Nim przejdę do omówienia "prawa do sądu", pragnę zwrócić uwagę na pozostające w cieniu niniejszej problematyki, a jednak istotne dla niej, zagadnienie praw człowieka.
67 Zob. A. Górski (red.), Prawo..., str. 70
68 Por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz..., str. 70
69 Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 roku Tekst jednolity Dz.U.1976 nr 7 poz.
36.
70 Dz. U. 1993r. Nr 61 poz. 284.
71 Dz. U. 1977r. Nr 38 poz. 167. z załącznikami.
~ 37 ~
Terminem „prawa człowieka” w doktrynie określa się grupę praw, które przysługują jednostce w każdym przypadku, niezależnie od jej pochodzenia, przynależności państwowej, narodowej czy społecznej.72 Prawom tym nadano wiele cech mających na celu zagwarantowanie ich stosowania. Są nimi przede wszystkim ponadpaństwowość, niezbywalność oraz nienaruszalność.73
Polska ustawa zasadnicza kształtuje w swojej treści wiele praw i wolności, zaliczających się do szeroko rozumianych praw człowieka. Podstawowym przepisem, będącym niejako, źródłem tych praw i wolności, jest art. 2 Konstytucji RP, wyrażający zasadę demokratycznego państwa prawnego. Przyjęcie tej zasady, jako podstawy kształtowania ustroju naszego państwa, nałożyło na ustrojodawcę obowiązek umieszczenia w przepisach ustawy zasadniczej regulacji, stanowiących prawa i wolności jednostki, jak również ukształtowanie systemu mechanizmów, gwarantujących przestrzeganie niniejszych praw i wolności, w takim zakresie, aby były one zgodne z powszechnie przyjętymi międzynarodowymi standardami politycznymi, społecznymi i prawnymi,74 w szczególności zapisanymi w aktach prawa międzynarodowego, kształtującymi podstawowy kanon praw i wolności jednostki, których Polska jest sygnatariuszem.
Polska ustawa zasadnicza określa prawa i wolności jednostki w artykułach od 38 do 76, przyjmując również uznaną na świecie systematykę praw człowieka. Pomimo tego, że podstawowa grupa przepisów, określających prawa i wolności jednostki, została uregulowana w przytoczonym powyżej fragmencie ustawy zasadniczej, to regulacje, kształtujące mechanizmy gwarancyjne zapewniające realizację tych praw, zostały rozlokowane w całej Konstytucji RP, jak również w innych ustawach szczególnych. Jedną z takich ustaw szczególnych, kształtujących niniejsze gwarancyjne mechanizmy zabezpieczające prawa i wolności jednostki, jest Kodeks postępowania karnego.
Przepisem uzewnętrzniającym prawo do sądu w polskim porządku konstytucyjnym, jest art. 45 ust. 1 Konstytucji RP:
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawiły sąd.”
72 Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2001, str. 423.; L. Garlicki, Polskie..., str. 85 i nast.
73 Por T. Razowski, P. Kaczmarek; Konstytucyjność przepisów prawa kształtujących właściwość sądu w sprawach karnych (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, Warszawa 2004, Tom XVI, str. 127.
74 Jak wyżej.
~ 38 ~
Paragraf drugi tego artykułu zawiera natomiast okoliczności uzasadniające możliwość ograniczenia powyższego prawa do sądu w zakresie jego jawności.75
Artykuł 45 Konstytucji RP został umieszczony w rozdziale II ustawy zasadniczej, dotyczącym Wolności, Praw i Obowiązków Człowieka i Obywatela. Ustawodawstwo polskie posługuje się dwoma nazwami „sąd” oraz „trybunał”, w związku z czym powstaje pytanie, czy istnieje pomiędzy nimi różnica i czy prawo do sądu odnosi się do obu? Nauka uznała, że występujące w przepisach polskiego prawa nazwy „sąd” oraz „trybunał” są równorzędne i nie ma między nimi żadnej różnicy, albowiem w języku polskim nazwy te stanowią synonimy.76
Doktryna określa prawo do sądu jako uprawnienie jednostki do rozpoznania oraz rozstrzygnięcia sprawy, którą jednostka kieruje do sądu, czyli organu niezależnego od innych organów władzy publicznej, partii politycznych lub innych grup interesu, działającego w sposób bezstronny, będącego podległym jedynie konstytucji i ustawom oraz niezawisłym w przedmiocie rozstrzygnięcia.77 W zakresie realizacji prawa do sądu istotne znaczenie ma również art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym ustawa nie może zamykać nikomu drogi sądowej dochodzenia swoich praw i wolności, które został naruszone.
