Chłapowscy są jedną z czterdziestu polskich rodzin szlacheckich posłu-gujących się herbem Dryja (Drya). zamieszkiwały one głównie Wielkopolskę i Kujawy. Chłapowscy wywiedli swoje nazwisko od wsi Chłapowo (pow. średzki).
Pierwszym znanym ze źródeł przedstawicielem rodu był Piotr z Chłapowa, wymieniony jako uczestnik konfederacji Maćka Borkowica z 1352 roku. W XVi i pierwszej połowie XVii wieku najbardziej znani byli: Jan (zm. po 1529) – mar-szałek dworu starosty generalnego wielkopolskiego Łukasza Górki, Maciej (zm. po 1578) – dworzanin królewski, Wojciech stanisław zwany Górnym (zm. 1603) – sędzia ziemski kaliski oraz bracia Mikołaj i stanisław (zm. ok. 1640) – pisarz, poseł na sejm i skarbnik poznański. Dwaj ostatni zapoczątkowali dwie gałęzie rodu – podczaszowską i kasztelańską. Pierwsza z nich wygasła w 1868 roku. Wszyscy obecnie żyjący Chłapowscy są potomkami stanisława. Dobra rodziny znajdo-wały się pierwotnie na prawym brzegu Warty. W XViii wieku opuścili ten teren i przenieśli się na lewy brzeg Warty, gdzie mieli swoje przyczółki w turwi (pow.
kościański) i Goździchowie (pow. grodziski). stopniowo nabywali kolejne majątki, by w XiX wieku wejść do grona bogatej szlachty wielkopolskiej. na przełomie XiX i XX stulecia stanowili liczną i rozgałęzioną rodzinę. Posiadali duże majętno-ści, w których rozwijali uprawę i hodowlę1. Wszyscy Chłapowscy – mieszkańcy lub stali bywalcy naszego miasta – pochodzili z gałęzi kasztelańskiej. z czasem wyodrębniło się z niej kilka linii, których nazwy pochodzą od siedzib rodowych:
bonikowska, czerwonowiejska, goździchowska, kopaszewska, sośnicka, szołdrska, turewska oraz tzw. odnoga szambelańska.
najsłynniejszy przedstawiciel rodu, generał Dezydery Chłapowski (23 V 1788 – 27 iii 1879), często bywał w Poznaniu. W 1806 roku był m.in. członkiem gwardii honorowej witającej tutaj napoleona. Żona Dezyderego, antonina z Grudzińskich (16 Vi 1794 – 21 iV 1857), podczas częstych wizyt w Poznaniu zatrzymywała się w Hotelu Wiedeńskim2.
Linia szołdrska
Rodowitym poznaniakiem był najstarszy syn Dezyderego i antoniny – stanisław, który zapoczątkował linię szołdrską. Urodził się 12 sierpnia 1822 roku.
1 D. Chłapowski, Chłapowscy. Kronika rodzinna, Warszawa 1998, s. 5–23; a. Kwilecki, Ziemiaństwo wiel-kopolskie, Warszawa 1998, s. 146–147; tenże, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001, s. 357.
