Koncepcja F. Trompenaarsa i Ch. Hampden-Turnera

Badania przeprowadzone przez Trompenaarsa i Hampden-Turnera w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku wśród przedstawicieli międzynarodowej kadry kierowniczej są kolejnym przykładem rozległej diagnozy i analizy zagadnień związanych z kulturą w biznesie. Autorzy twierdzą, powołując się na Scheina [1985], że kultura jest sposobem, w jaki grupa ludzi rozwiązuje problemy i rozstrzyga dylematy [Trompenaars i Hampden-Turner 2002, s. 19]. Zatem, różnice kulturowe wynikają z odmiennych i specyficznych dla danego narodu sposobów rozwiązywania zaistniałych problemów, które odnoszą się do trzech kategorii:

• stosunku do ludzi

• stosunku do czasu

• stosunku do otoczenia.

Badania kultury poprzez pryzmat powyższych aspektów, które są tożsame z wyróżnionymi wcześniej podstawowymi założeniami kulturowymi ¹⁸, pozwoliły na określenie podstawowych wymiarów kultury (por. Tabela 9.).

Tabela 9.

Siedem wymiarów kultury

Kategoria podstawowa (podstawowe założenie) Wymiar kulturowy

Stosunek do ludzi Uniwersalizm versus partykularyzm

Indywidualizm versus kolektywizm Powściągliwość versus emocjonalność Wycinkowość versus całościowość

Osiągania statusu versus przypisywanie statusu

Stosunek do czasu Sekwencyjność versus synchronizm

Stosunek do otoczenia Harmonia versus napastliwość

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Trompenaars i Hampden-Turner 2002, s. 22 – 24]

18

65 W aspekcie stosunku do ludzi wyróżniono pięć par przeciwstawnych wymiarów kulturowych. Uniwersalizm versus partykularyzm dotyczy przestrzegania zasad, norm, praw oraz sposobów zachowania. W kulturach uniwersalistycznych obowiązuje jeden właściwy sposób zachowania w danej sytuacji, a przestrzeganie zasad jest obowiązkiem, od którego nie ma wyjątków, gdyż ich dopuszczenie mogłoby spowodować załamanie systemu, w którym ludzie żyją. Natomiast w kulturach o charakteryzujących się partykularnym podejściem do stosunków z innymi ludźmi, wszystkie elementy ludzkiej egzystencji są rozpatrywane w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Co więcej, za istotniejsze od reguł i norm są uznawane zobowiązania wynikające z relacji międzyludzkich, a kodeksy obowiązujące w danych społecznościach mają mniejsze znaczenie. Przykładami kultur uniwersalistycznych są: USA, Niemcy, Szwajcaria, kraje skandynawskie, natomiast do kultur partykularystycznych zalicza się: kraje azjatyckie (Japonia), kraje latynoamerykańskie, kraje arabskie [Trompenaars i Hampden-Turner 2002, s. 47 – 68].

Kolejny wymiar indywidualizm versus kolektywizm jest rozumiany podobnie jak w omówionej wcześniej koncepcji Hofstede, czyli określa wzajemne relacje między grupą a jednostką, a także miejsce jednostki w grupie oraz jej powinności względem grupy19

. Jak już zostało powiedziane jego znaczenie w kontekście kulturowych uwarunkowań przywództwa nie ulega wątpliwości.

Powściągliwość versus emocjonalność to wymiar odnoszący się do stopnia społecznej akceptacji ujawniania emocji w kontaktach międzyludzkich. Członkowie kultur powściągliwych kontrolują i tłumią emocje, podczas gdy w kulturach emocjonalnych ludzie okazują swoje uczucia i emocje zarówno w sposób werbalny, jak również niewerbalny. Wymiar ten jest interpretowany tak samo jak w zaprezentowanej powyżej koncepcji Gestelanda20

.

