Charakterystyka badanych przedsiębiorstw

Decydując się na rozszerzenie swojej działalności na rynki zagraniczne, przedsiębiorstwo świadomie przyjmuje, iż uwarunkowania jego funkcjonowania, procesy, instrumenty i następstwa wykraczają poza granice jednego (rodzimego) kraju. Zatem, internacjonalizacja przedsiębiorstwa wiąże się z uwzględnieniem perspektywy międzynarodowej w zarządzaniu, której istota polega na przeniesieniu przez firmę umiejętności i źródeł przewagi konkurencyjnej na coraz szersze obszary kulturowe i polityczne, a także na umiejętności harmonijnej współpracy w ramach wielokulturowych zespołów pracowniczych i menedżerskich [Simon 1994, s. 2]. W literaturze przedmiotu autorzy wyróżniają cztery [Phatak 1989, s. 20 – 25] lub pięć [Adler 2002, s. 6 – 16] etapów w procesie umiędzynarodawiania działalności przedsiębiorstwa:

1. etap przedsiębiorstwa krajowego – taki typ przedsiębiorstwa, które pozyskuje całość swoich zasobów i zbywa całość swoich produktów lub usług na jednym rynku krajowym. Jak twierdzi Griffin [2001, s. 168] trudno w dzisiejszym świecie znaleźć firmę, która byłaby przedsiębiorstwem czysto krajowym,

2. etap przedsiębiorstwa eksportującego/importującego (w niektórych klasyfikacjach ten etap nazywa się międzynarodowym) – najczęściej pierwszy krok w procesie internacjonalizacji działalności, który polega na eksportowaniu (importowaniu) produktów lub usług na kilka (z kilku) rynków zagranicznych. Przedsiębiorstwo, które jest zlokalizowane w jednym kraju, znaczną część swoich dochodów i/lub zasobów pozyskuje z rynków zagranicznych. Ze względu na występowanie kontaktów między przedstawicielami różnych narodów (a więc i kultur) wzrasta znaczenie kulturowych uwarunkowań funkcjonowania firmy,

3. etap przedsiębiorstwa międzynarodowego (w niektórych klasyfikacjach nazywany wielonarodowym) – polega na przeniesieniu produkcji na rynki zagraniczne. Na światowym rynku są pozyskiwane zasoby, nabywane surowce, pożyczane środki, wytwarzane i sprzedawane produkty. Na tym etapie kontakty międzykulturowe stają się codziennością – zatrudnienie w tego typu przedsiębiorstwach znajdują pracownicy lokalni, chociaż najczęściej na różnych szczeblach kierownictwa znajdują się

150 przedstawicieli kraju macierzystego przedsiębiorstwa. Działalność na skalę międzynarodową wymaga poznania i zrozumienia różnorodności zachowań wszystkich interesariuszy przedsiębiorstwa, zarówno wewnętrznych, jak również zewnętrznych, gdyż tylko taka postawa doprowadzić może do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej,

4. etap przedsiębiorstwa wielonarodowego (multinarodowego) – następuje jeszcze większa ekspansja na większą liczbę rynków zagranicznych, które najczęściej są podzielone na regiony podobne do siebie pod jakimś względem (np., kulturowym). Na stanowiskach menedżerskich najczęściej zatrudniane są osoby pochodzące z danego regionu, co powoduje zmniejszenie znaczenie kultury jako elementu wywierającego wpływ na działalność przedsiębiorstwa,

5. etap przedsiębiorstwa globalnego – najwyższy stopień umiędzynarodowienia działalności, która wykracza poza granice państw, regionów i swoim zasięgiem obejmuje cały rynek światowy [por. Bartlett i Ghosal 1989]. Najczęściej nie jest przywiązana do jednego kraju macierzystego. Według Grifinna [2001, s. 169] nie istnieje jeszcze przedsiębiorstwo, które w pełni spełnia to kryterium, chociaż zauważyć należy, że np. koncern Nestle jest blisko jego osiągnięcia.

Warto również zaznaczyć, że część badaczy [Varner i Breamer 1995, s. 279] uważa, iż – o ile rozróżnienie przedsiębiorstw na międzynarodowe, transnarodowe, wielonarodowe ma charakter czysto semantyczny – to określenie firmy mianem globalnej nie jest czystą formalnością. Co więcej, osiągnięcie przez przedsiębiorstwo tego etapu powinno zostać starannie przygotowane, gdyż w przeciwnym razie powstaje niebezpieczeństwo podejmowania niewłaściwych decyzji oraz chaosu organizacyjnego.

Przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność na rynkach międzynarodowych mogą przyjmować różne formy w zależności od stopnia zaangażowania swoich zasobów za granicą. Rymarczyk proponuje następującą klasyfikację [2004, s. 153]:

• w ramach kooperacji międzynarodowej, gdy 100% kapitału przedsiębiorstwa pozostaje w kraju macierzystym wyróżnić można: eksport, licencję oraz franchising,

• wraz ze wzrostem zaangażowania zasobów przedsiębiorstwa za granicą zwiększa się ryzyko funkcjonowania, a wyróżnianymi formami działalności są: joint venture, filia, oddział, fuzja/przejęcie, zakład produkcyjny, inwestycja typu green-field (spółka-córka), która angażuje 100% kapitału na rynku zagranicznym.

151 Inwestycje zagraniczne są konsekwencją rozpowszechniania się wzorców gospodarki rynkowej. Są również swoistym potwierdzeniem zaufania do gospodarki kraju, w którym są dokonywane. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa, głównymi motywami do podjęcia tego typu działań mogą być [Koźmiński 1999, s. 36]:

• zdobycie dostępu do nowych, atrakcyjnych rynków,

• chęć nabycia po atrakcyjnej cenie wartościowych zasobów, np. marki, nowych technologii, sieci dystrybucji,

• połączenie zasobów przez dwóch równorzędnych partnerów,

• wyprzedzenie i/lub zablokowanie działań głównego konkurenta, są zatem jednym z instrumentów konkurencji.

Warto także podkreślić, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają niezwykle istotne znaczenie w rozwoju gospodarczym kraju, w którym są dokonywane. W znaczącym stopniu przyczyniają się do kształtowania struktur zatrudnienia. Wielokrotnie są uznawane za swoiste „motory” rozwoju, głównie dzięki transferowi wiedzy, technologii, doświadczeń, informacji. Często oddziały międzynarodowych korporacji uczestniczą w życiu kraju również na płaszczyznach wykraczających poza branżę ich działalności – są mecenasami kultury i sztuki, sponsorami wydarzeń o charakterze sportowym, wprowadzają szereg innowacyjnych rozwiązań np. w dziedzinie ekologii. Biorąc pod uwagę powyższe kwestie, uznano za zasadne objęcie badaniami oddziałów międzynarodowych koncernów działających w Polsce.

Branża motoryzacyjna jest jedną z kluczowych zarówno w gospodarce światowej, jak również europejskiej. Głównie ze względu na wielkość zainwestowanego kapitału, ale także ze względu na liczbę zatrudnionych pracowników w samym sektorze samochodowym oraz sektorach pokrewnych. Polska jest drugim (po Czechach) krajem, w którym jest największa w tej branży produkcja w Europie Środkowo-Wschodniej. Sytuacja w polskim przemyśle motoryzacyjnym jest wynikiem napływu inwestycji światowych koncernów, gdyż mimo faktu, że działa na rynku wiele przedsiębiorstw, to te z kapitałem polskim są najczęściej małymi lub średnimi, natomiast filie zagranicznych koncernów, to przedsiębiorstwa duże. Napływ inwestycji zagranicznych do Polski w branży motoryzacyjnej przedstawiono na Wykresie 1.

152 Wykres 1.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w branży motoryzacyjnej w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [NBP 2011]

Trudna światowa sytuacja ekonomiczna w wyraźny sposób wpłynęła na branżę motoryzacyjną. W 2008 roku doszło do załamania wcześniejszego wzrostowego trendu wielkości bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sektorze. Natomiast już w roku 2009 nastąpiła znaczna poprawa, która znalazła swoją kontynuację również w roku 2010, a prognozy na 2011 rok są jeszcze bardziej optymistyczne.

W postępowaniu badawczym uczestniczyły polskie filie motoryzacyjnych przedsiębiorstw międzynarodowych branży motoryzacyjnej z kapitałem japońskim oraz niemieckim. Warto zauważyć, że mimo faktu, iż w przemyśle samochodowym działa wiele przedsiębiorstw polskich, to opiera się on na inwestycjach zagranicznych. Wartość skumulowanych inwestycji zagranicznych w branży motoryzacyjnej w Polsce na koniec 2008 roku wynosiła 4,8 mld euro, co stanowiło ok. 13 % wszystkich inwestycji w przemyśle ogółem [PAIiIZ 2010]. Co więcej, zwrócić uwagę należy również na fakt, iż inwestycje w tej branży pociągają za sobą wzrost inwestycji w innych branżach takich, jak: metalowa, elektroniczna, usługowa.