Prawo do sądu zajmuje centralną pozycję pomiędzy konstytucyjnymi gwarancjami procesowymi w szczególności, gdyż spełnia ono także służebną rolę w stosunku do innych praw i wolności jednostki, kiedy ich realizacja jest utrudniona. Jak zauważa P. Wiliński szczególna pozycja prawa do sądu jest uzasadniona przynajmniej z trzech przyczyn. Po pierwsze reguła ta zawiera szereg bezpośrednich gwarancji o charakterze procesowym, po drugie w związku z tym, iż ustawa zasadnicza nie zawiera bardziej precyzyjnych norm procesowych, oraz po trzecie, prawo do sądu jest ściśle powiązane z pozostałymi normami procesowymi występującymi w Konstytucji RP.78
Mając na uwadze powyższe argumenty, możemy dojść do wniosku, że art. 45 § 1 Konstytucji RP spełnia dwie funkcje. Po pierwsze określa podstawowe konstytucyjne gwarancje prawa do sądu, po drugie niejako w sposób pośredni prowadzi do wykształcenia na
75 Art. 45 § 2 Konstytucji RP „Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłasza się publicznie.”
76 Por. L. Gardocki (red.), Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 45 str. 3-4.
77 Por. Z. Czechajko – Sochacki, Konstytucyjna zasada prawa do sądu , Pip 1992 Nr 10 str. 19.; zobacz również:
- Czachajko – Sochucki, Z. Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Państwo i Prawo 1997 Nr 11-12.; Wiliński P., Rzetelny proces karny w świetle konstytucji i orzecznictwa trybunału konstytucyjnego w: Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych Warszawa 2009; Wiliński P., O koncepcji rzetelnego procesu karnego w: Rzetelny proces karny Materiały konferencji naukowej Trzebieszowice 17-19 września 2009 roku, Warszawa 2010., str. 171 i nast.
78 Zob. P. Wiliński, Proces karny w świetle konstytucji, Warszawa 2011 , str. 109 - 110
~ 39 ~
poziomie regulacji ustawy zasadniczej systemu gwarancji procesowych, których centrum stanowi prawo do sądu.79
Prawo do sądu jest również określane jako prawo do przedstawiana argumentów, wniosków, dowodów, podstaw faktycznych i prawnych, formułowania żądań, czy możliwości polemizowania ze stroną przeciwną, znaczenie dla realizacji prawa do sądu w szczególności w postępowaniu karnym ma również realizacja zasady bezpośredniości.80
W związku z szerokim rozumieniem prawa do sądu na podstawie treści art. 45 § 1 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie niekiedy utożsamia owe prawo z pojęciem sprawiedliwości proceduralnej lub rzetelnego procesu.81 W wyroku z dnia 14 kwietnia 2008 roku Trybunał wskazał, że art. 45 § 1 ustawy zasadniczej wyraża prawo do odpowiedniego sprawiedliwego i rzetelnego ukształtowania procedury sądowej.82
Konstytucja RP odwołuje się do zagadnienia sprawiedliwości już w preambule uznając, że stanowi ona wartość uniwersalną. Natomiast bezpośrednio w przepisach konstytucji ustrojodawca odwołał się do sprawiedliwości w art. 2 ustawy zasadniczej.
Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie dotyczącym sprawiedliwości posługuje się szeregiem nazw, którym nadawane jest zbliżone znaczenie. Są nimi sprawiedliwość proceduralna, sprawiedliwa procedura, rzetelność postępowania, rzetelność proceduralna, rzetelna procedura sądowa, czy rzetelny proces.83 Analiza orzecznictwa Trybunału dokonana przez doktrynę wskazuje, że nazwy te są traktowane w zasadzie jako synonimy.
W ocenie P. Wilińskiego sprawiedliwość proceduralną na tle prawa karnego można rozumieć jako „dążenie do osiągnięcia sprawiedliwości (słusznego rozstrzygnięcia) za pomocą odpowiednio ukształtowanych przepisów proceduralnych należycie chroniących, przysługujące im w toku postępowania uprawnienia.”84 Taka definicja sprawiedliwości proceduralnej prowadzi do wniosku, jak słusznie podnosi to autor, że jej realizacja ma za zadanie zapewnienie sprawiedliwego rozstrzygnięcia.
Trybunał Konstytucyjny w orzecznictwie wskazuje na pewne wspólne elementy składające się na sprawiedliwość proceduralną. Są nimi prawo jednostki do zostania wysłuchanym przed sądem, co wiąże się również z prawem do uczestnictwa w czynnościach
79 Jak wyżej str. 110
80 Wyrok TK z dnia 20 października 2010 roku, P 37/09 , OTK-A 2010 nr 8 poz. 79, oraz Wyrok TK z dnia 7 grudnia 2010 roku, P 11/09 OTK-A 2010 nr 10 poz. 128.
81 Wyrok TK dnia 11 maja 2007 roku, K 2/07, OTK-A 2007 nr 5 poz. 48, oraz Wyrok TK z dnia 16 kwietnia 2008 roku, K 40/07, OTK-A 2008 nr 3 poz. 44.
82 Wyrok TK z dnia 15 kwietnia 2008 roku, P 26/06, OTK-A 2006 nr 3 poz 42.
83 Zob. P. Wiliński, Proces..., str. 99 oraz przytoczone tam orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
84 Tamże str. 99
~ 40 ~
procesowych85prawo do uzyskania uzasadnienia rozstrzygnięcia, prawo do przewidywalności działań organów procesowych,86 określony statut władzy sądowniczej87, oraz prawo do zaskarżenia decyzji sądu.88
Jak zaznacza to doktryna przytoczone składniki sprawiedliwości proceduralnej odpowiadają części elementów rzetelności procesu.
Przyglądając się Kodeksowi postępowania karnego nie stanowi problem odnalezienie przepisów, które odwołują się do sprawiedliwości proceduralnej np. art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k., który wskazuje, że jednym z nadrzędnych celów postępowania jest jego sprawiedliwe rozstrzygnięcie. Rozwinięciem tej regulacji jest art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. nakazujący uwzględnienie prawnych interesów pokrzywdzonego. Wskazać jednak należy, na co słusznie zwraca uwagę P. Wiliński, że takie ukształtowanie przepisów postępowania karnego odnośnie ochrony prawa pokrzywdzonego jest niekompletne, dlatego nie można mówić o pełnej realizacji sprawiedliwości proceduralnej w postępowaniu karnym.89
Przepisy postępowania karnego stanowią, iż składnikiem sprawiedliwości proceduralnej jest odpowiedzialność karna sprawcy przestępstwa, dlatego to przepisy prawa karnego materialnego kształtują jej granice.90
Sprawiedliwość proceduralna dotyczy również, w zakresie postępowania karnego, pojęcia rzetelności postępowania. Sprawiedliwość i rzetelność nie są tożsamymi nazwami, pierwsze odnosi się w zasadzie do kwestii wartości, natomiast drugie do sposobu działania, w związku z czym słusznie zostało powiedziane, że sprawiedliwe powinno być rozstrzygnięcie, a procedura rzetelna. Pojęcia te mają własną treść i jako takie nie są synonimami. 91
Ukształtowana w art. 45 § 1 Konstytucji RP reguła prawa do sądu, jak słusznie podnosi doktryna, może być rozpatrywana w dwóch znaczeniach – jako zasada prawa konstytucyjnego oraz prawo do sądu rozumiane jako podmiotowe prawo jednostki.92 W pierwszym znaczeniu przez prawo do sądu należy rozumieć swoistą dyrektywę, skierowaną do ustawodawcy w zakresie stanowienia prawa, mającą na celu uniemożliwienie tworzenia prawa w sposób sprzeczny z niniejszą zasadą. Jednocześnie wskazującą na obowiązek jej przestrzegania w czasie procesu stosowania przepisów prawa. W drugim z przedstawionych znaczeń prawo do sądu stanowi podstawę do podnoszenia roszczeń przez jednostkę w
