Problematyka wybranych zagadnień właściwości funkcjonalnej sądów powszechnych

Przechodząc w tym miejscu do omówienia kilku wybranych zagadnień z zakresu właściwości funkcjonalnej sądów, na wstępie wskazać należy słuszną decyzję ustawodawcy w kwestii umieszczenia reguł właściwości funkcjonalnej w konkretnych przepisach, określających poszczególne instytucje prawa karnego procesowego. Alternatywnym rozwiązaniem w tym zakresie byłoby zastosowanie odrębnego przepisu, który dokonywałby wyliczenia przepisów określających dane czynności procesowe przeznaczone do właściwości konkretnych sądów powszechnych. Takie wskazane powyżej rozwiązanie doprowadziłoby do nieczytelności regulacji określającej właściwość funkcjonalną.

Niewątpliwe ze względu na znaczącą liczbę przepisów dotyczących właściwości funkcjonalnej, może pojawić się szereg wątpliwości związanych z ich stosowaniem.

Omówienie ich wszystkich byłoby zbyt obszerne, dlatego ograniczyłem się do trzech kwestii, które w mojej ocenie wydają się w chwili obecnej jednymi z najistotniejszych.

Mam tu na myśli stosowanie tzw. podsłuchu procesowego, środków zabezpieczających oraz tymczasowego aresztowania. Wszystkie te instytucje stanowią ograniczenie jednych z najistotniejszych praw i wolności obywatelskich, takich jak prawo do

~ 168 ~

prywatności, czy prawo do wolności połączone z zakazem pozbawienia wolności bez wyroku sądu.

Pierwszym zagadnieniem z zakresu właściwości funkcjonalnej sądów, wymagającym w mojej ocenie analizy w kwestii zasadności jego konstrukcji, jest uprawnienie sądów do podejmowania decyzji z zakresu stosowania kontroli i utrwalania rozmów, opisanych w rozdziale 26 kodeku postępowania karnego, przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy oraz stosowania tzw. „kontroli operacyjnej”³⁹⁶ przez sądy okręgowe na podstawie art. 19 ust 1 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji,³⁹⁷ oraz innych ustaw.

Pomimo faktu, iż powyższe instytucje w swojej treści są bardzo zbliżone, i w taki sam sposób oraz z takim samym natężeniem ingerują w zakres praw i wolności obywatelskich, to przepisy określające sąd uprawniony do podjęcia takich decyzji są zasadniczo różne.

Powyższa różnica w mojej ocenie jest całkowicie nieuzasadniona i powinna być zniwelowana. Pozostaje jedynie odpowiedzieć na pytanie, które z powyższych rozwiązań należałoby zastosować, czy to przewidziane w Kodeksie postępowania karnego czy w ustawach szczególnych?

W mojej ocenie prawidłowe rozwiązanie zostało zastosowane przez ustawodawcę w ustawach szczególnych i, jako takie, winno być przeniesione do Kodeksu postępowania karnego.

Jedyną zasadniczą różnicą, jaka występuje pomiędzy omawianymi instytucjami, które potocznie są nazywane podsłuchami procesowymi i pozaprocesowymi to sąd, który podejmuje decyzję w przedmiocie ich stosowania.

Zarówno kontrola operacyjna, jak i podsłuch procesowy, dotyczą ingerencji w te same prawa obywatelskie, takie jak prawo do prywatności, w konsekwencji czego winny podlegać tak samo intensywnej kontroli niezawisłych organów, jakimi są sądy. W obu przypadkach kontrola ta powinna być sprawowana przez sędziów o wyższym poziomie doświadczenia zawodowego, dzięki czemu zabezpieczone będzie prawidłowe stosowanie powyższej instytucji. Rozpoznanie tego typu wniosków przez bardziej doświadczonych sędziów, będzie w moim przekonaniu stanowiło swoisty bufor, tamujący zapędy prowadzących postępowania przygotowawcze przed nadużywaniem podsłuchu procesowego. Jednocześnie rozwiązanie takie zapewni możliwości rozstrzygania wszystkich środków odwoławczych w zakresie takiego postanowienia przez sąd apelacyjny, co również wpłynie pozytywnie na praktykę stosowania takiego podsłuchu.