Niemcy to jeden z najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajów świata. Na liście najpotężniejszych gospodarek znajdują się na czwartym – po USA, Japonii i Chinach – miejscu. Po kryzysowym roku 2009, gdy PKB Niemiec spadło o 4,7%, w 2010 roku odnotowano wzrost PKB o 3,6% i wynosił on 2498 mld euro, co w przeliczenia na jednego mieszkańca stanowi 31,1 tys. euro [IMF 2010]. I kwartał 2011 roku zakończył się dalszym wzrostem PKB o kolejne 5,2% porównując rok do roku, ale bez uwzględniania czynników

62 411 684 ⁷⁵⁸ 325 467 681 -346 431 590 -600 -400 -200 0 200 400 600 800 1000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 M IL IO N Y E U R O ROK

153 sezonowych. Rozwój niemieckiej gospodarki opiera się głównie na produkcji eksportowej, nowoczesnym przemyśle oraz inwestycjach. Do roku 2008 Niemcy były największym na

świecie eksporterem towarów, ale po spadku w 2009 roku o 18%, utraciły pierwsze miejsce na rzecz Chin. Jeśli chodzi o wymianę towarową z Polską, to Niemcy od 1989 roku pozostają najważniejszym partnerem handlowym Polski, a obroty ogółem w roku 2010 wyniosły 58,9 mld euro [NBP 2011].

Niemcy są drugim (po Holandii) inwestorem zagranicznym w Polsce. Skumulowana wartość inwestycji niemieckich na koniec 2009 roku wyniosła 18,5 mld euro, co stanowi 16% inwestycji zagranicznych ogółem [ibidem]. Można zatem uznać, że jest to jeden z tych krajów, z którym współpraca gospodarcza w znaczącym stopniu wpływa na stan gospodarki Polski. Co więcej, Niemcy są głównym odbiorcą polskiego eksportu w branży samochodowej - z ogólnej wartości eksportu w branży motoryzacyjnej, która na koniec 2010 roku wynosiła ponad 17 mld euro, eksport do Niemiec stanowił prawie 29% (głównie dzięki znacznemu wzrostowi w grudniu 2010 roku)⁴⁵. Należy zatem uznać, że dla sektora motoryzacyjnego w Polsce, Niemcy są krajem o strategicznym znaczeniu. Z jednej strony są jednym z głównych inwestorów (zakłady produkcyjne będące filiami koncernów, w których znajdują zatrudnienie tysiące polskich pracowników), natomiast z drugiej są głównym odbiorcą polskiego eksportu w tej branży, a więc stymulują polską gospodarkę.

Japonia – państwo przegrane w II wojnie światowej, którego mieszkańcy po jej zakończeniu żyli w skrajnej biedzie i nędzy, w sposób niemal błyskawiczny doszło do pozycji potęgi gospodarczej. W roku 1960 PKB per capita Japonii wynosił 17% tego wskaźnika dla USA, a już w 1990 roku 110% tego wskaźnika [Morawski 1994, s. 201]. Lata 80-te i 90-te XX wieku to dalszy prężny rozwój, który potwierdzają wartości PKB [Facts and

Figures 2000, s. 31]. Dopiero XXI wiek przyniósł oznaki kryzysu, następnie recesję, które

stały się widoczne w spadkach większości wskaźników makroekonomicznych [Facts and

Figures 2007, s. 60]. Od II kwartału 2009 można jednak odnotować wyraźną poprawę

i wejście w fazę ekspansji. Rok 2010 przyniósł dalsze polepszenie, zwłaszcza dzięki poprawie ogólnej sytuacji na rynkach zagranicznych oraz zastosowaniu przez rząd pakietów stymulujących. III kwartał 2010 roku według informacji rządowych zakończył się wzrostem realnego PKB o 4,5% (to więcej niż podawane wcześniej dane, które mówiły o wzroście na poziomie 3,9%), co stanowi 0,9% w porównaniu do analogicznego kwartału roku ubiegłego

45 Wartość eksportu branży motoryzacyjnej w 2010 roku przekroczyła 17 mld euro [AutomotiveSuppliers.pl Review 2011, s. 12]

154 (por. Tabela 23.). Oczekuje się, iż wzrost eksportu na pozostałe rynki azjatyckie będzie przyczyniał się do dalszego wzrostu popytu zewnętrznego, który z kolei będzie stymulował popyt wewnętrzny. Jak wynika z badań [Tankan 2010, s. 14] przedsiębiorcy – zwłaszcza reprezentujący keiretsu, czyli japońskie konglomeraty gospodarcze – z coraz większym optymizmem patrzą na sytuację gospodarczą kraju, co – zakłada się – powinno przełożyć się na wzrost zatrudnienia oraz dochodów gospodarstw domowych, czego konsekwencją będzie wzrost konsumpcji w 2011 roku⁴⁶. Jednak pomimo występujących trudności, Japonia nadal jest potężną gospodarką światową, choć warto podkreślić, że najprawdopodobniej straci drugą pozycję wśród największych potęg ekonomicznych świata na rzecz Chin.

Tabela 23.

