Rodzaje i istota właściwości sądu powszechnego
3.3. Cele oraz powody ustawowego uregulowania właściwości sądu
Ostatnią kwestią, wymagającą poruszenia w tym rozdziale, jest odpowiedź na pytanie:
w jakim celu ustawodawca ukształtował w procedurze karnej przepisy określające właściwość sądu?
Kierując się zasadą racjonalności ustawodawcy, już na wstępie możemy sformułować założenie, że wprowadzając tego typu przepisy prawa procesowego, prawodawca kierował się określonymi celami oraz powodami, dla których postanowił wprowadzić do ustaw karno- procesowych rozwiązania tego typu.
Podstawowym celem uregulowania właściwości sądu przez ustawodawcę jest zapewnienie realizacji jej gwarancyjnej funkcji w zakresie praw i wolności obywatelskich jednostki, o której była mowa w rozdziale drugim. Jako że kwestie te zostały szeroko omówione wcześniej, nie będę w tym miejscu kolejny raz przytaczał związanych z tym zagadnieniem argumentów.
Odpowiadając na powyższe pytanie, nasuwa się kilka zasadniczych przyczyn, którymi kierował się ustawodawca umieszczając w przepisach proceduralnych regulacje określające właściwość sądu.
Na wstępie możemy w tym miejscu odwołać się do względów historycznych, czyli występowania regulacji dotyczących właściwości we wcześniejszych ustawach karno- procesowych. Ustawodawca w tym zakresie kontynuuje rozwiązania prawne, występujące w
247 Jak wyżej
~ 90 ~
szeregu regulacji karno-procesowych, obowiązujących w naszym kraju na przełomie dwudziestego wieku, w Kodeksie postępowania karnego z 1928 i 1969 roku. W ówczesnych kodeksach ustawodawca wyodrębnił szereg przepisów mających na celu określenie właściwości sądu. W związku z powyższym możemy dojść do wniosku, że pomimo, iż regulacje obowiązujące obecnie w pewnym zakresie różnią się od tych wcześniejszych, to przedmiot pozostaje ten sam, dzięki czemu obecnych przepisów procesowych w zakresie właściwości nie należy oceniać oddzielnie, lecz traktować je należy jako kontynuacje szeregu regulacji dotyczących właściwości sądu.
Kolejną okolicznością, wskazującą na potrzebę istnienia przepisów prawa karnego procesowego w zakresie właściwości sądu, jest ich występowania w prawie procesowym praktycznie każdego kraju na świecie.248 Powszechność przepisów dotyczących właściwości sądu jest kolejnym argumentem za zasadnością ich występowanie w systemie prawa karnego procesowego w naszym kraju. Jednocześnie zauważyć należy, że za powyższym faktem przemawia również obecność tych przepisów w pozostałych przepisach procesowych w naszym systemie prawa (postępowanie administracyjne, cywilne, podatkowe).249
Najbardziej oczywistym celem konstruowania regulacji dotyczących właściwości sądu jest potrzeba uporządkowania działania sądów. Trudno sobie bowiem wyobrazić możliwość działania sądów w sytuacji, gdy nie istniałyby reguły, określające zasady podziału rozpoznawanych przez nie spraw. Konsekwencją braku takich regulacji byłaby możliwość kierowania spraw karnych przez oskarżyciela do dowolnego sądu, jaki w jego subiektywnej ocenie byłby odpowiedni do jej rozpoznania. Oskarżyciel taki mógłby dowolnie wybierać sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Takie rozwiązanie prowadziłoby niewątpliwie do wystąpienia chaosu w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwość, co w konsekwencji odbiłoby się negatywnie na prawach osób, które zwracają się do sądu o rozstrzygnięcie ich spraw, np.
prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie.