Wymiar wycinkowość versus całościowość odnosi się do zaangażowania w kontaktach z drugim człowiekiem. Przedstawiciele kultur wycinkowych charakteryzują się bezpośredniością w nawiązywaniu kontaktów, które służą osiągnięciu konkretnego, zamierzonego celu. W swoim postępowaniu kierują się zasadami i odznaczają niezłomną postawą moralną. Natomiast w kulturach całościowych zaangażowanie osobiste wykracza poza daną sprawę zawodową, a wszystkie przestrzenie życia oraz poziomy osobowości wzajemnie się przenikają. Sposób porozumiewania się jest ogólnikowy, dwuznaczny i często

19

Por. podrozdział 2.2.1. niniejszej dysertacji. 20

66 przesadnie taktowy, co wiąże się z koncepcją „zachowania twarzy”, która w kulturach całościowych jest szczególnie ważna. Co więcej, dla kultur całościowych, których przykładami są: Japonia, Włochy, Francja, charakterystyczny jest także wysoki poziom relatywizmu moralnego. Do kultur wycinkowych zalicza się: USA, Wielka Brytania, Szwajcaria [Trompenaars i Hampden-Turner 2002., s. 103 – 125].

Ostatnim wymiarem odnoszącym się w koncepcji Trompenaarsa i Hampden-Turnera do stosunków międzyludzkich jest osiąganie statusu versus przypisywanie statusu. Odnosi się on oceny oraz zajmowania określonego miejsca w hierarchii społecznej, które może wynikać z tego „co się robi” (status osiągnięty) lub z tego „kim się jest” (status przypisany). Wyznacznikami przypisywania danego statusu mogą być: płeć, wiek, koneksje, wykształcenie, zawód, przynależność klasowa. W kulturach tego typu używanie tytułów jest powszechne w życiu codziennym , a szacunek dla osób stojących wyżej w hierarchii jest postrzegany jako miara oddania np. organizacji. Natomiast w kulturach charakteryzujących się osiąganiem statusu, człowiek jest oceniany na podstawie indywidualnego stopnia wykonania powierzonego zadania, a szacunek dla osoby zajmującej wyższe miejsce w hierarchii wynika z efektywności pracy oraz posiadanej wiedzy. Kraje azjatyckie (Japonia), kraje śródziemnomorskie, kraje latynoamerykańskie to przykłady kultur o statusie przypisanym, natomiast USA, kraje skandynawskie oraz kraje germańskie (Niemcy) odznaczają się statusem osiąganym [Trompenaars i Hampden-Turner 2002, s. 126 – 145].

W kategorii stosunku do czasu autorzy podają wymiar odnoszący się do zorientowania na przeszłość, teraźniejszość lub przyszłość oraz do sposobu traktowania czasu. W kulturach sekwencyjnych czas postrzegany jest jako ciąg przemijających wydarzeń, jest uchwytny i mierzalny. Przestrzeganie harmonogramów, terminów jest obowiązkiem. Co więcej, ceniona jest punktualność, a podczas wykonywania zadań, ludzie skupiają się tylko na jednej wykonywanej czynności. Natomiast w kulturach synchronicznych przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są ze sobą powiązane w taki sposób, że wizje dotyczące przyszłości i wspomnienia z przeszłości kształtują teraźniejszość. Harmonogramy są podporządkowane relacjom międzyludzkim, a terminy podaję się w przybliżeniu. Punktualność nie jest wymogiem, a przedstawiciele tych kultur charakteryzują się równoległym wykonywaniem kilku czynności. Przykładami kultur o nastawieniu sekwencyjnym są: Holandia, USA, Niemcy, natomiast synchronizm charakteryzuje Włochy, Hiszpanię, kraje azjatyckie (Japonia). W niniejszej koncepcji wymiaru dotyczącego

67 stosunku do czasu można odnaleźć nawiązania do przedstawionej wcześniej typologii kultur autorstwa Halla²¹.

Ostatnim wymiarem odnoszącym się stosunku do otoczenia, zaproponowanym przez autorów jest harmonia versus napastliwość. W kulturach harmonijnych ceniona jest postawa elastyczna oraz dążenie do kompromisowych rozwiązań. Człowiek traktowany jest jako część środowiska naturalnego, która musi podporządkować się jego prawom. Charakterystyczna jest postawa „na zewnątrz”, czyli skłonność do widzenia organizacji jako dzieła natury, które zawdzięcza rozwój środowisku naturalnemu oraz równowadze ekologicznej. Zmienność otoczenia jest traktowana jako „naturalna”, więc nie budzi niepokoju i strachu. Natomiast w kulturach napastliwych, określanych również mianem skierowanych „na siebie”, człowiek dąży do kontrolowania przyrody i agresywnego wykorzystywania jej do swoich potrzeb. Cenione są opór oraz konflikt, ponieważ utożsamiane są z istnieniem i obroną własnych przekonań. Przedstawiciele tych kultur koncentrują się na sobie, swojej grupie, organizacji. Co więcej, zmiany otoczenia powodują dyskomfort, niepokój i strach, gdyż środowisko postrzegane jest jako będące „poza kontrolą”. Kulturami harmonijnymi są: kraje azjatyckie (Japonia), kraje afrykańskie, kraje arabskie. Natomiast przykłady kultur napastliwych to: USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Francja.