Nominalne PKB w Japonii i USA w latach 1980 – 2010 Rok

Kraj Japonia USA

1980 całkowite (mld USD) 1059 2784

per capita (USD) 9068 12224

1990 całkowite (mld USD) 2970 5774

per capita (USD) 24053 22983

2000 całkowite (mld USD) 4651 9817

per capita(USD) 36670 34774

2005 całkowite (mld USD) 4657 12456

per capita (USD) 35757 42000

2007 całkowite (mld USD) 4599 13928

per capita (USD) 36021 46085

2010⁴⁷ całkowite (mld USD) 5390 14624

per capita (USD) 42325 47131

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Facts and Figures 2000, s. 31; Facts and Figures 2007, s. 60; IMF 2010].

46 Prognozy te powstały przed katastrofalnym w skutki trzęsieniem ziemi i falą tsunami, które nawiedziły Japonię 11 marca 2011 roku.. Mimo, iż Japończycy przez wieki nauczyli się żyć, współżyć, a także częściowo przeciwdziałać niszczycielskim siłom natury, na których działanie są narażeni ze względu na charakterystyczne położenie geograficzne, to kataklizm ten w znaczący sposób wpłynął na funkcjonowanie gospodarki ze względu na zniszczenia w infrastrukturze, przestoje produkcyjne w wielu przedsiębiorstwach, a także wywarł wpływ na działalność zagranicznych filii japońskich przedsiębiorstw ze względu na zakłócenia w łańcuchach dostaw. Można zatem stwierdzić, iż prognozowany wzrost gospodarczy może nie być tak znaczący.

47

155 Japonia, aczkolwiek nie jest traktowana jako inwestor strategiczny, zaliczona może być do tej grupy krajów, których inwestycje w znaczącym stopniu wpływają na rozwój regionów. Dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw wytwórczych, których – według JETRO (Japońska Organizacja Handlu Zagranicznego) – było w Polsce 73 na koniec roku 2009 (por. Wykres 2.). W tym sektorze dominuje produkcja części samochodowych, a zatrudnionych jest w nim ok. 20 tys. polskich pracowników. Zatem, przemysł motoryzacyjny jest – mimo trudnej sytuacji gospodarczej – jednym z głównych sektorów działalności japońskich przedsiębiorstw na terenie Polski. Jeśli chodzi o wartość japońskich inwestycji w Polsce to, według PAIiIZ [2010], biorąc pod uwagę tylko inwestycje, których wartość przekroczyła 1 mln USD, ich łączna wartość wynosiła 362 300 mln USD. Jednak warto zauważyć, że nie jest to wartość rzeczywista, gdyż – zgodnie ze wzorem obliczeniowym obowiązującym w OECD – inwestycje dokonywane przez europejskie siedziby bądź filie firm japońskich są traktowane jako inwestycje wewnątrzeuropejskie⁴⁸. Uwzględniając te różnice przyjmuje się,

że rzeczywista wartość omawianych inwestycji wynosi 1 080 700 mln USD.

Wykres 2.

Przedsiębiorstwa japońskie w Polsce w 2009 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z JETRO (Japońska Organizacja Handlu Zagranicznego)

Reasumując, z punktu widzenia rozwoju polskiej gospodarki napływ inwestycji zagranicznych jest nie do przecenienia, a branża motoryzacyjna jest – mimo trudności spowodowanych kryzysem – jedną z najważniejszych sektorów gospodarki. Podstawą rozwoju branży motoryzacyjnej w Polsce są właśnie inwestycje zagraniczne. Na terenie

48 Dotyczy to na przykład zakładów Toyoty w Polsce, które klasyfikowane są jako inwestycja belgijska 73 61 22 Przedsiębiorstwa produkcyjne Przedsiębiorstwa handlowe Przedsiębiorstwa usługowe

156 Polski działają oddziały większości międzynarodowych koncernów odpowiadające za produkcję zarówno gotowych samochodów, jak również różnych podzespołów i części. Głównym odbiorcą polskiego eksportu w sektorze motoryzacyjnym są Niemcy, będące jednocześnie największym inwestorem w tej branży. Zatem, z punktu widzenia wiarygodności prowadzonego postępowania badawczego, przedsiębiorstwa z kapitałem niemieckim nie mogły zostać pominięte. Jeżeli chodzi o przedsiębiorstwa z kapitałem japońskim to one również odgrywają istotną rolę w branży motoryzacyjnej. Co więcej, podkreślić należy, że kultury niemiecka i japońska wywodzą się z różnych kręgów, a więc z punktu widzenia badania wpływu kultury narodowej na styl przywództwa w międzynarodowych przedsiębiorstwach z branży samochodowej działających w Polsce, zestawienie i porównanie tych odmiennych od siebie kultur wydaje się być nie tylko zasadne, ale również prowadzące do ciekawych wniosków.