Próbkę takiego stanu mogliśmy zaobserwować, co prawda w ograniczonym zakresie, w związku z nowelizacją Kodeksu postępowania karnego w 2007 roku, kiedy to Sejm, dokonując istotnej zmiany w zakresie spraw podlegających rozpoznaniu przez sądy okręgowe, pominął w ustawie nowelizującej wprowadzenie przepisów przejściowych. Ten błąd ustawodawcy doprowadził do szeregu sytuacji, w których sądy zaczęły „przerzucać się”
sprawami w związku z uznawaniem się za niewłaściwe. Również przedstawiciele doktryny
248 Zob. Regulacje procedury karnej innych krajów np. Republiki Federalnej Niemiec
249 Por. Kodeks postępowania cywilnego oraz Kodeks postępowania administracyjnego w zakresie regulacji dotyczących właściwości
~ 91 ~
prawa karnego procesowego nie umieli znaleźć rozwiązania tego problemu.250 Zmiana ustawy nowelizującej nie pomogła rozwiązać tej kwestii, ponieważ została ona dokonana za późno, czyli po wejściu w życie ustawy dokonującej zmiany. Dopiero interwencja Sądu Najwyższego251 uspokoiła sytuację. Szerzej powyższy problem zostanie omówiony przeze mnie w rozdziale czwartym.
Jak widać na przykładzie powyższej sytuacji, kiedy to doszło właściwie jedynie do błędu w zakresie niewielkiej części problematyki właściwości sądu pojawił się szereg komplikacji w zakresie działania sądów. Można więc założyć, że brak regulacji dotyczącej właściwości sądu uniemożliwiłby jakiekolwiek działanie tej instytucji.
Nawet, gdyby sądy w jakiś sposób były w stanie w takiej nieuporządkowanej sytuacji wykonywać powierzone im obowiązki, oczywistym jest, że sprawność ich działania byłaby bardzo niewielka, co odbiłoby się w konsekwencji na kwestii czasu niezbędnego do przeprowadzenia postępowania sądowego.
Powyższa konkluzja prowadzi do kolejnego zagadnienia, związanego z celami, jakimi kierował się ustawodawca, tworząc przepisy określające właściwości sądu, a mianowicie sprawności prowadzenia postępowania karnego, w szczególności pod kątem szybkości postępowania. Brak regulacji dotyczących właściwości sądu lub ukształtowanie ich w nieprawidłowy sposób, może prowadzić do wydłużenia postępowania karnego. Okoliczność ta ma szczególne znaczenie, zwłaszcza w zakresie właściwości miejscowej sądu. Pamiętać w tym miejscu musimy, że pod hasłem „regulacje w przedmiocie właściwości sądów” brać należy pod uwagę nie tylko reguły ustawowe, lecz również powiązane z nimi rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, określające zakres terytorialny działania poszczególnych sądów.
Dopiero prawidłowe uregulowanie tych obu czynników zapewni sprawne prowadzenie postępowań.252
250 Por. A. Rybak – Starczak, Procedury karne; sądy grają w ping-ponga a Sejm partaczy przepis za przepisem, Rzeczpospolita, Nr 205 z dnia 3 września 2007 roku.; D. Wysocki, Najnowsze zmiany w procedurze karnej:
dwóch prawników – dwie różne oceny, Rzeczpospolita, Nr 208 z dnia 6 września 2007 roku.; P. Pratkowiecki Problem petryfikacji właściwości rzeczowej sądów w świetle nowelizacji przepisów Kodeksu postępowania karnego z lipca 2007, PS 2009 Nr. 3 str. 102.
251 Uchwała SN z dnia 19 grudnia 2007 roku, I KZP 38/07, OSNIK 2007 Nr 12 poz. 87. „Reguła petryfikacji właściwości sądu, która ma zastosowanie w związku z wejściem w życie przepisów ustawy z dnia 29 marca 2007 r. o zmianie ustawy o prokuraturze, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 64, poz. 432 ze zm.), powoduje, że sąd właściwy rzeczowo do rozpoznania sprawy według przepisów obowiązujących przed zmianą stanu prawnego, zachowuje swą właściwość do zakończenia sprawy w danej instancji. Nie ulega także zmianie właściwość funkcjonalna sądu wyższego rzędu do rozpoznania środka odwoławczego”
252 Por. Z. Świda, Właściwość sądu i prawo do rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie, Pip 2005 Nr 10 str. 45.