2 E. Prałat, Ród historii-historia rodu. Archiwum kopaszewskie Chłapowskich, Leszno 2016, s. 61–65.
W czasie nauki w Gimnazjum św. Marii Magdaleny mieszkał na stancji u swej ciotki Grudzińskiej, a następnie u księdza Jakuba Prabuckiego (1809–1890) – filologa kla-sycznego, nauczyciela i dyrektora tegoż gimnazjum. Po zakończeniu nauki służył w wojsku pruskim (1839–1849). następnie przez resztę życia gospodarował w mająt-kach ojca. W 1849 roku poślubił zofię Kurnatowską. trzy lata później małżonkowie osiedli na stałe w szołdrach (pow. śremski). stanisław zaangażował się niebawem w działalność społeczno-gospodarczą, co związało go z Poznaniem. W 1860 roku należał do komisji organizacyjnej Centralnego towarzystwa Gospodarczego (dalej: CtG) dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W kolejnych latach brał aktywny udział w pracach tegoż towarzystwa, a od 1867 roku wchodził w skład jego zarządu. Był również współzałożycielem Banku Włościańskiego (zał. 1872) i Domu Przemysłowego (zał. 1872) w Poznaniu oraz „Gazety Wielkopolskiej”, ukazującej się od lutego do czerwca 1872 roku. angażował się na rzecz budowy teatru Polskiego w Poznaniu, będąc członkiem Komitetu teatralnego i podpisując w 1871 roku odezwę w sprawie jego budowy. od 1860 roku był członkiem dożywot-nim Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (dalej: PtPn). Równolegle anga-żował się w życie polityczne. Był członkiem (1854–1899) i wicemarszałkiem (1893) sejmu prowincjonalnego, posłem do sejmu pruskiego i niemieckiego oraz człon-kiem izby Panów w Berlinie. zmarł 30 września 1902 roku w szołdrach, jego żona odeszła 21 lipca 1908 roku w Poznaniu. oboje spoczęli w Brodnicy (pow. śremski)3.
z Poznaniem związany był również starszy z synów stanisława i zofii, Dezydery andrzej. Urodził się 28 lutego 1855 roku w szołdrach. Był członkiem CtG oraz PtPn (1885), współzałożycielem i członkiem towarzystwa Przyjaciół sztuk Pięknych w Poznaniu. Przez wiele lat pełnił funkcję sędziego przysięgłego w sądzie ziemskim w Poznaniu. W 1885 roku ożenił się z teresą Dembińską i zamieszkał z nią w Goździchowie, a następnie w szołdrach. Po i wojnie światowej zamiesz-kał w pensjonacie przy ul. Fredry 8 w Poznaniu, gdzie zmarł 25 lutego 1925 roku.
spoczywa w Rąbiniu (pow. kościański)4. z tego małżeństwa urodziło się czterech synów. trzej z nich – stanisław, Juliusz i zdzisław byli związani z Poznaniem.
stanisław (10 Xii 1888 szołdry – 22 Vi 1930 trzęsacz) w przededniu wybuchu powstania wielkopolskiego był współpracownikiem Mieczysława Palucha i nale-żał do Komitetu Jedenastu Polskiej organizacji Wojskowej zaboru Pruskiego. Był też członkiem Komitetu Poznańskiego ziemstwa Kredytowego. Julian (22 Xi 1890 Goździchowo – 27 Vii 1920 smarzów) i zdzisław (8 Xii 1892 Goździchowo – 24 iX 1920 Międzyrzec), absolwenci Gimnazjum Bergera w Poznaniu, służyli w 1. Pułku Ułanów Wielkopolskich (1919). Po scaleniu armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim (1920) Julian trafił do 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich, zdzisław zaś, absolwent szkoły podchorążych w Poznaniu, do 15. Pułku Ułanów Poznańskich5.
3 Polski słownik biograficzny (dalej: PsB), t. iii, Kraków 1937, s. 305; R. Macyra, Tellus – szlachetne cele, smutny koniec, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1997/2, s. 52–61; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 81–87;
E. Prałat, dz. cyt., s. 79–95.
4 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 89–90; Ziemianie polscy XX wieku, cz. 1, Warszawa 1999, s. 36.
5 Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918–1920, Warszawa 1934, s. 95; D. Chła-powski, dz. cyt., s. 90–93; Ziemianie…, cz. 1, s. 36–37; Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich, red. a. Czubiński, B. Polak, Poznań 2002, s. 52–53.
Mieszkańcem Poznania był drugi syn stanisława i zofii, Jan.
Urodził się 28 września 1863 roku w szołdrach. studiował rolnictwo w Hohenheim. W 1892 roku poślu-bił zofię Jaczyńską (ur. 10 iX 1871).
