Przegląd właściwości funkcjonalnej sądów powszechnych

Przegląd właściwości funkcjonalnej sądów powszechnych ograniczę jedynie do wymienienia najważniejszych jej aspektów poprzez określenie zakresu najistotniejszych czynności procesowych przewidzianych dla poszczególnych sądów w Kodeksie postępowania karnego oraz innych ustawach. Niektóre czynności procesowe, wyliczone w zakresie właściwości funkcjonalnej sądów rejonowych i sądów okręgowych pokrywają się. Wynika to z faktu, iż oba sądy zgodnie z właściwością rzeczową, są sądami pierwszej instancji.

Ustawodawca, określając właściwość funkcjonalną, nieraz posługuje się zwrotem „sąd właściwy do rozpoznania sprawy” lub podobnym, wskazując na sąd właściwy rzeczowo.

a. Właściwość funkcjonalna sądu rejonowego

Właściwość funkcjonalna sądu rejonowego została uregulowana, podobnie jak w przypadku pozostałych sądów, w przepisach rozmieszczonych w całym Kodeksie postępowania karnego, nie mniej jednak podstawową regulacją w tym zakresie jest art. 24 § 2 k.p.k., stanowiący że:

„Art. 24 § 2 Sąd rejonowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie.”

W związku z faktem, że sąd rejonowy jest podstawowym sądem w hierarchii sądów powszechnych, oczywistym jest, że w zakresie jego właściwości funkcjonalnej mieści się najwięcej czynności, najważniejszymi z nich są:

- Sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji o odpowiedzialności karnej oskarżonego zgodnie ze swoją właściwością rzeczową, określoną w art. 24 § 1 k.p.k.;

- Sąd rejonowy jest uprawniony do rozpatrywania w konkretnych sytuacjach przewidzianych przez Kodeks postępowania karnego, środków odwoławczych (art. 24 § 2 k.p.k.);³⁸⁵

385 Działanie sądu rejonowego jako sądu odwoławczego pociąga za sobą zmianę w składzie sądu. Powołuje się wówczas trzech sędziów, jeżeli oczywiście ustawa nie stanowi inaczej. Reguła ta jest przytaczana w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19.08.2001 roku, I KZP 11/01, OSNKW 2001, nr 11 – 12, poz. 92: „W wypadku gdy sąd rejonowy jest uprawniony do rozpoznawania środków odwoławczych (art. 24 § 2 k.p.k.), działa on jako "sąd odwoławczy", czego konsekwencją jest to, że skład tego sądu, orzekającego na posiedzeniu, nie może być określony przez art. 30 § 1 k.p.k., lecz przez art. 30 § 2 k.p.k. Będzie to więc skład trzech sędziów (jeśli ustawa nie stanowi inaczej).” W przypadku zajścia takiej sytuacji sąd rejonowy będzie sądem działającym, jako sąd odwoławczy z wszystkimi tego wynikającymi konsekwencjami.

~ 162 ~

- Sąd rejonowy jest uprawniony do rozpoznawania środków odwoławczych w postępowaniu przygotowawczym, zgodnie z tak zwaną właściwością poziomą (art. 75 § 3 k.p.k., art. 254 § 3 k.p.k.);³⁸⁶

- Sąd rejonowy jest uprawniony do rozpatrywania wszelkich zażaleń, składanych przez osoby zatrzymane (art. 244 k.p.k., art. 246 § 1 i 2 k.p.k. i art. 290 § 2 k.p.k. in fine.);

- Sąd rejonowy jest uprawniony do stosowania tymczasowego aresztowania w toku postępowania przygotowawczego na maksymalny okres trzech miesięcy (art. 250 § 1 i 2 k.p.k.), jak również do przedłużenia okresu tymczasowego aresztowania w stadium postępowania przygotowawczego do maksymalnie 12 miesięcy jako sąd właściwy rzeczowo (art. 263 § 2 k.p.k.);

- Sąd rejonowy jest właściwy do rozpatrywania zażalenia na postanowienie prokuratora w zakresie środków zapobiegawczych (art. 252 § 2 k.p.k.), jak również na postanowienie prokuratora w kwestii zabezpieczenia majątkowego (art. 293 § 2 k.p.k.);

- Sąd rejonowy jako sąd właściwy rzeczowo rozpatruje zażalenie, wniesione na odmowę wszczęcia lub na umorzenie postępowania przygotowawczego (art. 306 § 2 k.p.k. w zw. z art. 329 § 1 k.p.k. w zw. z art. 165 § 2 k.p.k.);³⁸⁷