~ 92 ~
Łatwo sobie przecież wyobrazić przypadki ciągnącego się postępowania karnego, a nawet przedawnienia karalności zarzuconych oskarżonym przestępstw w związku z nieuregulowaniem lub nieprawidłowym uregulowaniem właściwości sądu, kiedy postępowanie w danej sprawie będzie prowadzić sąd, znajdujący się w znaczącej odległości od miejsc znajdowania się dowodów w danej sprawie, czy miejsca popełnienia czynu. Nie ulega wątpliwości, że odległość pomiędzy siedzibą sądu a miejscami wymienionymi powyżej ma znaczenie dla sprawności prowadzenia postępowania karnego, a w konsekwencji dla czasu trwania tego postępowania.
Zapewnienie za pośrednictwem regulacji właściwości sądu wyrażonej w realizacji zasady szybkości postępowania, nie ogranicza się jedynie do kwestii dotyczących właściwości miejscowej. Istotne znaczenie w tym zakresie mają również przepisy odnoszące się do właściwości szczególnych, o których będzie mowa w rozdziale piątym. Zawarte w tych przepisach możliwości modyfikacji właściwości sądu mogą mieć istotny wpływ na szybkość postępowania, zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym znaczeniu tego słowa, w zależności od kompletności oraz jakości takiej regulacji.
W mniejszym stopniu na realizację tego celu wpływ będzie miała właściwość rzeczowa, przy czym jednak nie możemy stwierdzić, że ten wpływ nie będzie istniał w ogóle.
Brak regulacji bądź błędna regulacja w zakresie właściwości rzeczowej może również znacząco wydłużyć postępowanie w związku z przekazywaniem spraw pomiędzy sądami różnego rzędu celem ich rozpoznania. Tak samo przekazanie nieadekwatnych spraw do właściwości sądu danego rzędu może powodować wydłużenie się toku postępowania w takich sprawach, co negatywnie wpłynie na zasadę szybkości postępowania. Chodzi głównie o sytuacje, w których w zakresie działalności sądów jednego rzędu rozpoznawane są zarówno skomplikowane obszerne sprawy, wymagające wykonania wielu czynności procesowych, szeregu terminów rozpraw i posiedzeń oraz tak zwane sprawy drobne występujące jednak w znaczącej liczbie. Prowadzenie w jednym sądzie łącznie obu typów spraw skutkuje wydłużeniem czasu prowadzenia postępowań obszernych oraz wydłużeniem się okresu oczekiwania na rozpoznanie spraw drobnych. Niestety, zauważyć trzeba, że w tym zakresie obecne przepisy, określające właściwość sądu w naszym kraju, pozostawiają wiele do życzenia, a ustawodawca, dokonując kolejnych zmian w tej dziedzinie, nie próbuje naprawić owej błędnej sytuacji.
Ustawodawca, tworząc przepisy, określające właściwość sądu, nie ograniczał się jedynie do celów o charakterze mniej lub bardziej technicznym, związanych z działalnością sądów, o których była mowa powyżej. Druga grupa przesłanek, jaką miał na uwadze
~ 93 ~
ustawodawca, ma już charakter czysto procesowy i zmierza do zapewnienia w danym postępowaniu realizacji zasady rzetelnego procesu. Jak słusznie podkreśla Z. Świdę, regulacje właściwości sądu powinny uwzględniać nie tylko zasady organizacyjne pracy sądów, lecz przede wszystkim zagwarantować stronom postępowania oraz innym osobom uczestniczącym w procesie karnym, realizację ich uprawnień.253
W pierwszej kolejności, w zakresie wpływu regulacji właściwości sądu powszechnego na zasadę rzetelnego procesu, nasuwa się kwestia realizacji konstytucyjnej reguły równości wobec prawa. Osoba, która popełniła przestępstwo, jak i osoba pokrzywdzona, musi mieć pewność, że sprawa, w której będą one uczestniczyły, rozpoznana zostanie przez taki sam sąd podobnie, jak w przypadku, odpowiedzialności innych osób. Przepisy kształtujące właściwość sądu muszą eliminować sytuacje, w których w zależności od statusu osoby uczestniczącej w danym postępowaniu karnym, będą one rozpoznane przez różne sądy. Kluczowe znaczenie dla realizacji tego celu mają właśnie przepisy dotyczące właściwości rzeczowej sądu.