W 1902 roku małżonkowie zamiesz-kali w Goździchowie, a w 1909 roku w Chotowie (pow. ostrowski), który to majątek w 1914 roku sprze-dali niemojowskim i przenieśli się do Poznania. Jan był działaczem towarzystwa Kółek Rolniczych, członkiem Patronatu Kółek i kie-rownikiem Wydziału Doświadczeń Polowych w Poznaniu (1912–1919).
Podczas i wojny światowej brał udział w walnych zebraniach CtG oraz działał w poznańskich organi-zacjach niepodległościowych. od 13 stycznia do 1 maja 1919 roku pełnił funkcję komisarycznego pre-zesa Wielkopolskiej izby Rolniczej.
W maju 1919 roku został szefem Urzędu Wojskowego w Komisariacie naczelnej Rady Ludowej (dalej: nRL). Brał udział w organizacji Wydziału Rolniczo- -Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego (dalej: UP). zmarł nagle w Poznaniu 2 lipca 1919 roku, spoczywa w Brodnicy. Po śmierci męża zofia Chłapowska mieszkała przy ul. Matejki. okres okupacji hitlerowskiej spędziła w Warszawie. zmarła 20 lipca 1952 roku w Podkowie Leśnej, gdzie ją pochowano6.
Jan i zofia doczekali się siedmiorga dzieci, z których dwoje zmarło w dzieciń-stwie. najstarszy syn, Dezydery, urodził się 3 października 1894 roku w Gozdaninie (pow. mogileński). W 1919 roku ożenił się z ireną szlagowską (21 Vii 1894 – 26 Vii 1957) z Wełny (pow. obornicki). Przez wiele lat dzierżawił państwową domenę Puszczykowo-zaborze (pow. poznański), co łączył z pracą w Wielkopolskiej izbie Rolniczej. zmarł 17 grudnia 1928 roku w Wełnie. z tego małżeństwa uro-dziły się trzy córki: Krystyna (ur. 6 Vi 1920 w Poznaniu), Barbara (ur. 12 ii 1922 w Puszczykowie-zaborzu) i Danuta (ur. 13 Vii 1924 w Puszczykowie-zaborzu).
Drugi syn Jana i zofii, tadeusz (13 iX 1896 Gozdanin – 2 ii 1935 Rajcza), praco-wał na rozmaitych posadach w Poznaniu7.
trzeci syn Jana i zofii, Kazimierz, urodził się 22 marca 1898 roku w Gozdaninie.
Brał udział w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej. Przez cały okres międzywojenny był oficerem 15. Pułku Ułanów Poznańskich. Ukończył
6 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 94–95; Słownik biograficzny powstańców…, s. 51–52; Ziemianie…, cz. 1, s. 38–39.
7 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 95–96.
1. Franciszek Chłapowski (1846–1923), fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich
kurs w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu i kurs oficerów sztabo-wych w Rembertowie, po których został awansowany na zastępcę dowódcy pułku w randze majora. W 1924 roku ożenił się z Elżbietą szlagowską (21 X 1904 – 9 X 1934) z Wełny, siostrą ireny szlagowskiej. zmarła ona podczas drugiego porodu i została pochowana na cmentarzu wojskowym w Poznaniu. Kazimierz Chłapowski we wrześniu 1939 roku przeszedł szlak bojowy z armią „Poznań”, uczestnicząc w bitwie nad Bzurą. 12 września 1939 roku po śmierci dotych-czasowego dowódcy (płk. tadeusza Mikke) został dowódcą 15. Pułku Ułanów Poznańskich i przebił się z nim do Warszawy. następnie on i jego pułk wzięli udział w obronie stolicy. Po kapitulacji został osadzony w oflagu ii C Woldenberg (Dobiegniew). Po zakończeniu wojny wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 13 kwietnia 1969 roku8.