- Sąd rejonowy, jako sąd właściwy rzeczowo, orzeka o umieszczeniu w zakładzie zamkniętym w trakcie trwania postępowania przygotowawczego na obserwacji psychiatrycznej (art. 203 § 2 k.p.k. w zw. z art. 329 § 1 k.p.k.);

- Sąd rejonowy, w zakresie swej właściwości rzeczowej, orzeka na wniosek prokuratora w sprawie warunkowego umorzenia postępowania (art. 336 k.p.k. i art. 341 – 342 k.p.k.), orzeka również o podjęciu tak umorzonego postępowania (art. 549 – 550 k.p.k.), jak również w zakresie, na który sądowi rejonowemu zezwala jego właściwość rzeczowa, na wniosek prokuratora - o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności podejrzanego oraz o zastosowaniu wobec niego środków zabezpieczających (art. 324 k.p.k. i art. 340 k.p.k.

w zw. z art. 329 § 1 k.p.k.);

- Sąd rejonowy jest uprawniony do rozpatrywania zażalenia na postanowienie w zakresie przymusowego doprowadzenia, zarządzonego przez prokuratora (art. 247 k.p.k.);³⁸⁸

- Sąd rejonowy wydaje wyroki łączne, pod warunkiem, że żaden z wyroków, które mają być objęte wyrokiem łącznym, nie został wydany przez sąd wyższego rzędu (art. 569 k.p.k.);

386 Por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., Tom I, str. 185.

387 Por. J. Grajewski (red.), Kodeks..., Tom I, str. 143.

388 Por. A. Kryże, P. Niedzielak, K. Petryna, T. Wirzman, Kodeks postępowania karnego Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2001, str. 108.

~ 163 ~

b. Właściwość funkcjonalna sądu okręgowego

Podobnie jak w przypadku sądu rejonowego, zakres właściwości funkcjonalnej sądu okręgowego został uregulowany w wielu przepisach Kodeksu postępowania karnego, jednak najważniejszym z nich jest art. 25 § 3 k.p.k. stanowiący, że:

„Art. 25 § 3 Sąd okręgowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę.”

Regulacja art. 25 § 3 k.p.k. została ujęta w taki sposób, by była możliwa jej interpretacja na dwa sposoby. Z jednej strony paragraf trzeci art. 25 k.p.k. określa jeden z obszarów właściwości funkcjonalnej sądu okręgowego, którym jest uprawnienie do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń sądu rejonowego. Natomiast w drugim obszarze obejmuje uprawnienie tego sądu do wykonywania wszystkich pozostałych czynności, przewidzianych dla niego przez przepisy Kodeksu postępowania karnego, takie jak:³⁸⁹

- Sąd okręgowy jest uprawniony do rozstrzygania, jako sąd pierwszej instancji w sprawach dla niego przeznaczonych (art. 25 § 1 k.p.k.);

- Sąd okręgowy jest uprawniony do rozstrzygania sporów o właściwość pomiędzy sądami rejonowymi (art. 38 k.p.k.);

- Sąd okręgowy jest uprawniony do podejmowania decyzji w kwestii przekazania sprawy do sądu równorzędnego, ze względu na ekonomikę procesową (art. 36 k.p.k.);

- Sąd okręgowy, jako sąd wyższego rzędu nad sądem rejonowym, wydaje decyzję o przekazaniu sprawy innemu sądowi rejonowemu do rozpoznania z powodu braku możliwości skompletowania odpowiedniego składu orzekającego (art. 43 k.p.k.);

- Sąd okręgowy, jako właściwy miejscowo może wydać list żelazny dla oskarżonego, przebywającego za granicą, decyzja taka może być podjęta przez sąd okręgowy również w trakcie postępowania przygotowawczego (art. 281 k.p.k.);

- Sąd okręgowy, jako sąd właściwy rzeczowo, w trakcie postępowania przygotowawczego jest uprawniony do przedłużenia okresu tymczasowego aresztowania na okres od trzech do maksymalnie dwunastu miesięcy (art. 263 § 2 k.p.k.);

- Sąd okręgowy w zakresie swojej właściwości rzeczowej, w trakcie trwającego postępowania przygotowawczego, jest uprawniony do umieszczenia podejrzanego na

389 Por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., Tom I, str. 195.

~ 164 ~

obserwację w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym (art. 203 § 2 w zw. z art. 329 § 1 k.p.k.);

- Sąd okręgowy, właściwy miejscowo dla siedziby jednostki policji składającej wniosek, podejmuje decyzję o zastosowaniu kontroli operacyjnej. (art. 19 ust. 7 Ustawy o policji.);

- Sąd okręgowy na wniosek prokuratora podejmuje decyzję o zwolnieniu z tajemnicy bankowej. (art. 106b Ustawy z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe.);

