Barwnym elementem życia poznańskich studentów w ii Rzeczypospolitej były korporacje akademickie, których elitaryzm i obyczajowość budziły wyraźne skojarzenia z kultywowanym w środowiskach ziemiańskich szlacheckim eto-sem. zanim zostanie dokonana próba wyjaśnienia, w jakim stopniu były one rzeczywiście związane z ziemiaństwem, doprecyzować trzeba kwestie termino-logiczne. najbardziej trafne wydaje się stanowisko Patryka tomaszewskiego, który uważa, że dla stworzenia dokładnej definicji korporacji (konwentu) naj-lepiej wskazać kilka cech dystynktywnych (hierarchiczność, bierne i czynne członkostwo, dożywotność przynależności – o ile członek sam nie zrezygnuje, skupianie studentów lub absolwentów wyższej uczelni, silne więzy towarzyskie i przyjacielskie między zrzeszonymi, rozbudowana obyczajowość i symbolika, uznawanie postępowania honorowego, akcentowanie celów ideowo-wycho-wawczych, prowadzenie działalności samokształceniowej, samopomocowej, ideowo-wychowawczej oraz mającej na celu rozwój fizyczny członków). Jeżeli wszystkie (lub prawie wszystkie) powyższe warunki zostaną spełnione, wtedy można mówić o korporacji lub o organizacji typu korporacyjnego1. Przyjmuje się, że pierwsze konwenty ukształtowały się w krajach niemieckich na przełomie XViii i XiX wieku2. istnieją natomiast rozbieżności dotyczące genezy polskiego ruchu korporacyjnego. W tradycji najczęściej uznaje się, że pierwszą korpo-racją akademicką założoną przez Polaków była „Polonia”. Utworzyli ją 3 maja 1828 roku polscy studenci uniwersytetu w Dorpacie, którzy schronili się tam po ucieczce z Wilna przed rosyjskimi prześladowaniami za działalność filomacką i filarecką3. Jako początek istnienia polskich korporacji wskazuje się jednak również powstanie ziomkostwa (Landsmannschaft) „Polonia” w 1816 roku na Uniwersytecie Wrocławskim, które wkrótce przekształciło się w związek bur-szowski (Burschenschaft)4.
1 P. tomaszewski, Polskie korporacje akademickie w latach 1918–1939 (struktury, myśl polityczna, działalność), toruń 2011, s. 12–13.
2 B.P. Wróblewski, Prawnicy w poznańskich korporacjach akademickich w latach 1920–1939, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 2008/2, s. 151.
3 Rocznik korporacyjny 1828–1928, Warszawa 1928, s. 9.
4 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 33.
Prawdziwy rozkwit polskiego ruchu korporacyjnego nastąpił w ii Rzecz- pospolitej5. Według Bartłomieja P. Wróblewskiego funkcjonowało wówczas w Polsce co najmniej 240 korporacji, z czego około 40 zrzeszało studentów mniejszości naro-dowych6. istotnym punktem na korporacyjnej mapie ówczesnego państwa polskiego był młody poznański ośrodek akademicki. Świadczą o tym dane zawarte w Roczniku korporacyjnym 1828–1928, dotyczące liczby konwentów zrzeszonych w związku Polskich Korporacji akademickich (dalej: zPKa) w czerwcu 1928 roku7.8
Ośrodek uniwersytecki Liczba korporacji Liczba członków Liczba filistrów
warszawski 29 1066 1202
poznański 17 855 334
lwowski 11 392 270
krakowski 9 318 128
wileński 5 205 346
gdański8 4 149 243
lubelski 2 46 20
cieszyński 1 36 72
ogółem: 78 3067 2615
należy podkreślić, że tabela nie odzwierciedla całkowitego stanu liczeb-nego ruchu korporacyjliczeb-nego w ii RP, ponieważ obok zPKa funkcjonowały także inne ogólnokrajowe centrale skupiające korporacje (Konwent Polskich Korporacji akademickich, zjednoczenie Polskich akademickich Korporacji Chrześcijańskich, Federacja Polskich Korporacji akademickich, Blok Polskich Korporacji akademickich), a część konwentów nie była zrzeszona w żadnej z nich (tzw. dzikie korporacje)9. nie zmienia to jednak faktu, iż zPKa było najstarszym
5 oprócz korporacji funkcjonowały także korpusy, które łączyły w sobie cechy konwentów i drużyn har-cerskich. W Poznaniu były to „zawisza Czarny”, „odra” (od 1937 r. korporacja) i „stefan Czarniecki”.
ostatnia z nich istniała przy Państwowej Wyższej szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki, natomiast pierwsza i druga przy Uniwersytecie Poznańskim. zob. J. Bartkowiak, Korporacje poznańskie (1920–1939),
„Życie i Myśl” 1988, nr 12, s. 52.
