Koncepcja E.T. Halla

Hall jest autorem koncepcji o ścisłym związku pomiędzy kulturą a komunikacją. Z etymologicznego punktu widzenia, słowo komunikacja wywodzi się z łacińskiego

49 coś wspólnego; z kimś coś podzielać; komuś czegoś użyczyć, udzielić; do udziału przypuścić, dać; udzielić komuś wiadomości; naradzać się, omawiać” [Kumaniecki 1982, s. 101]. Komunikacja jest więc tym, co łączy ludzi w swoiste wspólnoty. Wykorzystywane mogą być w tym celu zarówno różnego rodzaju urządzenia telekomunikacyjne, jak również „działania językowe i inne zachowania symboliczne, przenoszące znaczenie” [Waszkiewicz 1997, s. 26]. Prowadzone na przestrzeni lat badania nad teorią komunikacji wprowadziły wiele określeń tego terminu. Wśród najczęściej przytaczanych są stwierdzające, iż komunikacja jest:

• transmisją informacji, idei, emocji, umiejętności za pomocą symboli – słów, obrazów, wykresów, schematów itp. [Berelson i Steiner 1964],

• wywoływaniem oddźwięku przez symbole werbalne [Dance 1967],

• centralne dla komunikacji są zachowania w sytuacji, gdy źródło przesyła przekaz do odbiorcy ze świadomą intencją wpłynięcia na jego późniejsze zachowania [Miller, 1966],

• ludzka komunikacja pojawia się, gdy człowiek odpowiada na symbol [Cronkhite 1976],

• z komunikacją mamy do czynienia, gdy człowiek manipuluje symbolami dla wywołania zrozumienia u innych ludzi [Infante, Rancer i Womack 1990].

Wart podkreślenia wydaje się być fakt, że różnorodność określeń, jakie odnoszą się do pojęcia komunikacji wynika z różnego podejścia prezentowanego przez różnych badaczy. W ujęciu systemowym, komunikowanie jest traktowane jako wymiana informacji, a najważniejszymi aspektami są sposób wytwarzania informacji i organizacja procesu jej wymiany [Nęcki 2000, s. 25]. Z kolei według konstruktywistów komunikowanie ma jeden podstawowy cel, którym jest uzgodnienie sposobu widzenia świata, stworzenie podobnych konstruktów w umysłach osób kontaktujących się wzajemnie w ramach jednej kultury. Natomiast w teorii symbolicznego interakcjonizmu komunikowanie jest traktowane jako najistotniejszy proces społeczny i definiowane jako wymiana podzielanych symboli w celu uzgodnienia znaczenia, jakie mają poszczególne obiekty dla współdziałających ze sobą osób [ibidem, s. 33]. Reasumując, w większości koncepcji dotyczących komunikacji pojawiają się nawiązania do zagadnień związanych z kulturą, jednak właśnie w poglądach Halla zostały one wyrażone w tak deterministycznej formie. Hall twierdzi [1959], że badając składowe procesu porozumiewania się, czyli słowa, przedmioty materialne oraz zachowania we własnej oraz w innych kulturach, można dotrzeć do schematów oraz wzorców kształtowanych przez doświadczenia, a mających bezpośredni wpływ na codzienne życie.

50 Ten typ ludzkich zachowań, które egzystują poza świadomością człowieka, to „bezgłośny język” (The Silent Language).

W typologii Halla, czynnikami różnicującymi kultury pomiędzy sobą są: kontekst, czas oraz przestrzeń. Biorąc pod uwagę kryterium kontekstu, czyli „pojęcia, które oznacza informacje otaczające dane zdarzenie, jest nierozerwalnie związane ze znaczeniem tego zdarzenia” [Hall i Hall 2001, s. 26] można dokonać podziału na kultury wysokokontekstowe (wysokiego kontekstu) oraz niskokontekstowe (niskiego kontekstu) (Rysunek 12.).

Rysunek 12.

Kontinuum kontekstowości E.T. Halla

Wysoki kontekst

Niski kontekst

Źródło: [Hall 2001, s. 102]

Zatem w kulturach wysokiego kontekstu przekazywane bezpośrednio informacje są ograniczone, ponieważ nadawca zakłada, że odbiorca posiada wiedzę niezbędną do poprawnego zrozumienia treści przekazu. Natomiast w kulturach niskokontekstowych, aby komunikat mógł zostać poprawnie zrozumiany, wszystkie niezbędne informacje muszą być w nim zawarte [Mikułowski-Pomorski 1999, s. 105]. Z punktu widzenia komunikacji międzykulturowej, aby przekazać komunikat w kulturze wysokiego kontekstu używa się mniejszej liczby słów, ale jednocześnie dużą rolę odgrywają aluzje, podteksty, symbole oraz przekazy pośrednie [Murdoch 1999, s. 54]. W kulturze niskiego kontekstu muszą zostać wyjaśnione i omówione wszystkie szczegóły komunikatu. Dla kultur wysokiego kontekstu są także charakterystyczne następujące cechy [Mikułowski-Pomorski 1999, s. 104 – 106]:

Kontekst

Informacja

51

• oddzielanie swoich od obcych,

• większe oczekiwania wobec bliźnich,

• wysoka odpowiedzialność osób na stanowiskach kierowniczych za swoich podwładnych (istotne szczególnie w kontekście przywództwa w otoczeniu międzykulturowym),

• „zachowanie twarzy”, rozumiane jako przestrzeganie zasad obowiązujących w danej grupie; „utrata twarzy” przez jednostkę jest jednoznaczna z kompromitacją całej grupy (szerzej to zjawisko zostanie omówione w podrozdziale dotyczącym specyfiki japońskiej kultury organizacyjnej),

• duża rola intuicji w procesie komunikowania.