- Sąd okręgowy orzeka w kwestii odszkodowania za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie (art. 554 k.p.k.);

- Sąd okręgowy wydaje orzeczenie w kwestii wznowienia prawomocnie zakończonego sądowego postępowania karnego w sytuacji, gdy postępowanie takie zostało zakończone prawomocnym orzeczeniem sądu rejonowego (art. 544 § 1 k.p.k.);

- Sąd okręgowy wydaje europejski nakaz aresztowania oraz jest on uprawniony do orzekania w zakresie przyjęcia europejskiego nakazu aresztowania, jak również w kwestii wydania decyzji w sprawie zgody na poszerzenie zakresu ścigania osoby przekazanej lub na jej przekazanie dalsze (art. 607a, 607k, § 2, 607za § 1 k.p.k.);

- Sąd okręgowy został określony jako sąd właściwy do rozstrzygania w kwestii uznania za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego za wyjątkiem spraw, dla których sądem właściwym do rozpoznania jest okręgowy sąd wojskowy (art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku³⁹⁰, o właściwości sądu okręgowego w tych sprawach przesądza również Sąd Najwyższy w ramach Uchwał z dnia 25 września 1991 roku);³⁹¹

- Sąd okręgowy jest sądem właściwym do wykonywania wyroków, które zostały wydane przez sąd okręgowy, a nadto również jako sąd penitencjarny, będący organem postępowania wykonawczego, wykonuje funkcje mu przeznaczone przez Kodeks karny wykonawczy (art. 2 pkt 1 i art. 3 § 2 k.k.w.);

390 Dz. U. 1991r. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.

391 Uchwała SN z dnia 25.09.1991 roku, I KZP 28.91, OSNKW 1992, nr 1- 2, poz. 2., zgodnie z którą: „W sprawach osób cywilnych, w których orzeczenia wydały sądy wojskowe, a które na podstawie art. 1 i 2 oraz 5 § 1 ustawy z dnia 5 kwietnia 1955 r. o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej (Dz. U. Nr 15, poz. 83) zostały przekazane sądom powszechnym, do orzekania w przedmiocie nieważności tych orzeczeń na postawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku. o uznaniu za nieważne orzeczeń wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149), właściwe są sądy wojewódzkie [obecnie sąd okręgowy].”

~ 165 ~

- Sąd Okręgowy w Warszawie jest sądem właściwym do wykonywania wyroków, które zostały wydane przez Trybunał Stanu (§ 5 ust 2 uchwały Sejmu z dnia 06.07.1982 roku w sprawie regulaminu czynności Trybunału Stanu.).³⁹²

c. Właściwość funkcjonalna sądu apelacyjnego

Sąd apelacyjny jest ostatnim i najwyższym sądem w hierarchii sądów powszechnych.

W zakresie swojej właściwości sąd ten nie rozpatruje żadnych spraw jako sąd pierwszej instancji, dlatego w jego przypadku nie możemy mówić o właściwości rzeczowej.³⁹³ Regulacja właściwości funkcjonalnej sądu apelacyjnego została zbudowana podobnie jak w przypadku pozostałych sądów powszechnych, a podstawową regulacją w tym zakresie jest art.

26 k.p.k.:

„Art. 26 Sąd apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę.”

Pozostałe przepisy, określające właściwość funkcjonalną sądów apelacyjnych, rozmieszone zostały w różnych przepisach Kodeksu postępowania karnego:

- Sąd apelacyjny rozpoznaje wniosek sądu rejonowego w kwestii przekazania sprawy do rozpoznania sądowi okręgowemu ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy (art. 25 § 2 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny, jako sąd wyższego rzędu, jest uprawniony do rozstrzygania sporów o właściwość miejscową pomiędzy sądami okręgowymi (art. 38 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny, będąc sądem wyższego rzędu, w przypadku wniesienia wniosku przez sąd okręgowy, rozpoznaje wniosek o przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu w stosunku do sądu wnioskującego ze względu na ekonomikę procesową (art. 36 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny, jako sąd wyższego rzędu nad sądem okręgowym, jest uprawniony do przekazania sprawy sądowi równorzędnemu w sytuacji, gdy we właściwym miejscowo do rozpoznania sprawy sądzie okręgowym wyłączeniu uległa taka liczba sędziów, iż nie jest on w stanie rozpoznać sprawy (art. 43 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny jest właściwym do przekazania sprawy na wniosek sądu właściwego rzeczowo i miejscowo do sądu równorzędnego w sytuacji, gdy nie jest możliwe w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy przeprowadzenie postępowania na tyle sprawnie, aby być pewnym, że nie dojdzie do przedawnienia postępowania (art. 11a p.w.k.p.k.);

392 Por. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., str. 227–228.; T. Grzegorczyk, Kodeks..., str. 142-143.; A. Kryże, P. Niedzielak, K. Petryna, T. Wirzman, Kodeks..., str. 110 - 111.