W Poznaniu mieszkał też najmłodszy syn Jana i zofii, stanisław, który urodził się 8 lutego 1903 roku w Goździchowie. Uczęszczał do szkoły średniej w Poznaniu, skąd został relegowany za reakcje na antypolskie wypowiedzi niemieckiego nauczy-ciela. Brał udział w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej, po czym administrował różnymi majątkami w Wielkopolsce. W 1935 roku ożenił się z Wandą Czerwińską. Po ii wojnie światowej zamieszkał z rodziną w Poznaniu, obejmując zarząd czterech majątków rolnych podlegających Dyrekcji okręgowej Kolei Państwowych (Uzarzewo, Kobylepole, Henryków i Rataje). Pod koniec życia pracował w Poznańskiej spółdzielni Mleczarskiej. zmarł 13 grudnia 1971 roku
8 tamże, s. 96–97.
2. Maturzyści Gimnazjum św. Marii Magdaleny, 1909 r., Julian Chłapowski (1890–1909) drugi od lewej w dolnym rzędzie, fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich
w Poznaniu, jego żona odeszła 15 marca 1993 roku w sztokholmie. oboje spo-częli w Brodnicy. spośród ośmiorga ich dzieci w Poznaniu na dłużej pozostali stanisław i Franciszek. stanisław (ur. 1 Xi 1951 w Poznaniu) w 1976 roku ożenił się z Jadwigą Martynowską (ur. 27 Vi 1952), z którą doczekał się dwóch synów:
Michała (ur. 2 Vi 1979 w Poznaniu) i Jana stanisława (ur. 23 iX 1982 w Poznaniu).
Franciszek (ur. 22 Viii 1954 w Poznaniu) poślubił w 1976 roku Joannę adamską (ur. 17 iii 1955), mają dwoje dzieci: Monikę (ur. 18 V 1977 w Poznaniu) i Krzysztofa Dezyderego (ur. 20 Viii 1988 w Poznaniu)9.
Linia turewska
Przez wiele lat w Poznaniu uczył się, mieszkał i pracował drugi syn gen.
Dezyderego Chłapowskiego i antoniny z Grudzińskich – tadeusz (12 ii 1826 turew – 28 Viii 1879 turew), który zapoczątkował linię turewską. Ukończył stu-dia prawnicze w Berlinie, następnie przez kilka lat pracował w sądach w Poznaniu, Wrześni i Śremie. W latach 1866–1879 zarządzał majątkiem w turwi. od 1858 do 1873 roku był posłem w sejmie pruskim, wpierw z okręgu obornicko-poznań-skiego, a następnie krotoszyńskiego. został członkiem zwyczajnym PtPn (1857) oraz członkiem zarządu CtG (1872–1878). W 1862 roku wspólnie z ignacym Bnińskim i stanisławem Platerem założył w Poznaniu spółkę tellus, która zban-krutowała jesienią 1873 roku. Jej statutowymi celami były: kupno i sprzedaż majętności ziemskich, zarządzanie nimi, kupno i sprzedaż hipotek ulokowanych
9 tamże, s. 97–98; Ziemianie…, cz. 1, s. 39–40.
3. Pałac w Turwi, fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich
na własnościach ziemskich, pożyczki pod hipotekę. z czasem zakres działalności spółki poszerzono o pośrednictwo w zakupie i przechowywaniu produktów rol-nych oraz sprzętu rolniczego. W 1868 roku tadeusz ożenił się z Różą Jezierską (2 Xii 1847 – 2 ii 1879), z którą miał pięcioro dzieci. spośród nich tylko syn zygmunt (5 V 1869 turew – 8 iV 1919 Warszawa) miał związki z Poznaniem, jako przewodniczący Rady nadzorczej Banku ziemiańskiego (od 1908 r.) oraz członek zwyczajny i dożywotni PtPn (1893)10.
