Cele i zakres przedmiotowy ustawy o ochronie konkurencji

Zasadniczą treścią ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów74 jest ochrona konsumentów oraz małych i średnich przedsiębiorców przed koncentracją dużych przedsiębiorców wykorzystujących swoją siłę indywidualnie lub w porozumieniu po to, by dyskrecjonalnie kształtować parametry ekonomiczne rynku produktów, skazując konsumentów na ponoszenie nieracjonalnych kosztów, a małym przedsiębiorstwom grożąc eliminacją z rynku.

W art. 1 ustawy czytamy, że określa ona warunki rozwoju i ochrony konkurencji oraz zasady podejmowanej w interesie publicznym ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów.

Ustawa normuje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję oraz praktykom naruszającym zbiorowe interesy konsumentów, a także antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorców i ich związków, jeżeli te praktyki lub koncentracje wywołują lub mogą wywołać skutki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Norma prawna zawarta w przepisie art. 1 ma charakter podstawowy, bowiem wyznacza kierunek interpretacji innych norm o charakterze materialnoprawnym i procesowym, których znaczenie powinno zbliżać się do zdefiniowanych w tym przepisie celów.

Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów ma na celu: − ochronę przedsiębiorców przed skutkami nieuczciwej konkurencji,

− ochronę zbiorowego interesu konsumentów, w szczególności przed umowami zawierającymi klauzule abuzywne lub charakteryzujące się nierzetelnością informacyjną,

− stworzenie warunków do ukształtowania się efektywnej konkurencji pomiędzy przedsiębiorcami, gwarantującej wysoką jakość oferowanych produktów i racjonalność cen.

73 Ibidem, s. 202.

74 Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, [w:] Dz. U. z 2000 r. nr 122, poz. 1319; tekst jedn. Dz. U. nr 86, poz. 804.

181 Natomiast celami warunkującymi realizację celów zasadniczych są następujące cele prakseologiczne:

− zapobieżenie kształtowaniu się praktyk antykonkurencyjnych i antykonsumenckich, a także antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorstw i ich związków, poprzez system norm zakazujących praktyk deregulujących rynek oraz zastosowanie sankcji bezpośrednich wobec podmiotów łamiących te zakazy,

− eliminowanie praktyk godzących w zbiorowy interes konsumentów, w szczególności poprzez zaniechanie stosowania niedozwolonych klauzul umownych i nierzetelnej informacji o funkcji jakościowej i strukturze produktu,

− zaangażowanie interesu publicznego w oparciu o dwa kryteria jakościowe ingerencji w zasadę wolności gospodarczej:

1. subsydiarności, 2. proporcjonalności.

Zakres normatywny omawianej ustawy dotyczy przedsiębiorców konkurujących między sobą zarówno w układzie pionowym jak i poziomym.

Przez ustawowe pojęcie przedsiębiorcy rozumie się:

− osobę fizyczną, osobę prawną, a także jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, organizującą lub świadczącą usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, − osobę fizyczną wykonującą zawód we własnym imieniu i na własny

rachunek lub prowadzącą działalność w ramach wykonywania takiego zawodu,

− osobę fizyczną posiadającą akcje lub udziały zapewniające jej co najmniej 25 % głosów w organach co najmniej jednego przedsiębiorcy lub posiadającą kontrolę, w rozumieniu pkt 13, nad co najmniej jednym przedsiębiorcą, choćby nie prowadziła działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, jeżeli podejmuje dalsze działania podlegające kontroli koncentracji, o której mowa w art. 12. ustawy,

− związki przedsiębiorców – rozumie się przez to izby, zrzeszenia i inne organizacje zrzeszające przedsiębiorców, o których mowa w pkt 1, jak również związki tych organizacji,

− przedsiębiorcę dominującego – rozumie się przez to przedsiębiorcę w przypadku gdy:

1. dysponuje on bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik lub użytkownik, bądź w zarządzie innego przedsiębiorcy (przedsiębiorcy zależnego), także na podstawie porozumień z innymi osobami,

2. jest uprawniony do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu lub rady nadzorczej innego przedsiębiorcy

182

(przedsiębiorcy zależnego), także na podstawie porozumień z innymi osobami,

3. więcej niż połowa członków zarządu spółki kapitałowej jest jednocześnie członkami zarządu innego przedsiębiorcy (przedsiębiorcy zależnego),

4. dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów w spółce osobowej zależnej albo na walnym zgromadzeniu spółdzielni zależnej, także na podstawie porozumień z innymi osobami,

5. wywiera decydujący wpływ na działalność innego przedsiębiorcy (przedsiębiorcy zależnego), w szczególności na podstawie umowy przewidującej zarządzanie innym przedsiębiorcą (przedsiębiorcą zależnym) lub przekazywanie zysku przez takiego przedsiębiorcę. Konkurent to przedsiębiorca, który wprowadza lub może wprowadzić towar albo nabywca, który kupuje lub może nabywać w tym samym czasie towar na rynku właściwym.75

Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów nie ingeruje w samo istnienie i treść władczych uprawnień, lecz jedynie w sposób ich realizacji, także przez samorząd gospodarczy lub korporacyjny i zawodowy. Państwo nie powinno akceptować takich przejawów aktywności samorządu, które choć formalnie mieszczą się w zakresie przyznanych mu kompetencji, to jednak godzą w interes publicznoprawny wyrażający się w konieczności zapewnienia niezakłóconej konkurencji na rynku.

9.2.1. Porozumienia antykonkurencyjne i antykonkurencyjne praktyki indywidualne

Praktyki antykonkurencyjne dzielimy na dwie kategorie:

− porozumienia antykonkurencyjne (art. 5 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów),

− antykonkurencyjne praktyki indywidualne.

W ich ramach możemy wyróżnić działania o charakterze dyskryminacyjnym oraz antykonkurencyjnym. Pierwsze z wymienionych, bezpośrednio oddziałują na sferę interesów konsumentów, drugie zaś - na prawa innych konkurentów.

W rozumieniu ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów porozumienie dotyczy umów między przedsiębiorcami, związkami przedsiębiorców oraz między przedsiębiorcami i ich związkami albo sytuacji, gdy niektóre postanowienia tych umów, uzgodnienia, uchwały związków

75 W aspekcie ochrony konkurencji i konsumentów ustawodawca wyróżnił strukturę rynku właściwego (relewantnego). Zgodnie z przyjętą w art. 4 pkt 8 ustawy definicją,przez pojęcie rynku właściwego należy rozumieć rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę i właściwości, w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty oraz są oferowane na obszarze, na którym ze względu na ich rodzaj i właściwości, istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące różnice cen i kosztów, panują zbliżone lub tożsame warunki konkurencji.

183 przedsiębiorców lub innych organizacji, porozumienia dystrybucyjne podejmowane są między przedsiębiorcami działającymi na różnych szczeblach obrotu towarowego, których celem jest zakup towarów dokonany z zamiarem odsprzedaży.

Przez porozumienia ograniczające konkurencję rozumieć należy czynności prawne i faktyczne, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie konkurencji na rynku właściwym (krajowym i wspólnotowym).

Porozumienia te, objęte są działaniami co najmniej dwóch przedsiębiorców, których łączy wspólny zamiar bezpośredniej eliminacji innych podmiotów, tj. wykluczenie ich z rynku lub co najmniej zamiar pośredni polegający na tym, że dopuszczając możliwość wywołania takiego skutku w wyniku podjęcia określonych działań, godzą się, aby taki rezultat nastąpił.

Porozumienia antykonkurencyjne dotyczą związków przedsiębiorców, a więc obejmują swoim zakresem podmiotowym także struktury holdingowe.

W doktrynie przyjęło się wyróżniać porozumienia horyzontalne i wertykalne. Pierwsze z wymienionych, zawierane są pomiędzy konkurentami funkcjonującymi na tym samym poziomie produkcji lub obrotu (sprzedawcami lub nabywcami). Przykładem takich porozumień mogą być porozumienia kartelowe zawierane między sprzedawcami, które obejmują kwestie ceny, asortymentu, towaru itp.

Natomiast porozumienia wertykalne, to porozumienia zawierane przez partnerów znajdujących się na różnych szczeblach produkcji i obrotu.

Generalnie przepisy prawne zakazują porozumień, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie i ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, polegające w szczególności na:

− ustaleniu bezpośrednio lub pośrednio cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów,

− ograniczeniu lub kontrolowaniu produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego bądź inwestycji,

− podziale rynków zbytu lub zakupu,

− stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki kontraktu,

− uzależnieniu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, nie mającego funkcjonalnego i zwyczajowego związku z przedmiotem umowy,

− ograniczenia dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem,

− uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu warunków składania ofert dotyczących zakresu prac lub cen.