396 Zob. K. Eichstaedt, Zarządzenie przez sąd kontroli operacyjnej w ujęciu procesowym; Prok. i Pr. 2003 Nr 9

397 Dz. U. 2001r. Nr 7 poz. 58 – tekst jednolity

~ 169 ~

Kolejnym zagadnieniem, dotyczącym właściwości funkcjonalnej, wymagającym w mojej ocenie omówienia, jest treść art. 324 k.p.k., związana z zastosowaniem środka zabezpieczającego w stosunku do sprawcy czynu zabronionego.

Problem pojawiający się w tymże przepisie zasadniczo odnosi się do konstrukcji jego treści. Ustawodawca stwierdza, że wniosek o umorzenie postępowania oraz zastosowanie środków zabezpieczających wnosi się do sądu, jednak nie precyzuje on, o jaki sąd chodzi. W konsekwencji takiego rozwiązania można stwierdzić, że ustawodawca nie określił sądu właściwego do rozpoznania takiego wniosku.

W żadnym wypadku nie można się zgodzić ze stanowiskiem, iż intencją prawodawcy w tym względzie było nieokreślenie sądu właściwego do rozpoznania takiego wniosku, w konsekwencji czego nie może być mowy o wystąpieniu w tym przypadku luki aksjologicznej.

Dlatego należy zastanowić się, jak winna być w tym wypadku określona właściwość sądu do rozpoznania tego wniosku. Trzymając się reguły, zgodnie z którą najczęściej najprostsze rozwiązanie jest najlepsze, wydaje się, że należy posłużyć się w tym wypadku analogią w stosunku do przepisów określających właściwość rzeczową i uznać, że jeżeli czyn, którego dopuściła się osoba, w stosunku do której kierowany jest wniosek, zawiera się w grupie czynów wymienionych w art. 25 § 1 k.p.k., to sądem właściwym do rozpoznania wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środka zabezpieczającego jest sąd okręgowy, a w pozostałych wypadkach będzie to sąd rejonowy. Takie rozwiązanie będzie zbieżne z pozostałymi przepisami dotyczącymi właściwości sądu, gdzie ustawodawca najczęściej uzależniał właściwość funkcjonalną sądu od jego właściwości rzeczowej.

Odnośnie powyższej interpretacji zbieżne stanowisko przedstawił również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 kwietnia 2000 roku.³⁹⁸ Przytoczona interpretacja art.

324 k.p.k. w pełni pozwala na jego jednoznaczne praktyczne wykorzystanie, jednak zasadnym wydaje się sformułowanie wniosku do ustawodawcy, aby ten doprecyzował powyższy przepis dotyczący właściwości sądu do rozpoznania wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających.

398 W postanowieniu z SN z dnia 17 kwietnia 2000 roku, IV KKN 70/00, Prok i Pr. 2000 Nr 10 poz. 7., stwierdza, że: „Przepisy kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (art. 17 § 1 pkt 1), jak i przepisy obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego (art. 25 § 1 pkt 2) ustanawiały, dla tego typu przestępstw kwalifikowanych z art. 138 § 1 k.k. z 1969 r. bądź z art. 163 § 1 pkt 1 k.k. z 1997 r., właściwość rzeczową sądu okręgowego (dawniej wojewódzkiego) do ich rozpoznania, naruszenie której stanowiło i stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą powodującą uchylenie orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia, podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia.

Konsekwencją tak ukształtowanej właściwości rzeczowej jest właściwość funkcjonalna sądu do rozpoznania wniosku o umieszczenie sprawcy takiego czynu, który nie może ponosić odpowiedzialności karnej ze względu na całkowitą niepoczytalność, w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.”