Linia kopaszewska
najmłodszy syn gen. Dezyderego Chłapowskiego i antoniny z Grudzińskich, Kazimierz, zapoczątkował linię kopaszewską. Urodził się 24 grudnia 1832 roku w turwi. W 1862 roku poślubił swą kuzynkę w czwartym stopniu, annę Chłapowską z Czerwonej Wsi (pow. kościański). zarządzał majątkiem w Kopaszewie (pow. kościański). W 1862 roku wraz z Cecylią Działyńską założył w Poznaniu Bractwo św. Józefa dla niesienia pomocy misjom katolickim w Bułgarii. Był też współzałożycielem i członkiem prezydium sodalicji Mariańskiej założo-nej w Poznaniu w 1895 roku. angażował się w organizację wieców katolickich w Poznaniu (1881, 1891, 1894, 1901). zasiadał w sejmie prowincjonalnym (1881–
1884) i izbie Panów (od 1902). Publikował w „Dzienniku Poznańskim”, „Kurierze Poznańskim”, „orędowniku” i „Przeglądzie Poznańskim”. Był członkiem CtG oraz członkiem zwyczajnym PtPn (1865). zmarł 5 marca 1916 roku w Poznaniu11.
Kazimierz Chłapowski zgromadził w dworze kopaszewskim pokaźną biblio-tekę, którą zapisał swemu najmłodszemu synowi, Marianowi. trafiła ona do Poznania, gdy ten ostatni przeprowadził się tam w 1915 roku. Marian Chłapowski urodził się 21 maja 1885 roku w Kopaszewie. W 1911 roku ożenił się z Marią smahl (pół Dunką, pół niemką). Pracował w jednym z poznańskich banków, mieszkał zaś przy ul. skarbowej 5. zmarł 2 maja 1932 roku w Poznaniu, spoczywa w Rąbiniu. Wdowa po nim mieszkała w Poznaniu aż do początków 1945 roku, kiedy to ewakuowała się na zachód. Podczas walk o Poznań w 1945 roku biblio-teka Chłapowskich spłonęła. Drugi syn Kazimierza i anny, Kazimierz (6 i 1872 Kopaszewo – 26 Viii 1923 Poznań), był członkiem zarządu Poznańskiej spółki okowicianej (1920–1922) i współzałożycielem poznańskiej „Gazety Powszechnej”.
W swoich willach w Puszczykowie mieszkały siostry Mariana i Kazimierza: Józefa (18 Viii 1870 Kopaszewo – 19 Xii 1945 Poznań) i Ludwika (12 i 1877 Kopaszewo – 25 iX 1939 Puszczykowo)12.
trzeci z kolei syna Kazimierza i anny, Mieczysław Chłapowski (1 iX 1874 Kopaszewo – 23 X 1939 Kościan), zasiadał w trakcie powstania wielkopolskiego w Komisariacie nRL w Poznaniu, a w latach międzywojennych był udziałow-cem Banku Cukrownictwa i Poznańskiego ziemstwa Kredytowego, a także przewodniczącym rady nadzorczej Wydawnictwa „Dziennika Poznańskiego”.
Jego żona Wanda z Potworowskich (3 Xi 1882 – 4 Vii 1959) w trakcie czę-stych pobytów w Poznaniu mieszkała przy pl. Wolności 9. Była członkinią
10 PsB, t. iii, s. 305–306; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 99–103.
11 PsB, t. iii, s. 304–305; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 105–115.
12 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 117–120.
towarzystwa ziemianek Wielkopolskich, Rady Głównej towarzystwa Czytelni Ludowej i towarzystwa Chrystusowego dla Wychodźców w Poznaniu. Wspólnie z mężem wspierała materialnie i finansowo towarzystwo Pomocy inteligencji, zakład św. Kazimierza, zakład Gąsiorowskich oraz Bratnią Pomoc studentów Uniwersytetu Poznańskiego13.