Do pozostałych cech charakterystycznych kultur niskiego kontekstu zalicza się:

• indywidualność wyrażania cech (indywidualiści zdani i odpowiedzialni za siebie),

• brak koncepcji „zachowania twarzy”,

• jednoznaczność słów i gestów w procesie komunikowania. Tabela 3.

Podział kultur narodowych według kontekstu

Kultury wysokiego kontekstu Kultury niskiego kontekstu

Arabia Saudyjska Argentyna Brazylia Chiny Polska Gwatemala Chile Grecja Kolumbia Kostaryka Korea Salwador Japonia

Afryka (Wschodnia i Zachodnia)

Australia Austria Belgia Dania Finlandia Irlandia Kanada Niemcy Nowa Zelandia Szwajcaria Szwecja USA Wielka Brytania Afryka Południowa Źródło: [Hall 2001]

52 Drugim kryterium podziału kultur jest, według Halla, czas. Biorąc pod uwagę to kryterium można dokonać podziału kultur na monochroniczne oraz polichroniczne [2001]. Pierwsze z nich cechują się dbałością o procedury planistyczne, dokładnością oraz przestrzeganiem kolejności wykonywanych czynności. Wszystkie ustalone terminy są traktowane jako nieprzekraczalne, a relacje między ludźmi mają charakter krótkookresowy. Czas traktowany jest jako rzeczywisty i namacalny, a jego symbolem jest droga (Niemcy). Natomiast kultury polichroniczne odznaczają się wykonywaniem jednocześnie wielu czynności, a nacisk kładziony jest na ludzi i ich zaangażowanie w realizację przedsięwzięć, a w mniejszym stopniu na dotrzymywanie terminów. Co więcej, relacje budowane między ludźmi mają charakter długookresowy, a symbolem czasu jest punkt (Japonia, Polska).

Jako kolejne kryterium odróżniające kultury między sobą w koncepcji Halla [2003] przyjęta jest przestrzeń rozumiana na dwa podstawowe sposoby. Po pierwsze, dosłownie, jako przestrzeń fizyczna, która utożsamiana jest z odstępem pomiędzy interlokutorami. Każdy człowiek jest otoczony swoistą niewidzialną ochronną bańką, której rozmiar zależy od szeregu uwarunkowań: historycznych, kulturowych, osobniczych, zawodowych, emocjonalnych [Sitko-Lutek 2004, s. 46]. Hall dzieli przestrzeń na cztery strefy [2003, s. 149 – 165]:

• strefa intymna (dystans intymny) – bliższa (połączona z kontaktem fizycznym lub prawdopodobieństwem jego wystąpienia) oraz dalsza (15 – 45cm; charakterystyczna dla miejsc użyteczności publicznej),

• strefa osobista (dystans osobniczy) – bliższa (45 – 75cm; wówczas interlokutorzy dokładnie dostrzegają wszystkie elementy twarzy) oraz dalsza (75 – 120cm; tak zwana odległość na wyciągnięcie ręki),

• strefa społeczna – bliższa (122 – 210cm; charakterystyczna dla nieosobistych rozmów) oraz dalsza (210 - 306cm; występująca podczas formalnych rozmów zawodowych),

• strefa publiczna – bliższa (306 – 750cm) oraz dalsza (powyżej 750cm) – charakterystyczne dla wystąpień publicznych, podczas których wykorzystuje się donośny głos oraz – zdaniem językoznawców – wykazuje się znaczącą dbałość o poprawność gramatyczną i leksykalną wypowiedzi.

Drugim sposobem rozumienia przestrzeni ma związek z aspektem personalnym i przejawia się w trudności bądź łatwości w nawiązywaniu kontaktów oraz stopniu formalizacji tych kontaktów. Co więcej, w zależności od odmiennego podejścia do

53 przestrzeni, przedstawiciele różnych kultur charakteryzują się odmiennymi oczekiwaniami i relacjami z rodziną, przyjaciółmi oraz współpracownikami.

W Tabeli 4. przedstawiono w sposób syntetyczny kryteria podziału kultur według Halla.

Tabela 4.

Typologia kultur według kryteriów Halla

Kultury wysokiego kontekstu Kultury niskiego kontekstu

Kolektywizm – identyfikacja z grupą i przestrzeganie jej zasad (koncepcja „zachowania twarzy”)

Indywidualizm – zaradność i odpowiedzialność za siebie (brak koncepcji „zachowania twarzy”)

Kultury polichroniczne Kultury monochromiczne

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Hall 1984]

Z typologii zaproponowanej przez Halla można wywnioskować, że im większe oddalenie fizyczne między kulturami, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia nieporozumień, zwłaszcza, jeżeli znajdują się one na przeciwległych krańcach kontinuum kontekstowości.

Przedmiotem zainteresowania autorki są kulturowe uwarunkowania przywództwa w międzynarodowych przedsiębiorstwach motoryzacyjnych z kapitałem niemieckim i japońskim działające w Polsce. Zatem – w kontekście omówionych powyżej wymiarów kultury zaproponowanych przez Halla – zasadne jest wskazanie tych cech, które przyjmują kultury niemiecka, japońska oraz polska. Zarówno kultura japońska jak również polska są uważane za wysokokontekstowe w odróżnieniu od charakterystycznego dla Niemiec niskiego kontekstu. Natomiast w odniesieniu do zagadnień związanych z czasem i jego postrzeganiem, to kultury japońska i niemiecka uznaje się za monochroniczne, a kultura polska jest traktowana jako polichroniczna. Kolektywizm jest cechą charakterystyczną kultury japońskiej, natomiast zarówno kultura niemiecka, jak również kultura polska nacechowane są bardziej indywidualistycznie.