Model G. Hofstede

Koncepcja kultur narodowych autorstwa Hofstede’go jest najbardziej rozpowszechnionym i najczęściej cytowanym w literaturze przedmiotu przykładem badań międzykulturowych. Przeprowadzone w latach siedemdziesiątych XX wieku w koncernie IBM analizy doprowadziły do zaproponowania koncepcji opierającej się na czterech wymiarach¹³: dystans władzy, kolektywizm – indywidualizm, męskość – kobiecość, unikanie niepewności, która została uzupełniona po przeprowadzeniu dodatkowych badań w latach dziewięćdziesiątych o piąty wymiar wyrażający orientację długo- lub krótkookresową w związku z dynamicznym rozwojem krajów Dalekiego Wschodu.

Dystans władzy (PDI) jest określony jako „zakres akceptacji i oczekiwań dla nierównego podziału władzy, wyrażony przez mniej wpływowych członków organizacji lub instytucji” [Hofstede i Hofstede 2007, s. 58] i ściśle powiązany z relacją podwładny – przełożony oraz wpływem wywieranym przez osoby postawione wyżej w hierarchii na ludzi postawionych niżej. Wszystkie społeczeństwa charakteryzują się występowaniem w nich nierówności,

13

56 natomiast różnią się odejściem do tego zjawiska. W kulturach o małym dystansie władzy ludzie są postrzegani jako równi sobie z natury i wszelkie nierówności w dostępie do władzy wywołują sprzeciw. Co więcej, aby władza była sprawowana w sposób etyczny i moralny, konieczna jest jej stała kontrola. W praktyce organizacyjnej, w kulturach o małym dystansie przełożeni i podwładni pracują razem, aby osiągnąć cele organizacyjne oraz są sobie potrzebni. W krajach charakteryzujących się dużym dystansem władzy wszelkie nierówności między ludźmi są traktowane jako uzasadnione, a nawet pożądane, aby zapewnić społeczeństwom porządek i ład. Władza jest uważana jako pierwotna wobec moralności, a zwierzchnik jest niedostępny i traktuje podwładnych jako źródło stałego zagrożenia (przejęcie władzy). Poddając analizie uwarunkowania występowania określonego dystansu władzy w danych społeczeństwach można przedstawić następujące wnioski [Hofstede i Hofstede 2007, s. 87]:

• istnieje związek pomiędzy obszarami językowymi a natężeniem dystansu władzy (kraje romańskie – wysoki, kraje germańskie – niski),

• im większa szerokość geograficzna, tym niższy poziom dystansu władzy. Innymi słowy, w obszarach świata, gdzie zimny klimat stanowić mógł zagrożenie wykształciły się społeczeństwa bardziej niezależne, o mniejszym dystansie władzy, w przeciwieństwie do ciepłych krajów Południa,

• im większy stopień zaludnienia państwa, tym wyższy poziom dystansu władzy,

• im większy poziom zamożności kraju, tym niższy poziom dystansu władzy, chociaż należy podkreślić, że zależność ta nie zawsze znajduje potwierdzenie, czego przykładem jest Japonia.

Do krajów odznaczających się szczególnie wysokim poziomem dystansu władzy należą: Ekwador, Gwatemala, Wenezuela oraz Panama, a także Japonia, Belgia, Francja. Natomiast mały dystans władzy jest widoczny w krajach skandynawskich, krajach anglosaskich, Niemczech. Dystans władzy ze względu na fakt ścisłego związku z budowaniem relacji między podwładnym a przełożonym jest niewątpliwie tym, który wywiera znaczący wpływ na przywództwo w otoczeniu międzynarodowym.

Kolektywizm – indywidualizm (IDV) jest wymiarem odnoszącym się do związków pomiędzy jednostką a grupą, określeniem miejsca jednostki w grupie a także wpływu grupy na postępowanie jednostki. W społeczeństwach indywidualistycznych jednostka jest uważana za podstawową niezależną składową społeczeństwa. Więzi między ludźmi są luźne, a życie prywatne jest sferą, w którą inni członkowie społeczeństwa nie powinni ingerować. W

57 organizacjach ceni się indywidualne decyzje, inicjatywy, a przystąpienie do instytucji jest spowodowane chęcią własnych osiągnięć. Natomiast kolektywizm podkreśla rolę grupy (rodziny, klanu, narodu), a wartość jednostki jest określona przez jej przynależność do grupy. Ważna jest uczestnictwo oraz budowanie więzi i relacji, które dominuje nad dążeniem do realizacji celu. Pokłada się zaufanie w decyzjach grupowych i jednocześnie jest się odpowiedzialnym za pozostałych członków własnej grupy.

