Charakterystyka osób i procedury badawczej

4.1. Osoby badane

Przebadano 317 osób w wieku od 20 do 87 lat, w tym 171 kobiet i 146 mężczyzn.

Badaniem objęto 129 osób we wczesnej dorosłości (w wieku 20–30 lat, średnia w badanej grupie 24,4; SD = 2,72), 98 osób w okresie średniej dorosłości (w wieku od 40–50 lat; średnia 46,7; SD = 2,77) oraz 89 osób w okresie późnej dorosłości (powyżej 60 lat, średnia 66,3; SD = 6,16) (dane dotyczące osób badanych z uwagi na okres rozwojowy i płeć zawiera tabela 4). W grupie osób w okresie wczesnej dorosłości kobiety stanowiły 51% (M = 24,37; SD = 2,95), a mężczyźni 49% (M = 24,46; SD = 2,46), w grupie osób w średniej dorosłości mężczyźni stanowili 43%

(M = 46,85; SD = 2,88), a kobiety 57% (M = 46,58; SD = 2,70), natomiast wśród osób w późnej dorosłości kobiety stanowiły 52% (M = 66,76; SD = 5,64), a męż-czyźni 48% (M = 65,85; SD = 6,77). W grupie badanych znalazły się osoby ze śred-nim i wyższym wykształceniem, a także studenci (dane dotyczące wykształcenia osób badanych zawiera tabela 5). W grupie osób młodych 46% stanowili studen-ci, 22% osoby posiadające średnie wykształcenie, a 32% osoby z wykształceniem wyższym. W grupie osób w okresie średniej dorosłości 40% stanowiły osoby ze średnim wykształceniem, a 60% osoby z wykształceniem wyższym. 49% osób w późnej dorosłości miało wykształcenie średnie, a 51% wykształcenie wyższe.

W grupie osób w późnej dorosłości 12 kobiet (co stanowi 13% wszystkich osób w późnej dorosłości) nie pracowało zawodowo, z czego połowę stanowiły kobie-ty z wyższym, a połowę kobiekobie-ty ze średnim wykształceniem, wszystkie pozostałe osoby były nadal czynne zawodowo bądź na emeryturze, w średniej dorosłości tylko trzy kobiety nie pracowały zawodowo, a wszystkie pozostałe osoby (96%) pracowały. W grupie osób we wczesnej dorosłości wszystkie osoby posiadające wyższe wykształcenie pracowały zawodowo, a 90% osób z wykształceniem śred-nim było aktywnych zawodowo (w tej grupie również tylko trzy kobiety nie pra-cowały). W grupie osób studiujących 24% stanowią osoby łączące naukę z pracą.

W badanej grupie znajdowały się osoby będące w stałych związkach i samotne, a także osoby posiadające dzieci i niepełniące ról rodzicielskich.

Tabela 4. Liczba osób badanych ze względu na okres rozwojowy i płeć

20–30 lat 40–50 lat Powyżej 60 lat Ogółem

Kobiety 67 (51%) 56 (57%) 47 (52%) 171 (53%)

Mężczyźni 62 (49%) 42 (43%) 42 (48%) 146 (47%)

Ogółem 129 (100%) 98 (100%) 89 (100%) 317 (100%)

Tabela 5. Liczba osób badanych ze względu na wykształcenie

Kobiety Mężczyźni Ogółem

Studenci 32 (19%) 27 (18%) 59 (19%)

Wykształcenie średnie

67 (39%) 47 (32%) 114 (36%)

Wykształcenie wyższe

72 (42%) 72 (49%) 144 (45%)

Ogółem 171 (100%) 146 (100%) 317 (100%)

4.2. Procedura

Badania prowadzone były indywidualnie. Udział w badaniach był dobrowolny, a osoby wyrażały ustną zgodę na uczestnictwo. Osoby zapewniane były o po-ufności danych oraz uzyskanych przez nie wyników i informowane, że wyniki badań będą wykorzystywane jedynie w celach naukowych. Na wstępie z każdą osobą prowadzono rozmowę, której celem było dotarcie do rozumienia przez nią dylematu moralnego oraz zachęcenie jej do opowiedzenia dylematu moralnego, który sama przeżywała. Osoba badana proszona była o wskazanie, co stanowiło problem w przedstawionej sytuacji, jak o nim myślała, jaką ostatecznie podjęła decyzję, czy uważa, że była ona słuszna i jak ocenia swoje postępowanie w tej sy-tuacji. Następnie pytano osobę, jak często przeżywa tego typu dylematy, czy uwa-ża, że istnieje jakaś metoda pozwalająca na podejmowanie słusznych decyzji mo-ralnych i czym się kieruje, rozwiązując własne dylematy moralne. Na tym etapie badania zastosowano wywiad częściowo ustrukturyzowany. W dalszej kolejności prowadzone były wywiady dotyczące rozumowania odwołującego się do etyki troski (Th e Ethic of Care Interview) oraz rozumowania sprawiedliwościowego (Moral Judgement Interview). Wszystkie rozmowy nagrywane były na dyktafon, a następnie w dosłownym brzmieniu przepisywane. Tak sporządzone protoko-ły stanowiprotoko-ły podstawę analiz i interpretacji uzyskanego materiału. W analizach wykorzystano metodę sędziów kompetentnych, którymi były studentki psycho-logii i autorka monografi i. Wszyscy sędziowie zostali odpowiednio przeszkoleni i przygotowani do prowadzenia analiz, których celem było określenie poziomu rozwoju myślenia moralnego. Pozostałe metody miały postać kwestionariuszy – osoby badane proszone były o ich wypełnienie.