Linia czerwonowiejska
Linia czerwonowiejska należała do największych i najliczniejszych. Wywodziła się z niej m.in. Klementyna z Chłapowskich Potworowska (11 Vi 1807 Czerwona Wieś – 17 ii 1866 Wrocław), która w pierwszej połowie lat 50. XiX wieku miesz-kała w kamienicy ziołeckich na rogu ul. Berlińskiej (ob. 27 Grudnia) i Bismarcka (ob. Kantaka). Marceli Motty tak wspominał wizyty u niej: „odwiedzałem w pierwszych latach po pięćdziesiątym roku mieszkającą tu na pierwszym piętrze dla dokończenia wychowania jedynaczki córki panią Klementynę Potworowską i spotykałem się nieraz ze znanym mi już przedtem od lat blisko dziesięciu Gustawem Potworowskim, który przyjeżdżał dość często z Goli, aby żonę odwie-dzić”14. Protoplastą linii czerwonowiejskiej był Maciej Chłapowski (24 ii 1771 Gościejewo – 19 Vii 1834 Czerwona Wieś) – tytularny szambelan królewski i wła-ściciel Czerwonej Wsi z przyległościami. syn Macieja i Donaty z Rogalińskich (1776–1841), stanisław (9 Xi 1796 Czerwona Wieś – 6 ii 1863 Czerwona Wieś) i Henryka z Morawskich (1815–1863) mieli jedenaścioro dzieci, z których kilkoro związało swe losy z Poznaniem15.
W 1857 roku stanisław przekazał 3 tys. talarów na dom zgromadzenia najświętszego serca Jezusa (sacré Cœur) w Poznaniu, w którym osiadły dwie jego córki – Maria i Paula. Maria (ur. 6 X 1834 w Jurkowie) wstąpiła do klasz-toru w 1859 roku. najpierw było to zgromadzenie św. tomasza de Villeneuve w Paryżu, skąd przeszła do macierzystego domu sercanek w Conflans pod Paryżem, a następnie do Jette pod Brukselą. Śluby zakonne złożyła w Poznaniu w 1862 roku, skąd trafiła do klasztoru sercanek we Lwowie, gdzie zmarła 12 listo-pada 1870 roku. Paula (ur. 24 Viii w Jurkowie) w 1855 roku wstąpiła do domu sercanek w Rzymie i tam w 1858 roku złożyła śluby zakonne. Przeniosła się potem na krótko do Conflans, by osiąść na cztery lata w poznańskiej siedzibie zgroma-dzenia. W 1863 roku powróciła do Rzymu, gdzie zmarła 21 sierpnia tegoż roku16. W tym samym czasie w poznańskim klasztorze sercanek przebywała córka gen. Dezyderego Chłapowskiego, Józefa (ur. 10 V 1837 w turwi). Do zgromadze-nia wstąpiła jesienią 1856 roku w Conflans. Po złożeniu ślubów zakonnych (1859) przeniosła się do Poznania, gdzie przy ul. Młyńskiej od 1857 roku działał klasztor sercanek, założony dzięki wsparciu finansowemu ziemianek wielkopolskich. Po zdaniu pruskiego urzędowego egzaminu nauczycielskiego Józefa została główną wychowawczynią oraz przełożoną (do 1873) poznańskiego domu. Jego kapelanem
13 a. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między…, s. 161–169; Ziemianie…, cz. 1, s. 40–41; E. Prałat, dz. cyt., s. 26, 165–169, 175–185.
14 M. Motty, Przechadzki po mieście, Poznań 1999, t. 1, s. 238.
15 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 169–178.
16 tamże, s. 178–179.
był ks. Jan Koźmian – przed wstąpieniem w stan duchowny mąż zofii Chłapowskiej i zięć gen. Dezyderego Chłapowskiego. Generał udzielał poznańskiemu klaszto-rowi największego wsparcia materialnego. W 1872 roku zgromadzenie przeniosło się do nowej siedziby na Górnej Wildzie, która została zbudowana w dużej mierze dzięki posagowi Józefy, wynoszącemu 40 tys. talarów. niestety w 1873 roku władze pruskie zakazały działalności sercanek w Wielkopolsce, a zakonnice wysiedlono z Prus. Józefa trafiła do klasztoru w smíchovie pod Pragą, którego przełożoną została w 1876 roku. zmarła 9 maja 1894 roku we Lwowie17.