393 Por. W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego, Warszawa 2005. str. 47.

~ 166 ~

- Sąd apelacyjny jest właściwy do przedłużenia okresu tymczasowego aresztowania w trakcie postępowania przygotowawczego na okres ponad 12 miesięcy, natomiast w trakcie prowadzenia postępowania przed sądem, sąd apelacyjny wydaje postanowienie w kwestii przedłużenia tymczasowego aresztowania na okres powyżej 2 lat (art. 263 § 4 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny wydaje orzeczenie w kwestii wznowienia prawomocnie zakończonego postępowania sądowego w sytuacji, gdy prawomocny wyrok w sprawie został wydany przez sąd okręgowy (art. 544 § 1 k.p.k.), regulacja ta ma również zastosowanie w sytuacji, gdy wznowieniu podlega sprawa, w której prawomocny wyrok został wydany przez sądy okręgowe, które istniały przed rokiem 1950, na co wskazuje Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 października 1990 roku,³⁹⁴

- Sąd apelacyjny jest uprawniony w trakcie postępowania odwoławczego do rozpatrywania zażalenia na postanowienie wydane przez inny sąd apelacyjny w kwestii skierowania na obserwację w zakładzie leczniczym, nałożenia kary porządkowej lub zastosowania środka zapobiegawczego (art. 436 § 3 k.p.k.);

- Sąd apelacyjny, zgodnie z art. 11 p.w.k.p.k., na bazie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości był uprawniony do rozpoznania kasacji od wyroków sądów rejonowych, które zostały wymienione w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, uprawnienie takie mogło być powierzone tylko tymczasowo na okres, który był określony w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, w trakcie takiego postępowania przed sądem apelacyjnym miały zastosowanie przepisy o kasacji przed Sądem Najwyższym. Minister Sprawiedliwości nigdy nie zdecydował się na wprowadzenie takiego trybu rozpatrywania kasacji. Uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do wydania rozporządzenia w tym zakresie wygasło z dniem 31.08.2003 roku, z chwilą przestania obowiązywania art. 11 p.w.k.p.k.³⁹⁵

Przedstawiony powyżej katalog właściwości funkcjonalnej sądów powszechnych, prowadzi do wniosku, iż możemy wyodrębnić trzy podstawowe formy określenia właściwości funkcjonalnej. Pierwszą z nich, a zarazem najczęściej stanowią jest określenie właściwości funkcjonalnej sądu za pośrednictwem właściwości rzeczowej, co prowadzi do wniosku, że taka sama czynność procesowa, np. przedłużenie tymczasowego aresztowania, została zaliczona do właściwości funkcjonalnej zarówno sądu rejonowego, jak i sądu okręgowego, w zależności od tego, który z nich jest sądem właściwym rzeczowo do rozpoznania sprawy.

394 Uchwał z dnia 10.10.1991 roku, I KZP 22/91, OSNKW 1992, nr 1 – 2, poz. 12. w której SN stwierdził, że:

„W kwestii wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem byłego sądu okręgowego orzeka sąd apelacyjny”

395Por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., Tom I, str. 197.

~ 167 ~

Drugą grupę stanowią przypadki, w których ustawodawca przekazał konkretne czynności procesowe do właściwości określonej grupy sądów, np. decyzja sądu apelacyjnego o przekazaniu sprawy, należącej do właściwości rzeczowej sądu rejonowego do rozpoznania przez sąd okręgowy na podstawie art. 25 § 2 k.p.k.

W odniesieniu do pierwszej oraz drugiej grupy należy zauważyć również, że choć ustawodawca nie wskazuje tego w żadnym przepisie, istotnymi dla określenia sądu właściwego funkcjonalnie są nie tylko przepisy dotyczące właściwości rzeczowej, lecz również art. 31 k.p.k. i art. 32 k.p.k., albowiem właściwości funkcjonalna ma za zadanie określenie konkretny sąd do wykonania czynności procesowej, co nie byłoby możliwe bez kryteriów właściwości miejscowej.

Trzecią grupę stanowią przypadki, gdy ustawodawca przewiduje wykonanie czynności procesowych przez konkretny sąd np. art. 19 ust. 7 Ustawy o Policji, gdzie sądem okręgowym właściwym do podjęcia decyzji o kontroli operacyjnej, jest ten, w okręgu którego siedzibę ma podmiot wnioskujący o zastosowanie takiej kontroli.

4.2.2. Problematyka wybranych zagadnień właściwości funkcjonalnej sądów