sposobem na ży-cie” i sztuczna byłaby próba rozdzielania tych dwóch sfer aktywności [Hyttti 2006, s. 2].
Można stwierdzić, że przedsiębiorczość rodzinna posiada wiele atutów, ale także słabości i potencjalnych zagrożeń. Jako atuty można wskazać [Sułkowski, Marjański 2009, s. 98]:
· wysoką aktywność przy zakładaniu przedsiębiorstwa,
· zaangażowanie założyciela łączącego zarządzanie z własnością, · aktywny udział rodziny w działalności przedsiębiorstwa,
· solidarność w organizacji wzmacnianą przywiązaniem do wartości rodzinnych, · motywującą rodzinną kulturę organizacyjną,
· wykorzystanie przedsiębiorczych członków rodziny do rozwoju biznesu, · tworzenie wizji rozwoju przez rodzinę,
· wysoki stopień zaufania stanowiący podstawę rozwoju family business, · zaangażowanie udziałowców w rozwiązywanie problemów przedsiębiorstwa.
Z rodzinnym charakterem przedsiębiorstwa związane są także słabości i zagroże-nia, wśród których można wymienić:
· kłopoty występujące po śmierci założyciela i zarządzającego przedsiębiorstwem, · ograniczenie dostępu profesjonalnych menedżerów w związku z nastawieniem na przekazanie przedsiębiorstwa następnemu pokoleniu,
· niebezpieczeństwo autorytaryzmu w zarządzaniu przez właściciela powodujące ograniczenie inicjatywy podwładnych,
· chęć utrzymania prawa własności i kontroli,
· dążenie do utrzymania sukcesji rodzinnej przy braku właściwych następców, · niechęć do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania utrudniającą rozwój podmiotu,
· błędy strategiczne z powodu braku profesjonalnych kadr menedżerskich, · problemy z przekazaniem przedsiębiorstwa następcom mimo podeszłego wieku zarządzającego,
· nadmierne eksploatowanie przedsiębiorstwa przez rodzinę,
· trudności przy podejmowaniu decyzji o zatrudnianiu kadr menedżerskich spoza rodziny,
· konflikty międzypokoleniowe w biznesie, · uzależnienie podmiotu od założyciela,
· napięcia pomiędzy kadrami z rodziny i spoza rodziny będące wynikiem nierów-nego traktowania tych grup, co powoduje poczucie niestabilności wśród pracow-ników spoza rodziny,
· brak sformalizowania podziału kompetencji wśród kadry zarządzającej, · przenoszenie konfliktów rodzinnych na grunt przedsiębiorstwa, · napięcia w procesie sukcesji,
· nepotyzm powodujący ograniczenie konkurencyjności firmy i negatywne skutki w zarządzaniu zasobami ludzkimi,
· brak możliwości awansowania i rozwoju szczególnie przez najemnych mene-dżerów,
· konflikty pomiędzy grupą rodzinną i pozarodzinną w przedsiębiorstwie. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa związane jest z osobą zarządzającego, które-go postawa może wpływać na rozwój lub upadek rodzinnektóre-go przedsięwzięcia oraz kwestie planowania sukcesji. Wpływ familizmu na przedsiębiorczość jest szczególną cechą odróżniającą podmioty rodzinne od podmiotów nierodzinnych i determinują-cą ich zachowania strategiczne [Glinka, Gudkowa 2010, ss. 42-55].
Na przedsiębiorczość w firmie rodzinnej zasadniczy wpływ ma rodzina i wy-znawane przez nią wartości. Oddziaływanie to niesie zarówno pozytywne, jak i ne-gatywne skutki. Do dodatnich niewątpliwie należy duże zaangażowanie rodziny w tworzenie i funkcjonowanie przedsiębiorstwa; jej lojalność, a także możliwość wykorzystywania rodzinnych zasobów ludzkich i materialnych, budowanie tradycji rodzinnego biznesu i wzrost zaufania społecznego. Negatywne cechy przedsiębior-czości rodzinnej przejawiają się w: potencjalnym zagrożeniu nepotyzmem, autory-taryzmem zarządzającego-właściciela oraz przenoszeniem konfliktów i napięć ze strony rodzinnej na biznesową. Możliwe jest również ograniczenie rozwoju podmio-tu przez przedstawicieli rodziny z powodu obaw przed źródłami finansowania ze-wnętrznego i utratą kontroli nad przedsiębiorstwem.