6 B.P. Wróblewski, Prawnicy…, s. 153.
7 Rocznik korporacyjny…, s. 80.
8 Polskie korporacje w okresie międzywojennym działały również poza granicami kraju, m.in. na terenie Wolnego Miasta Gdańska.
9 istnienie kilku zrzeszeń było wynikiem różnic ideowych. zPKa reprezentował nurt narodowo-konser-watywny, zPaKCh – chadecki, FPKa i BPKa – sanacyjny, KPKa – narodowy, połączony z krytyką dzia-łań zPKa. znane są przypadki konwentów, które przechodziły z jednej centrali do drugiej (np. „Gedania Posnaniensis” – początkowo w zPaKCh, następnie w zPKa). Warto odnotować, że w 1922 r. utworzono Poznańskie Koło Międzykorporacyjne, skupiające konwenty z Poznania zrzeszone w zPKa. Korporacje zawierały ze sobą także tzw. kartele, czyli wieczyste lub okresowe umowy o przyjaźni i współpracy.
(powstało w 1921 r.), największym i najbardziej wpływowym stowarzyszeniem zrzeszającym korporacje w okresie dwudziestolecia międzywojennego10.
Precyzyjne informacje odnoszące się już wyłącznie do liczebności poznań-skiego środowiska korporacyjnego, aczkolwiek dotyczące tylko korporacji zwią-zanych z Uniwersytetem Poznańskim (dalej: UP)11, zawarte są w Spisie wykładów i składzie Uniwersytetu na rok akademicki 1933/1934. Według zamieszczonego tam wykazu w roku 1932/1933 na UP działało aż 30 konwentów12 o łącznej licz-bie 1331 członków13. Jeżeli liczebność korporantów zestawi się z ogólną sumą słuchaczy zwyczajnych, którzy wówczas studiowali na UP (5219 osób), okaże się, że członkowie korporacji stanowili około 25,5 proc. studenckiej populacji poznań-skiej uczelni. należy jednak pamiętać, że do konwentów przyjmowano wyłącznie mężczyzn, a tych wśród studentów UP było wtedy 3701, a zatem odsetek członków organizacji o charakterze korporacyjnym wynosił prawie 36 proc.14
10 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 83–84.
11 Pominięto korporacje funkcjonujące przy Wyższej szkole Handlowej oraz Państwowej Wyższej szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki.
12 Były to (w nawiasie podano liczbę członków): Posnania (74), Magna Polonia (98), Lechia (160), Chrobria (83), surma (68), Baltia (71), silesia (56), Corona (41), Helionia (58), Poznańskie Koło Międzykorpora-cyjne (12), Pomerania (34), Korporacja stud. zawisza Czarny (64), Masovia (86), astria (34), Quiritia (23), Primislavia (42), Legia (34), Roma (b.d.), Viritia (24), agraria (26), Czornomore (20), selenia (21), Filomatia Posnaniensis (16), auroria (12), sigismundia (20), Demetria (30), aesculapia (50), icaria (25), iustitia (24), odra (25).
13 Spis wykładów i skład Uniwersytetu na rok akademicki 1933/1934, Poznań 1933, s. 153–154.
14 archiwum UaM (dalej: aUaM), sygn. 15/34.
1. Inauguracja roku akademickiego 1931/1932 na Uniwersytecie Poznańskim, 1931 r., fot. ze zb. Narodowego Archiwum Cyfrowego (dalej: NAC)
Pierwszą poznańską korporacją była „Polonia”, założona 13 marca 1920 roku z inicjatywy dwóch studentów Wydziału Filozoficznego UP – Franciszka Böhma i Leona Wojtaszewskiego15. ich celem było: „na wzór polskich związków akade-mickich na uczelniach niemiec, które to związki hartowały ducha i wzmagały wolę w dążeniu do realizacji idei wyrażonej w hymnie niepodległości – stworzyć dla Polski, dla Jej potęgi i chwały, z szeregu akademików, przyszłych sterników i włodarzy Państwa – karną i bardzo zwartą organizację”16. „Polonia” nie była spadkobierczynią tradycji dorpackiego konwentu o tej samej nazwie, ale wkrótce nawiązała kontakt z wileńską „Polonią”, która pełniła rolę kontynuatorki dorpac-kiej imienniczki. obie organizacje podpisały 17 marca 1921 roku akt unifikacji, skutkujący powołaniem jednej korporacji „Polonia” z równorzędnymi władzami w Poznaniu i Wilnie. sojusz ten zerwano w 1924 roku. od tego momentu poznań-ski konwent posługiwał się nazwą „Polonia-Posnaniensis”17. Definitywne rozejście się dróg obu korporacji nastąpiło jednak dopiero 24 czerwca 1928 roku. Wtedy
15 Błędem jest uważanie za pierwszą poznańską korporację „surmy” powstałej 24 ii 1920 r. Było to wów-czas towarzystwo śpiewacze o pewnych cechach korporacyjnych, przekształcone w konwent dopiero 14 iV 1921 r. zob. B.P. Wróblewski, Korporacja Akademicka „Surma” przy Uniwersytecie Poznańskim, www.archiwumkorporacyjne.pl [dostęp: 14 ii 2016].