Występujące w danej kulturze tendencje indywidualistyczne, bądź kolektywistyczne są również zauważalne w sposobach używania języka przez przedstawicieli danych kultur. Badacze [por. Kashima i Kashima 1998] zwracają uwagę, że istnieje związek pomiędzy poziomem indywidualizmu, a praktyką opuszczania zaimka w pierwszej osobie liczby pojedynczej „ja”14

. W kulturach kolektywistycznych reguły językowe dopuszczały, albo nawet nakazywały omijanie zaimka osobowego, podczas gdy w kulturach indywidualistycznych wymagały jego użycia. Warto zauważyć, iż w najbardziej indywidualistycznych krajach używa się języka angielskiego, w którym jako jedynym „I” (ja) pisane jest wielką literą.

Analizując powyższy wymiar można stwierdzić, że [Hofstede 2000, s. 130 – 131]:

• im zamożniejszy kraj, tym wyższy poziom indywidualizmu (choć również w przypadku tej zależności, bogata i jednocześnie kolektywistyczna Japonia wymyka się prostej klasyfikacji),

• im chłodniejszy klimat, tym wyższy poziom indywidualizmu.

Kraje indywidualistyczne to USA, kraje anglosaskie. Natomiast kulturami kolektywistycznymi charakteryzują się Japonia, Wenezuela, Pakistan. Kultura polska i niemiecka są uważane za indywidualistyczne, chociaż występują w nich także wyraźne tendencje kolektywistyczne.

Nastawienie indywidualistyczne lub kolektywistyczne również wydaje się wywierać znaczący wpływ na zachowanie przełożonych i podwładnych w jednym miejscu pracy, zwłaszcza gdy pochodzą oni z różnych kultur. W kontekście przywództwa w przedsiębiorstwach międzynarodowych można zakładać, iż innego typu zachowania będą charakterystyczne dla liderów-indywidualistów, a inne dla przywódców zorientowanych na grupę.

Unikanie niepewności (UAI) można określić jako sposób radzenia sobie oraz podejście do niejednoznacznych, niepewnych i nowych sytuacji [Hofstede 2000, s. 177]. Innymi słowy

14

58 jest to wskaźnik wrażliwości społeczeństwa na zmiany, sytuacje nowe i trudne do przewidzenia [Kostera 1996, s. 569]. W społeczeństwach charakteryzujących się wysokim stopniem unikania niepewności przyszłość jest traktowana jako zagrożenie, a wszelkie sytuacje nowe należy przewidzieć i się do nich przygotować. Poszukuje się prawd absolutnych oraz wartości nieprzemijających. Ludzie odczuwają lęk, który starają się przezwyciężać religią, ustalaniem praw, reguł oraz zasad bądź rozwiniętą technologią. Z punktu widzenia organizacji, w kulturach o wysokim stopniu unikania niepewności, motywowanie jest oparte na poczuciu bezpieczeństwa, przynależności oraz uznaniu. Dominują pionowe kariery według odgórnie sformułowanych jasnych reguł. Cechą charakterystyczną jest także silny nacjonalizm oraz postrzeganie pracy jako najwyższej wartości. Natomiast w kulturach o niskim stopniu unikania niepewności każdy nowy dzień niosąc ze sobą nowe wyzwania jest traktowany jako szansa i okazja, a ludzi czekają na niego z otwartością. Akceptowalne są różnice zdań, a wszystko, co odmienne należy traktować z należnym szacunkiem i tolerancją. W organizacjach tego typu kultury, motywowanie jest oparte na potrzebie osiągnięć, uznania. Ścieżki karier bywają najczęściej „zygzakowate” – awans może mieć charakter pionowy oraz poziomy.

Podstawowym uwarunkowaniem różnic pomiędzy kulturami w ramach tego wymiaru jest historia danego narodu. Można zatem wnioskować, iż kultury które nie akceptują niepewności są bardziej skłonne do działań gwałtownych, agresywnych, emocjonalności oraz braku tolerancji. W odróżnieniu od nich, kultury charakteryzujące się dużą tolerancją niepewności są bardziej refleksyjne, nie poddają się emocjom oraz działają w sposób mniej agresywny.

Do społeczeństw o wysokim stopniu unikania niepewności należą: Grecja, Portugalia, Japonia, Polska, Belgia, Francja, Chile, Peru, Argentyna. Natomiast kulturami o niskim stopniu unikania niepewności są: kraje skandynawskie, afrykańskie, USA, Kanada, Irlandia, Indie, Hongkong. Poziom unikania niepewności w kulturze niemieckiej jest średni.