Zakończenie
Problematyka przedsiębiorczości rodzinnej nabiera w literaturze przedmiotu oraz prowadzonych badaniach naukowych coraz większego znaczenia. Jak zawsze w przypadku badań przedsiębiorstw rodzinnych podstawowym wyzwaniem me-todologicznym jest ustalenie kryteriów wyróżnienia firmy rodzinnej spośród ogółu podmiotów gospodarczych. O istocie przedsiębiorstwa rodzinnego decyduje nie tylko fakt, iż należy ono w całości lub w dominującej części do rodziny, ale również zaangażowanie członków rodziny w zarządzanie podmiotem. Te cechy powodują, że w teorii przedsiębiorczości zasadne jest wyodrębnienie problematyki badawczej analizującej specyfikę przedsiębiorczości rodzinnej, która będzie identyfikowała cechy wyróżniające przedsiębiorstwa rodzinnego zarówno z ekonomicznego, jak i społecznego punktu widzenia. Przeprowadzona w artykule analiza wskazuje, że rodzinność podmiotu może mieć zasadniczy wpływ na powodzenie prowadzonego przedsiębiorstwa, a także być determinantą niepowodzenia gospodarczego.
Do czynników w zasadniczy sposób determinujących specyfikę przedsiębiorczo-ści rodzinnej należy przede wszystkim skupienie się na finansowych, materialnych oraz ludzkich zasobach rodziny. Natomiast motywacja do podejmowania działań przedsiębiorczych może być w poszczególnych podmiotach bardzo zróżnicowana, co zależne jest od tego, które pokolenie prowadzi przedsiębiorstwo. W początkowej fazie funkcjonowania rodzinnego biznesu dominują kwestie biznesowe, natomiast wraz z rozwojem przedsiębiorstwa dużego znaczenia nabierają również kwestie związane z podtrzymaniem tradycji rodzinnych oraz chęcią przekazania biznesu na-stępnemu pokoleniu. Istotną cechą przedsiębiorczości rodzinnej jest funkcjonowa-nie w oparciu o wypracowany system wartości (często funkcjonowa-niesformalizowany), który jest wzorcem postępowania zarówno dla właścicieli, jak i zespołu pracowników.
Aby przedsiębiorstwa rodzinne utrzymały wysoką orientację na przedsiębior-czość, potrzebna jest skuteczna sukcesja prowadząca do przekazania biznesu w ręce zaangażowanego sukcesora. Do tego niezbędny jest proces właściwego planowa-nia i przeprowadzeplanowa-nia sukcesji. Można stwierdzić, że przedsiębiorczość rodzinną należy rozpatrywać w wymiarze strategicznym, jako warunek skuteczności przyj-mowanych strategii; w związku tym stanowi pewną fazę rozwoju zarządzania stra-tegicznego. Jej istotą jest twórcze (przedsiębiorcze) podejście do zagadnienia for-mułowania i wdrażania długookresowej strategii.
Problematyka kształtowania i rozwoju postaw przedsiębiorczych w firmach rodzinnych nabiera coraz większego znaczenia w wymiarze gospodarczym i spo-łecznym. Postępujące procesy zmian w gospodarce i konieczność zapewnienia jej konkurencyjności wskazują, że przedsiębiorczość stanowi jeden z najważniejszych czynników pozwalających na odniesienie sukcesu przedsiębiorstwa i rodziny.
Bibliografia
Römer-Pakkanen T., Family Entrepreneurship in a Retail Chain.
Berger B. (red.), Kultura przedsiębiorczości, Oficyna Literatów Rój, Warszawa.