Użycie dwóch narzędzi do badania myślenia moralnego podyktowane było tym, że zamierzano zbadać różne aspekty myślenia moralnego, określając po-ziom rozwoju zarówno w zakresie myślenia skoncentrowanego na etyce troski, jak i myślenia sprawiedliwościowego.

Zebranie materiału badawczego wymagało co najmniej dwóch spotkań z każ-dą badaną osobą, trwających w sumie około trzech godzin. W związku z tym, że zebranie materiału badawczego było bardzo czasochłonne i wymagało dużo

wysiłku badaczy i osób, które zgodziły się wziąć udział w badaniach (a pozyskanie osób do badań nie zawsze było rzeczą łatwą), analizą objęto materiały pochodzące od osób, które udało się przebadać wszystkimi lub prawie wszystkimi metodami (w niektórych przypadkach jedna z metod nie została zastosowana, bo osoba nie wyrażała chęci na kolejne spotkanie lub zdarzało się, że osoba źle wypełniła któ-ryś z testów, co uniemożliwiało jego ocenę). Inne niekompletne materiały zostały wyłączone z analiz.

4.3. Sposób analizy danych

W prowadzonych analizach, próbując kolejno odpowiadać na postawione pyta-nia, badano znaczenie poszczególnych czynników, każdorazowo sprawdzając, czy odgrywają one taką samą rolę w przypadku kobiet i mężczyzn. W związku z tym, że zgodnie z teorią Kohlberga dla rozwoju myślenia sprawiedliwościowego mają znaczenie zarówno czynniki poznawcze, jak i społeczne, a udział każdego z nich jest nieco inny, natomiast w przypadku myślenia skoncentrowanego na trosce niewiele jeszcze wiadomo na temat czynników rozwoju, rozważano kolejno zna-czenie każdego z nich. Dodatkowym powodem dla przyjęcia takiej strategii ana-lizy był fakt, że w wielu prowadzonych dotychczas na świecie badaniach również analizowano znaczenie poszczególnych czynników, chcąc zatem się odnieść do prowadzonych uprzednio badań, przyjęto ten sam sposób analizy danych. Na tym etapie analiz oparłam się na podstawowych statystykach pozwalających na okre-ślanie istotności różnic oraz siły związku między poszczególnymi zmiennymi. Jak już zaznaczyłam, ważne było dla mnie również określenie, czy poszczególne czyn-niki mają znaczenie dla rozwoju moralnego kobiet i mężczyzn.

Na wstępie zbadano normalność rozkładu wszystkich zmiennych liczbowych, stwierdzając, iż nie odbiegają one zbytnio od kształtu krzywej normalnej. Spraw-dzono również liniowość związków, za pomocą wizualnej analizy wykresów roz-rzutu, nie zauważając wzorców wskazujących na nieliniowość.

W zależności od charakteru zmiennych w analizach posłużono się testami t Studenta, analizami wariancji (z ewentualnymi testami post-hoc REGW-Q Rya-na-Einota-Gabriela-Welscha) oraz analizami korelacji r Pearsona.

Biorąc pod uwagę fakt, że w swoich badaniach uwzględniłam wiele zmiennych mogących mieć związek z rozwojem moralnym, a jak już zaznaczałam, we wcześ-niejszych badaniach często rozważano znaczenie tylko pojedynczych czynników, dokonałam również analiz, które stanowiły próbę odpowiedzi na pytanie, które z wielu uwzględnionych czynników mają istotne znaczenie dla rozwoju myślenia moralnego skupionego na trosce oraz rozumowania sprawiedliwościowego, wy-korzystując w tym celu analizę regresji wielokrotnej.

Analiza realnych dylematów moralnych opowiedzianych przez osoby badane dotyczyła zarówno struktury rozumowania moralnego, na podstawie której szaco-wano poziom myślenia moralnego ujawniającego się w trakcie rozważania

dylema-tu, jak również treści owego dylematu. Analizując przedstawioną przez badanego historię, określano również głos moralny, jakim się on posłużył, rozważając dany dylemat i poszukując jego rozwiązania. W przypadku realnych dylematów moral-nych starałam się także określić związek między poziomem myślenia ujawnianym w trakcie ich rozwiązywania a wybranymi czynnikami rozwoju moralnego.

5. Uwarunkowania rozwoju myślenia moralnego kobiet i mężczyzn