Męskość – kobiecość (MAS) to wymiar określający w jakim stopniu w danej kulturze wymagane jest przestrzeganie ról społecznych przypisanych (często stereotypowo) obu płciom. Dla krajów męskich charakterystyczne są aktywność, agresywność, ciągłe konkurowanie i zdobywanie. Osiąganie sukcesów zawodowych wymaga stanowczości, a głównym motywatorem jest ambicja. Członkowie tego typu kultury utożsamiają się z twierdzeniem, że „mężczyzna powinien rządzić, kobieta – wychowywać” [Mikułowski-Pomorski 1999, s. 117]. Natomiast w społeczeństwach kobiecych dominuje nastawienie na

59 drugiego człowieka oraz na budowanie więzi międzyludzkich. Ceni się zachowania łagodne, wrażliwe, nieagresywne, a głównym motywatorem do działania jest służba innym. W związku z tym, przełożeni winni opiekować się podwładnymi, co zapewnia możliwości rozwoju. Hofstede twierdzi, że podstawowymi uwarunkowaniami różnic międzykulturowych w ramach tego wymiaru są tradycja i historia [2000, s. 176 – 213]. Tworzenie społeczeństw, w których wymagane były dobre relacje międzyludzkie, doprowadziło w konsekwencji do powstania na tym terenie kultur kobiecych, np. kraje skandynawskie, Holandia, Belgia. Natomiast tam, gdzie dominowały cechy męskie powstały silne kultury męskie takie, jak: Japonia, Austria, Wenezuela. Kultura niemiecka oraz polska charakteryzują się średnim poziomem męskości.

Orientacja długo- lub krótkookresowa, czyli dynamizm konfucjański (LTO) to piąty wymiar zaproponowany przez Hofstede’go po przeprowadzeniu późniejszych badań. Wyraża on zorientowanie na cele bliższe i dalsze oraz na rozwijanie takich cech, które pozwolą na osiągnięcie korzyści w przyszłości lub pielęgnowanie przeszłości i teraźniejszości [Hofstede i Hofstede 2007, s. 222 – 223]. Kraje zorientowane długookresowo charakteryzują się wytrwałością i systematycznością w dążeniu do osiągnięcia celu oraz gotowością podporządkowania wszystkiego temu celowi. Co więcej, szanują okoliczności i dążą do adaptacji do zmieniających się warunków współczesnego świata. W budowaniu oraz podtrzymywaniu relacji międzyludzkich dominuje zasada statusu oraz wytrwałości. W odróżnieniu od tych cech, dla społeczeństw o orientacji krótkoterminowej charakterystyczne jest oczekiwanie szybkich rezultatów podjętych działań. Co więcej, kultury te odznaczają się występowaniem silnego nacisku społecznego na postępowanie naśladujące wzorce zachowań, co ściśle wiąże się z przestrzeganiem zasady „zachowania twarzy”.

Orientacja długoterminowa jest typowa dla: Chin, Tajwanu, Japonii, Korei Południowej, Brazylii. Natomiast przykładami krajów o orientacji krótkoterminowej są Pakistan, Nigeria, Czechy, Filipiny, Hiszpania.

Typologia zaproponowana przez Hofstede’go znalazła tylu zwolenników, ilu krytyków. Część krytyków [Robinson 1983, s. 110 – 115; Korman 1985, s. 243 – 244] zwraca uwagę, że do uogólnionych wniosków doprowadziła analiza danych pochodzących tylko z jednej firmy. Triandis [1982] postuluje uzupełnienie diagnozy kultury o inne jej poziomy. Inna część badaczy [Schooler 1983, s. 167] kwestionuje wnioskowanie dotyczące wartości z obserwacji postaw. Zwraca się również uwagę, iż być może wskazane wymiary kulturowe nie są uniwersalne, ale odnoszą się do okresu, w którym powstawały [Warner

60 1981, s. 75 – 78]. Jednak nie zmienia to faktu, że jest to najbardziej rozpowszechniony przykład badań międzykulturowych, a zaproponowane wymiary są podstawą dalszych badań oraz bazą wielu następnych koncepcji zarówno na świecie, jak również w Polsce. Również w niniejszej pracy, wymiary: unikanie niepewności, kolektywizm – indywidualizm oraz dystans władzy zostały uznane za te, które w największym stopniu wpływają na występowanie określonego stylu przywództwa i których weryfikacja jest integralną częścią postępowania badawczego.