85 Wyrok TK z dnia 11 czerwca 2002 roku SK 5/02, OTK-A 2006 nr 4 poz. 41.
86 Wyrok TK z dnia 12 grudnia 2001 roku SK 26/11 OTK 2001 nr 8 poz. 258
87 Wyrok TK z dnia 16 stycznia 2006 roku SK 30/05 OTK-A 2006 nr 1 poz. 2
88 Wyrok TK z dnia 16 listopada 1999 roku SK 11/99 OTK nr 7 poz. 158.
89 Patrz szerzej P. Wiliński, Proces..., str.98 i nast.
90 Zob. A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994 roku ster. 58-91
91 Por. P. Wiliński Proces..., str. 102
92 Por. T. Razowski, P. Kaczmarek, Konstytucyjność..., str. 130.
~ 41 ~
przypadku, gdy ktoś naruszy jej prawo do sądu, rozumiane jako element jej podstawowych praw i wolności, powszechnie określanych jako „prawa człowieka”.
Przyglądając się zagadnieniu prawa do sądu należy zgodzić się z P. Wilińskim, że współczesny kształt interpretacji prawa do sądu ujęty w polskim porządku prawnym przez art.
45 § 1 Konstytucji RP został oparty o aktualne orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, poglądy doktryny oraz regulacje prawa międzynarodowego.93 Dodać należy jednak, że czwartym składnikiem mającym istotny wpływ na rozumienie prawa do sądu w polskim porządku prawnym jest w chwili obecnej również orzecznictwo trybunałów międzynarodowych, a w szczególności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Prowadząc rozważania o prawie do sądu możemy dojść do wniosku, że art. 45 § 1 Konstytucji RP w zasadzie tworzy dwa prawa do sądu. Stanowisko takie przedstawił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 12 maja 2003 roku.94 Zgodnie z poglądem Trybunału możemy wyodrębnić prawo do sądu jako prawo do sądowego wymiaru sprawiedliwości, czyli merytorycznego rozstrzygnięcia sądu odnośnie praw jednostki, oraz prawa do sądu jako prawa do sądowej kontroli arbitralnych decyzji władzy publicznej, które godzą w gwarantowane prawa i wolności jednostki.
Przenosząc powyższe stanowisko Trybunału Konstytucyjnego na proces karny możemy dojść do wniosku, że przez prawo do sądu w pierwszym znaczeniu będziemy rozumieli jako rozpoznanie sprawy karnej przez sąd po wniesieniu skargi zasadniczej, natomiast prawo do sądu w drugim znaczeniu będzie przejawiać się przez uprawnienie sądu do kontrolowania decyzji podjętych na przedsądowym etapie postępowania karnego.
Uznając, że zgodnie z treścią art. 45 Konstytucji RP w zakresie prawa do sądu mieści się rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy, dochodzimy do wniosku, że jednym z składników, składających się na prawa i wolności obywatelskie, przysługujące jednostkom w naszym kraju, jest rozpoznanie ich sprawy przez sąd właściwy, tak jak jest to przewidziane w przytoczonym powyżej artykule ustawy zasadniczej.