184

W świetle obowiązujących przepisów prawnych tego rodzaju porozumienia są dotknięte sankcją nieważności. Natomiast na organach ochrony konkurencji i konsumentów spoczywa obowiązek wskazania dowodów dokumentujących fakt działania antykonkurencyjnego przedsiębiorcy. Organy te zobowiązane są w swoich działaniach respektować: zasadę de minimis, zasadę ściśle zdefiniowanych wyjątków (zezwolenia szczególnego) oraz zasadę subsydiarności ingerencji interesu publicznego w swobodę gospodarczą jednostek.

Jeśli chodzi o pierwszą z wymienionych zasad, to zakazu tworzenia niedozwolonych antykonkurencyjnych porozumień nie stosuje się:

− gdy łączny udział w rynku porozumiewających się konkurentów nie przekracza 5 % w roku poprzedzającym zawarcie porozumienia,

− do porozumień zawieranych między przedsiębiorcami działającymi na różnych szczeblach obrotu, których łączny udział w rynku w roku kalendarzowym poprzedzającym zawarcie porozumienia nie przekracza 10 %.

Zasada zezwolenia szczególnego odzwierciedlona jest m.in. w treści art. 7 ustawy, zgodnie z którym Rada Ministrów może w drodze rozporządzenia wyłączyć spod zakazu tworzenia kartelów określonych w art. 5 te porozumienia, które przyczyniają się do polepszenia produkcji, dystrybucji towarów lub do postępu technicznego albo gospodarczego, zapewniają nabywcy lub użytkownikowi stosowną część wynikających stąd korzyści, a które:

− nie nakładają na zainteresowanych przedsiębiorców ograniczeń niezbędnych do osiągnięcia tych celów (zasada proporcjonalności),

− nie stwarzają tym przedsiębiorcom możliwości wyeliminowania konkurencji na rynku właściwym w zakresie znacznej części towarów (zasada zakazu dyskwalifikacji i dyskryminacji).

Rada Ministrów określa w rozporządzeniach:

− warunki, jakie muszą być spełnione, aby porozumienie mogło być uznane za wyłączone spod zakazu,

− klauzule, których występowanie w porozumieniu stanowi naruszenie art. 5,

− okres obowiązywania wyłączenia.

Natomiast zasada subsydiarności interesu publicznego akcentuje publicznoprawny charakter ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, co oznacza, że nie wszystkie zachowania przedsiębiorców uzasadniają uruchomienie instytucji i środków określonych w tej ustawie. Nie każdy rodzaj naruszenia prawa w stosunkach cywilnoprawnych można kwalifikować do postępowania antymonopolowego. Decydujące znaczenie w tej materii ma naruszenie interesu publicznoprawnego w sferze ochrony interesów konsumentów w następstwie stosowania zabronionych praktyk

185 monopolistycznych⁷⁶. Dodać też należy, że nie w każdym jednostkowym przypadku naruszeń sfery prywatnoprawnej konsumenta Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest zobligowany wszcząć postępowanie antymonopolowe i wydać decyzję. Zasadniczo ochrona praw podmiotowych uczestników rynku, których dotknęły działania czy praktyki ograniczające konkurencję, jest przedmiotem działania sądów powszechnych.

Na podstawie art. 8 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów za indywidualne praktyki antykonkurencyjne uznać można działania będące nadużyciem pozycji dominującej na rynku właściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców polegające w szczególności na:

− bezpośrednim lub pośrednim narzuceniu nieuczciwych cen, tj. cen nadmiernie wygórowanych albo rażąco niskich, odległych terminów płatności lub innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów,

− ograniczeniu produkcji, zbytu lub postępu technicznego ze szkodą dla kontrahentów lub konsumentów,

− stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzając zróżnicowane warunki konkurencji,

− uzależnieniu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia nie mającego rzeczowego lub zwyczajowego związku z treścią i funkcją umowy,

− przeciwdziałaniu ukształtowania się warunków powstania i rozwoju konkurencji,

− narzuceniu przez przedsiębiorstwo uciążliwych warunków umowy przynoszących mu nieuzasadnione korzyści,

− stwarzaniu uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw.

Nadużycie pozycji dominującej w tych zakresach jest sankcjonowane nieważnością tak podjętych i realizowanych działań.