Marceli Motty tak opisał pierwotny klasztor przy ul. Młyńskiej i przenosiny sercanek do nowej siedziby: „Był to przed […] laty klasztor panien sercanek, który powstał u nas na modłę francuską, aby panny owych lepszych rodzin mogły pobierać odrębne od innych wychowanie, odpowiednie przyszłemu swemu społecznemu stanowisku. […] Mówiono […] iż zakonnice są Polki i Francuzki, że przełożoną ich jest panna Chłapowska, córka jenerała, że nauka udziela się wedle przepisów zakonu, o ile na to zezwalają władze pruskie, które nad szkołą przez rewizję, egzamina i berychty [sprawozdania] nadzór czynny wykonują, i że prócz klas osobnych dla pensjonarek jest także szkółka elementarna dla biednych dziewcząt. […] zakład miał dość znaczną na nasze stosunki liczbę wychowa-nek, bo skoro tam była hrabianka ta, hrabianka owa i baronówna taka, mnóstwo mameczek nie chciało, aby ich córeczki za jakieś gorsze między ludźmi uchodzić miały. […] Ponieważ pomieszczenie to początkowego klasztoru było za ciasne i wpośród miejskiego gwaru niestosowne, rozpoczęły panie sercanki niezadługo po swym osiedleniu budowę odpowiedniego gmachu za miastem, na samym końcu Górnej Wildy. Plany do niego zrobiono we Francji, stamtąd płynęły nań franki stami tysięcy; bo ten […] wspaniały klasztor i budynek, z rozległym obok parkiem i wysokimi wokół murami […] pochłonął sumy ogromne. ale święte panie zaledwie się w nim urządzić i rozgościć zdążyły […] a gdy nastały czasy wyższej kultury [kulturkampf], musiały jako córki rzymskiego pomroku, zasła-niającego doskonalszą oświatę, opuścić Poznań i wynieść się za granicę. Budynek ledwo ukończony sprzedały z grubą stratą, a dobrze jeszcze, iż się w nim pomieścił zakład dobroczynności imienia Garczyńskiego”18.
najstarszy syn stanisława i Henryki – Maciej (3 iii 1838 – 6 iX 1883) prze-jął po rodzicach Czerwoną Wieś. W 1846 roku ożenił się z Marią Horwatt (ur. 13 V 1846), która już jako wdowa po nim mieszkała w Poznaniu, gdzie zmarła 17 listopada 1906 roku. Mieszkanką Poznania była też ich córka Paula (ur. 18 iV 1866 w Czerwonej Wsi), która w 1885 roku wyszła za mąż za tadeusza Jackowskiego (1859–1924), syna Maksymiliana – twórcy i patrona kółek rol-niczych. Chorowita Paula ostatnie lata swego życia spędziła w Poznaniu, gdzie zmarła 18 listopada 1922 roku. najstarszy syn Macieja i Marii, Henryk (6 X 1867 Czerwona Wieś – 20 X 1909 Babelsberg), który w 1893 roku objął Czerwoną Wieś, często bywał w Poznaniu, gdzie wykładał hodowlę koni na kursach dla członków towarzystwa Urzędników Gospodarczych. z małżeństwa z anielą taczanowską miał syna Henryka (ur. 9 X 1903 w Poznaniu), który ukończył studia rolnicze
17 tamże, s. 79–80.
18 M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 249–250.
na UP, by gospodarować później w Czerwonej Wsi. Jego małżeństwo z Barbarą Czarnecką (1935) zakończyło się rozwodem, po którym Henryk długo nie mógł dojść do siebie. na początku niemieckiej okupacji aniela z synem zostali wysied- leni do Warszawy. Henryk zginął w czasie powstania warszawskiego. aniela powróciła po wojnie do Poznania, gdzie zmarła 26 sierpnia 1948 roku, spoczywa w Czerwonej Wsi19.