16 W.M.a., K! Magna-Polonia 1920–1930, „Dziennik Poznański” 1930, nr 62.
17 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 159.
2. Inauguracja roku akademickiego 1935/1936 na Uniwersytecie Poznańskim połączona z uroczystościami ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego, 1935 r., fot. ze zb. NAC
też poznańska organizacja zmieniła miano na „Magna-Polonia”18. Przyczyną rozstania miały być znaczne różnice w stylu życia i zwyczajach, objawiające się np. przyjmowaniem przez poznańską część „Polonii” tzw. filistrów honorowych, dodatkowo spoza świata nauki19.
Drugą co do starszeństwa korporacją w Poznaniu była „Lechia”, którą zało-żono 15 czerwca 1920 roku. organizacja ta musiała jednak zawiesić działalność z powodu wojny polsko-bolszewickiej i wstąpienia wszystkich jej członków do wojska. Wznowienie funkcjonowania konwentu nastąpiło dopiero z począt-kiem roku akademickiego 1921/1922. W pierwszą rocznicę utworzenia korporacji honorowe ojcostwo nad nią przyznano gen. Józefowi Dowborowi-Muśnickiemu20.
Liczba konwentów w Poznaniu szybko rosła, co było zapewne związane z ure-gulowaniem sytuacji prawnej dotyczącej działalności tego typu stowarzyszeń.
Przyniosła ją Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich, która dawała studentom prawo do zakładania korporacji. Powstanie konwentu było jednak uza-leżnione od zatwierdzenia jego statutu przez senat uczelni. także wszelkie póź-niejsze zmiany w dokumentach statutowych musiały być przedstawiane senatowi do akceptacji. ten ostatni sprawował opiekę nad korporacjami poprzez swoich delegatów. istotnym zapisem było nałożenie na konwenty obowiązku przekazywa-nia rektorowi z początkiem każdego roku akademickiego listy członków zarządu (na bieżąco trzeba było również informować o zachodzących w kierownictwie sto-warzyszenia zmianach). Wyraźnie zaznaczono, że do korporacji nie odnoszą się ogólne przepisy policyjne dotyczące innych organizacji i zebrań. Co istotne, zapisy
18 Rocznik korporacyjny…, s. 27.
19 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 159.
20 Korporacje Uniwersytetu Poznańskiego, „akademik” 1922, nr 4, s. 24.
3. Inauguracja roku akademickiego na Uniwersytecie Poznańskim, lata 30. XX w. [?], fot. ze zb. NAC
ustawy zabraniały stowarzyszeniom akademickim posiadania celów politycznych, ale takiej wzmianki nie uczyniono wobec konwentów21 (ustawodawca zastosował rozróżnienie na stowarzyszenia akademickie i korporacje)22. znaczne ogranicze-nia w działalności organizacji studenckich przyniosła natomiast Ustawa z dogranicze-nia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich oraz Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 30 kwietnia 1933 r. o stowarzysze-niach akademickich. Konwenty zostały ujęte łącznie z pozostałymi towarzystwami i utraciły prawo do działalności politycznej. stowarzyszenia akademickie nie znaj-dowały się odtąd pod wyłączną kontrolą władz uczelnianych, ale również mini-stra23. niekorzystny był także zapis, że do powstania organizacji studenckiej o cha-rakterze innym niż samopomocowy wymaganych jest co najmniej 20 założycieli.
Ponadto stowarzyszeniom akademickim zezwolono na zrzeszanie się w ramach tylko jednej szkoły wyższej, co przekreślało możliwość istnienia korporacji mię-dzyuczelnianych. Przystępowanie organizacji do związków wymagało natomiast zgody ministra24. te niekorzystne zapisy nie wpłynęły negatywnie na powstawanie
21 Korporacje akademickie często podkreślały swoją apolityczność, choć brały aktywny udział w życiu poli-tycznym. np. na wieść o zamachu majowym poznańskie Koło Międzykorporacyjne zobowiązało członków konwentów do wstępowania w szeregi Legii akademickich oraz akademickiego Komitetu obrony, które miały pospieszyć na pomoc prezydentowi i rządowi, zob. J. Bartkowiak, dz. cyt., s. 50.
22 Dziennik Ustaw z 1920 r., nr 72, poz. 494, art. 99–103.
23 Dziennik Ustaw z 1933 r., nr 29, poz. 247, art. 52.
24 Dziennik Ustaw z 1933 r., nr 30, poz. 259, art. 1, 6.
4. Uroczystość poświęcenia sztandaru korporacji studenckiej „Agraria” w Poznaniu, 1928 r., fot. ze zb. NAC