~ 170 ~

Ostatnią kwestią, wymagającą w mojej ocenie weryfikacji w zakresie właściwości funkcjonalnej sądów, jest uprawnienie sądu rejonowego do stosowania tymczasowego aresztowania w każdym przypadku, niezależnie od wagi czynu, jaki został zarzucony podejrzanemu. Aktualnie art. 250 § 2 k.p.k. stanowi, że niniejszy środek zapobiegawczy w postępowaniu przygotowawczy jest stosowany przez sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze, natomiast w przypadkach niecierpiących zwłoki, decyzję w tym zakresie podejmuje inny sąd rejonowy.³⁹⁹

Taka konstrukcja przepisu powoduje, że sąd rejonowy został uprawniony do podejmowania jednej z kluczowej decyzji w kwestii postępowania karnego o najwyższym możliwym stopniu ingerencji w prawa i wolności obywatelskie, a mianowicie pozbawienia wolności osoby, w stosunku do której nie podjęto decyzji w sprawie orzeczenia o winie, niezależnie od tego, czy o winie tej będzie orzekał sąd rejonowy czy sąd okręgowy.

Powstaje więc pytanie, czy takie rozwiązanie jest prawidłowe, czy rzeczywiście sąd rejonowy powinien podejmować tak ważną decyzję w sprawach, dla których sądem właściwym jest sąd okręgowy i czy takie rozwiązanie zapewnia wystarczającą gwarancję dla ochrony praw i wolności obywatelskich osoby podejrzanej?

Na wstępie zauważyć należy, że mając na uwadze ogólne podstawy stosowania tymczasowego aresztowania w postaci dużego prawdopodobieństwa popełnienia przez podejrzanego zarzucanego mu czynu,⁴⁰⁰uznaje się, że zebrany w sprawie materiał dowodowy w sposób zasadniczy będzie odzwierciedlał charakter czynu, jakiego dotyczy sprawa. Dlatego też na etapie postępowania przygotowawczego, w którym prokurator decyduje się na skierowanie do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie, ustalenia postępowania pozwalają zazwyczaj na określenie właściwości rzeczowej w stopniu bliskim pewności, w związku z czym błędne ustalenie sądu właściwego rzeczowo do rozpoznania sprawy jest mało prawdopodobne.

Charakter czynów przeznaczonych do właściwości sądów okręgowych, pozwala na stwierdzenie, że znacząca część spraw, w których dochodzi do stosowania tymczasowego aresztowania, mieścić się będzie w zakresie właściwości rzeczowej tych sądów, dlaczego więc w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania w tego typu sprawach decyzje podejmuje sąd niższego rzędu?

Decyzja ustawodawcy w kwestii przekazania uprawnienia do stosowania tymczasowego aresztowania do właściwości funkcjonalnej sądów rejonowych podyktowana

399 Por. T. Grzegorczyk, Kodeks..., str. 554-555

400 Por. E. Samborski, Zarys metodyki pracy prokuratora, Warszawa 2009, str. 222 i nast.

~ 171 ~

była zapewne faktem znacznej liczby tego typu sądów, co pozwala zabezpieczyć przewidziany w art. 248 § 1 k.p.k. termin skierowania do sądu wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Aktualne rozwiązanie właściwości funkcjonalnej w tej sprawie zostało powielone z Kodeksu postępowania karnego z 1969 roku, a dokładnie z art. 210 § 5 k.p.k. z 1969 roku. Pamiętać jednak musimy, że założenie to został sformułowane wiele lat temu, kiedy to rzeczywiście mogło być ono uzasadnione. Obecna sytuacja dotycząca tego zagadnienia jest inna. Liczba sądów okręgowych w naszym kraju oraz sieć tych sądów pozwala na uznanie, że nie byłoby w chwili obecnej problemu z przekazaniem osoby zatrzymanej do sądu okręgowego w czasie pozwalającym na rozpoznanie wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, podobnie wskazuje na to coraz to lepsza sieć dróg w naszym kraju, jak również coraz to lepsze środki transportu w posiadaniu policji oraz innych służb mundurowych. W wielu przypadkach, kiedy to w sprawie należącej do właściwości sądu okręgowego podejmowana jest przez prokuratora decyzja o skierowaniu wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, sprawę tę prowadzi prokuratura okręgowa bądź prokuratura apelacyjna, których siedziby znajdują się w miejscowościach, będących również siedziby sądu okręgowego. Dlatego też po wykonaniu czynności procesowych przez prokuratora nie będą istniały żadnej przeszkody, by podejrzany został przetransportowany w odpowiednim czasie do sądu okręgowego. Wszystkie te okoliczności wskazują w mojej ocenie, że przesłanki, stojące za zastosowaniem tego rozwiązania zostały sformułowane wiele lat temu i nie są już w chwili obecnej aktualne, dlatego brak jest podstaw do dalszego ich stosowania.