Zasadniczo przepisy prawa karnego procesowego w zakresie właściwości sądu powszechnych nie kształtują zróżnicowania, co do sądu właściwego w zależności od statusu uczestniczących w nim osób, jednak możemy wskazać na dwa zasadnicze wyjątki. Artykuł 25
§ 2 k.p.k. określający tak zwaną „właściwość ruchomą” oraz regulacje właściwości pionowej sądów wojskowych uzależniają określenie sądu właściwego od stopnia wojskowego osoby oskarżonej w danej sprawie. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z regulacją wyjątkową, mogącą mieć zastosowanie jedynie w szczególnych przypadkach prowadzących do przekazania sprawy z sądu niższego rzędu do sądu wyższego rzędu, w konsekwencji czego brak jest zasadniczo podstaw do uznania, że zachowanie takie może mieć negatywny wpływ na realizację reguły rzetelnego procesu karnego, a w szczególności reguły równości wobec prawa. Natomiast w przypadku rozwiązania dotyczącego sądów wojskowych, w mojej ocenie, nie mieści się ono w regułach demokratycznego państwa prawa i prowadzi do naruszenia zasady równości wobec prawa. Jednak, jako że problematyka właściwości sądów wojskowych nie mieści się w zakresie niniejszej pracy, nie będę szerzej omawiał tego zagadnienia.
Kolejnym celem, który chciał osiągnąć ustawodawca w związku z tworzeniem przepisów dotyczących właściwości sądu, jest kwestia takiego podziału spraw, aby były one rozpoznawane przez sędziów, cechujących się odpowiednim stopniem wiedzy, doświadczenia zawodowego oraz życiowego, adekwatnym do stopnia zawiłości spraw. Po raz kolejny
253 Por. Z. Świda, Właściwość sądów w przepisach kodeksu postępowania karnego a 1997 roku (w:) Nowe prawo karne procesowe. Księga ku czci profesora Wiesława Daszkiewicza, Poznań 1999, str. 338.
~ 94 ~
kluczowe znaczenie w tym zakresie będą miały przepisy dotyczące właściwości rzeczowej sądu, dzielącej spawy pomiędzy sądy rejonowe oraz sądy okręgowe jako sądy pierwszej instancji.
Oczywistym jest, że nie da się dostosować reguł właściwości sądu do każdej sprawy karnej, jaka zaistnieje, jednak możliwe jest ogólne, określenie, który czyn, opisany w ustawie karnej materialnej, będzie sprawiał większe trudności w zakresie jego rozpoznania. Kierując się tymi ustaleniami, ustawodawca tak powinien określać sąd właściwy rzeczowo, aby sprawy o większym stopniu trudności były rozpoznane przez sąd wyższego rzędu, w którym orzekają sędziowie mający większe doświadczenie. Oczywiście nie można wykluczyć przypadków pojedynczych spraw, w których pojawią się takie skomplikowane zagadnienia, że zasadnym będzie ich rozpoznanie przez bardziej doświadczonych sędziów. W takim przypadku możliwe jest skorzystanie z przewidzianego w art. 25 § 2 k.p.k. przekazania sprawy.
Niestety, również realizacja tej przesłanki pozostawia wiele do życzenia. Działania prawodawcy prowadzą do wniosku, że kształtując reguły właściwości rzeczowej w pierwszej kolejności kieruje się on takimi przesłankami, jak charakter dobra chronionego prawem oraz wysokość zagrożenia ustawowego. Szerzej problematyka ta zostanie omówiona w rozdziale czwartym.
Podsumowując, uznać należy, że ustawodawca, dokonując uregulowania lub zmiany w zakresie przepisów dotyczących właściwości sądu, winien mieć na uwadze szereg przesłanek, jakie muszą spełniać przepisy ich dotyczące. Prawidłowe ukształtowanie przepisów, określających właściwości sądu, powinno spełniać wszystkie wymienione powyżej przesłanki łącznie i prowadzić do uporządkowanego, a zarazem sprawnego działania sądów. Wówczas postępowanie karne będzie prowadzone tak, aby nie dochodziło do zbędnej zwłoki, a strony postępowania będą równe wobec prawa, przy jednoczesnym rozpoznaniu sprawy przez odpowiednio doświadczonych sędziów i zagwarantowaniu realizacji praw i wolności obywatelskich przysługujących jednostkom.
~ 95 ~