Drugi syn stanisława i Henryki, Karol (22 Xi 1841 Czerwona Wieś – 20 iii 1914 Żegocin), przez wiele lat pracował w Poznaniu we wspomnianej spółce tellus, któ-rej współwłaścicielem był tadeusz Chłapowski. za jego właśnie pośrednictwem Karol poznał w 1866 roku w Poznaniu Helenę Modrzejewską (1840–1909), z którą ożenił się w 1868 roku. Marceli Motty tak opisał ów moment: „Przybył kilkakrot-nie do Poznania p. Koźmian z swoim nowo zorganizowanym towarzystwem, które wtenczas przedstawiało rzadki dobór uzdolnionych artystów. o Modrzejewskiej mówić ci nie będę […]. ale to dodam, że właściwie rozgłos o niej w Poznaniu się zaczął, przed jej przyjazdem bowiem do nas w Krakowie spokojne tylko robiła wrażenie i dopiero zapały publiczności naszej i rozpisywania się dzienników tutejszych rozdmuchały ową gwiazdkę do wielkości gwiazdy. na Poznań zatem bellissima, jak ją tu ktoś wtenczas w »Dzienniku« nazywał, narzekać nie może, zwłaszcza iż na domiar znalazła tutaj tego, który węzłem małżeńskim z nią się połączywszy, podziela wszelkie jej zmienne i tak dziwnie urozmaicone losy”20.
Większość swego życia spędził w Poznaniu trzeci syn stanisława i Henryki, najwybitniejszy przedstawiciel linii czerwonowiejskiej, znany poznański lekarz – Franciszek stanisław Chłapowski. Urodził się 17 września 1846 roku w Czerwonej Wsi. studiował medycynę na uniwersytetach w Berlinie (1866–1870) i Heidelbergu (1868–1869). W 1872 roku doktoryzował się i zdał państwowy egzamin lekarski.
W następnych latach prowadził praktykę lekarską w Królewskiej Hucie (Chorzowie) i Bytomiu oraz działał na rzecz odrodzenia narodowego wśród Polaków na Górnym Śląsku. W 1884 roku zamieszkał w Poznaniu, gdzie prowadził praktykę lekarską oraz ożywioną działalność naukową i społeczną. Był docentem (1919), a następnie (1921) profesorem honorowym patologii i terapii szczegółowej chorób wewnętrz-nych UP, gdzie ponadto wykładał geologię i paleontologię (1919–1923). W PtPn był członkiem zwyczajnym (1875–1914), członkiem honorowym (1914–1923), członkiem Komisji Matematyczno-Przyrodniczej oraz Wydziału Przyrodniczego i Lekarskiego, zarządcą zbiorów przyrodniczych (1883–1923) i redaktorem (1898–
1899) „nowin Lekarskich” – organu Wydziału Lekarskiego. Pod jego zarządem zbiory przyrodnicze PtPn zostały uporządkowane i usystematyzowane. ich trzon stanowiła kolekcja regionalna, prezentująca bogactwo przyrody wielkopolskiej.
Jego dorobek naukowy obejmuje prace z zakresu fizjologii, patologii, farmakolo-gii, balneolofarmakolo-gii, ftyzjatrii, wenerolofarmakolo-gii, endokrynolofarmakolo-gii, epidemiolofarmakolo-gii, bromato-logii, dietetyki, parazytobromato-logii, diagnostyki lekarskiej, radioterapii, terapii chorób przewodu pokarmowego, neurologii, higieny, historii medycyny, paleontologii, paleozoologii, fizjografii, historii nauk przyrodniczych i dziejów filozofii. należał
Jego dorobek naukowy obejmuje prace z zakresu fizjologii, patologii, farmakolo-gii, balneolofarmakolo-gii, ftyzjatrii, wenerolofarmakolo-gii, endokrynolofarmakolo-gii, epidemiolofarmakolo-gii, bromato-logii, dietetyki, parazytobromato-logii, diagnostyki lekarskiej, radioterapii, terapii chorób przewodu pokarmowego, neurologii, higieny, historii medycyny, paleontologii, paleozoologii, fizjografii, historii nauk przyrodniczych i dziejów filozofii. należał