Nie można się zgodzić z sytuacją, w której wątpliwe w chwili obecnej przesłanki natury praktycznej, będą zaciemniały okoliczności związane z zapewnieniem realizacji gwarancji procesowych stron postępowania. W tym wypadku takie rozwiązanie miałoby za zadanie zabezpieczenie realizacji zasady prawdy obiektywnej w związku z potrzebą oceny zasadności stosowania tymczasowego aresztowania przez doświadczonych sędziów oraz zasady równości wobec prawa i niezawisłości sędziowskiej w związku z możliwością wystąpienia swoistego zróżnicowania podmiotów decydujących o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, kiedy wniosek taki składa doświadczony prokurator prokuratury apelacyjnej, a rozpoznającym go jest młody sędzia sądu rejonowego.

Oczywiście mając na uwadze ograniczenie czasowe, jakie występuje w związku z możliwością stosowania tymczasowego aresztowania, niezbędnym tak jak w chwili obecnej - byłoby wprowadzenie rozwiązań zabezpieczających, na wypadek sytuacji gdyby właściwy sąd okręgowy nie był w stanie rozpoznać wniosku w odpowiednim czasie.

~ 172 ~

Obecnie w takim przypadku wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania rozpoznaje inny sąd rejonowy. Rozwiązanie to można zastosować również do sądów okręgowych. Rozważyć trzeba by było również wprowadzenie rozwiązania pozwalającego sądowi rejonowemu zastosować tymczasowe aresztowanie na krótki okres, np. 14 dni, tak aby możliwym stało się przekazanie podejrzanego do dyspozycji właściwego sądu okręgowego celem podjęcia zasadniczej decyzji o stosowaniu tego środka zapobiegawczego.

Kolejnym rozwiązaniem, jakie mogłoby w tym miejscu mieć zastosowanie, jest pojawiająca się w obecnej chwili możliwość zastosowania środka bezpośredniej komunikacji audio-video w związku z przeprowadzeniem posiedzenia w przedmiocie stosowania tymczasowego aresztowania na odległość. Co prawda teraz sądy oraz prokuratury nie dysponują wystarczającymi środkami technicznymi dla zapewnienia prawidłowego stosowania tego rozwiązania, jednak sytuacja w tym zakresie jest coraz lepsza, dlatego w przyszłości w mojej ocenie nie będzie żadnych przeszkód do stosowania takiego rozwiązania, również odnośnie stosowania tymczasowego aresztowania.⁴⁰¹

Nie ulegałyby natomiast zmianie reguły związane z przedłużaniem stosowania tymczasowego aresztowania opisane art. 263 k.p.k., albowiem ustawodawca w tym zakresie słusznie łączny uprawnienie do dalszego stosowania najsurowszego środka zapobiegawczego z właściwością rzeczową, a w określonych przypadkach przekazuje to uprawnienie do właściwości sądu apelacyjnego. Zmianie uległyby natomiast reguły określania sądu właściwego do rozpoznania środka odwoławczego od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. W chwili obecnej sądem rozpoznającym taki środek odwoławczy jest zawsze sąd okręgowy, po wprowadzeniu proponowanej przeze mnie zmiany środki takie rozpoznawałby sąd okręgowy w zakresie orzeczeń wydanych przez sąd rejonowy, oraz sąd apelacyjny odnośnie postanowień sądu okręgowego.