Autorzy w swojej koncepcji oprócz prezentacji poszczególnych wymiarów odnoszących się do podstawowych założeń, proponują również sposób rozwiązywania dylematów międzykulturowych. Podstawową zasadą, która jest niezbędna, aby rozpocząć proces godzenia różnic kulturowych jest zrozumienie własnej kultury oraz zaakceptowanie faktu, że inne kultury różnią się od niej. W ramach procesu osiągania kulturowej zgody, autorzy wyróżniają następujące aspekty [Trompenaars i Hampden-Turner 2002, s.236 – 249]:

• zasada komplementarności, która mówi o tym, że omówione wcześniej wymiary kultury są reprezentowane przez kontinua dwóch skrajnych, które nie są odrębnymi wartościami, ale się wzajemnie dopełniają. Tak więc, żaden z wymiarów nie może funkcjonować samodzielnie, tylko w parach biopolarnych wartości, które się uzupełniają,

• poczucie humoru – uświadamianie sobie różnic kulturowych może nastąpić poprzez zabawność sytuacji, która ukaże zderzenie dwóch odmiennych perspektyw dotyczących tego samego problemu,

21

68

• nakreślenie przestrzeni kulturowej – polega na poznawaniu problemów międzykulturowych poprzez przekształcenie ich dwóch punktów skrajnych w dwie osie tak, aby pomiędzy nimi stworzyć przestrzeń kulturową, w której autorzy postulują umieszczenie poszczególnych wymiarów kulturowych,

• przechodzenie od rzeczowników do rzeczowników odsłownych i procesów – określania wartości przy użyciu rzeczowników, które stanowią nazwę osoby lub rzeczy nie jest – zdaniem autorów – właściwe, gdyż – mimo, że zgodne z metodologią nauk społecznych – może wprowadzać w błąd. W związku z tym, aby pokazać wzajemne przenikanie skrajnych wartości kontinuum każdego wymiaru, należy nazywać je używając określeń odsłownych lub czasownikowych,

• język i metajęzyk – ponieważ każdy człowiek jest użytkownikiem języka, który określa i determinuje postrzeganie otaczającej rzeczywistości, należy zwrócić uwagę, na sposób formułowania zdań, który pozwoli na osiąganie międzykulturowej zgody,

• ramy i konteksty – pozwalają na kontrolowanie skrajnych wartości,

• szeregowanie – czyli umieszczanie wymiarów w określonym czasie w odpowiedniej kolejności, tak, aby zapobiegać sytuacjom konfliktowym, które najczęściej pojawiają się przy konfrontacji skrajnych wartości wymiaru,

• falowanie – czyli zasada naprawiania błędów, która zakłada, że pomimo okresowych niepowodzeń, należy podejmować kolejne próby w zrozumieniu i dopasowywaniu do siebie określonych wymiarów kulturowych,

• synergia i kołowe godzenie wartości – kryterium synergii²² jest czynnikiem sprawdzającym optymalne pogodzenie sprzeczności, które niosą ze sobą przeciwległe bieguny kontinuum wartości. Celem jego zastosowania jest doprowadzenie do harmonii pomiędzy wartościami wyrażającymi różnice kulturowe, poprzez współdziałanie między nimi, wzajemne wzmacnianie oraz doskonalenie,

• podwójna spirala – model ten pozwala - zdaniem autorów - na dokonanie syntetycznego ujęcia kolejnych etapów dążenia do zgodny międzykulturowej i jest swoistym podsumowanie całego procesu.

Trompenaars oraz Hampden-Turner podkreślają w swojej koncepcji istnienie możliwości całkowitej zgody międzykulturowej, której podstawowym warunkiem jest

22

69 otwartość na drugiego człowieka, zaakceptowanie różnic pomiędzy kulturami oraz – co najważniejsze – wzajemna tolerancja.