Chrisman J.J., Chua J.H., Steier L.P. (2003), An Introduction to Theories of Family Business, “Jour-nal of Business Venturing”, vol. 18.
Drucker P. (1992), Innowacje i Przedsiębiorczość, PWE, Warszawa.
Gasson R., Crow W., Errington A., Hutson J., Marsden T., Winter D.D. (1988), The Farm as a Fam-ily Business: A Review, “Journal of Agricultural Economics”, vol. 36.
Glinka B. (2008), Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w Polsce, PWE, Warszawa. Glinka B., Gudkova S. (2011), Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa. Glinka B., Gudkova S. (2010), Wybrane uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej w Polsce, „Problemy Zarządzania”, vol. 8, nr 4(30).
Harris D., Martinez J.I., Ward J. L. (1994), Is Strategy Different for the Family-owned Business?, “Family Business Review”, vol. 7.
Hytti U. (2006), Entrepreneurship, Family and Gender; Family in the Life Stories of Owner-man-agers, Turku School of Economic and Business Administration, Turku.
Searle J.R. (1999), Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość, CiS i W.A.B., Warszawa. K. Safin (2007), Przedsiębiorstwo rodzinne – istota i zachowania strategiczne, AE, Wrocław. Kurczewska A. (2013), Przedsiębiorczość, PWE, Warszawa.
M. Bratnicki (2003), Ideologiczne ukierunkowania nieideologicznej przedsiębiorczości, „Współ-czesne Zarządzanie”, nr 2.
Marjański A., Sułkowski Ł., Kowalewska A., Szut J., Lewandowska B., Kwiatkowska M. (2010), Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, PARP, Warszawa.
Niebler A. (2015), REPORT on Family Business in Europe, European Parliament (Plenary sit-ting), Committee on Industry, Research and Energy, RR/10677364EN.doc – A8-0223/2015. Piasecki B. (1997), Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, UŁ, Łódź.
Pickard L. (1999), Family Business: United We Stand – Divided WE Fall. Is Working with Relatives Working for You?, Avant-Courier Press, Scottsdale.
Piecuch T. (2010), Przedsiębiorczość. Podstawy Teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa.
Römer-Pakkanen T. (2002), Family Entrepreneurship in a Retail Chain, University of Helsinki, Helsinki.
Sharma P., Chrisman J.J., Rersick K.E. (2012), 25 Years of Family Business Review: Reflections on the Past and Perspectives for Future, “Family Business Review”, vol. 25, no.1.
Sudoł S. (2006), Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsię-biorstwem, PWE, Warszawa.
Sudoł S. (2008), Przedsiębiorczość – jej pojmowanie, typy i czynniki ją kształtujące, „Problemy Zarządzania”, 2/(20), Warszawa.
Sudoł St. (2005), Niektóre kontrowersyjne problemy dotyczące przedsiębiorstwa jako instytucji, „Organizacja i Kierowanie”, nr 1.
Sułkowski Ł. (2004), Przedsiębiorczość w firmach rodzinnych w Polsce [w:] A. Kaleta, K. Mosz-kowicz, L. Wożniak (red.), Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, AE, Wrocław.
Sułkowski Ł. (2004), Organizacja a rodzina. Więzi rodzinne w życiu gospodarczym, TNOiK, To-ruń.
Sułkowski Ł., Marjański A. (2009), Firmy rodzinne – jak odnieść sukces w sztafecie pokoleń, Pol-text, Warszawa.
Wach K. (red.) (2016), Złota księga polskich katedr przedsiębiorczości, UE w Krakowie, Kraków. Webber A.R. (1984), Zasady zarządzania organizacjami, PWE, Warszawa.
Winnicka-Popczyk A., Popczyk W. (2004), Firma rodzinna w rozwiniętej gospodarce rynkowej [w:] Jeżak J., Popczyk W., Winnicka-Popczyk A., Przedsiębiorstwo rodzinne funkcjonowanie i rozwój, Difin, Warszawa.