Rozwój myślenia skoncentrowanego na trosce w świetle danych

Wyróżniając dwie orientacje moralne, Gilligan (1982, 1986b; Gilligan, Wiggins, 1987) stwierdziła, że pojawiają się one we wczesnym dzieciństwie i są obecne przez całe życie, a każda z nich podlega zmianom rozwojowym. Odnosząc się do kwestii zmian w zakresie myślenia odwołującego się do etyki troski, zapropo-nowała trzystopniową sekwencję rozwoju, która została przedstawiona w pierw-szym podrozdziale. Pojawia się pytanie, czy badania empiryczne potwierdzają, że rozwój myślenia skoncentrowanego na trosce postępuje zgodnie z opisaną przez Gilligan sekwencją?

Gilligan nie opracowała w zasadzie narzędzia pozwalającego badać poziom myślenia moralnego, a jej koncepcja została w dużej mierze zbudowana na danych mających charakter bardziej anegdotyczny aniżeli solidnych badaniach empirycz-nych, którymi objęto by większą liczbę osób badanych. W książce In a diff erent voice Gilligan przedstawia przede wszystkim analizy wypowiedzi poszczególnych kobiet i mężczyzn mające ilustrować określony sposób widzenia przez nich sa-mych siebie, innych i rzeczywistości społecznej. Podstawę wyróżnienia poziomów rozwoju moralnego stanowiły z kolei badania 29 kobiet w ciąży (Gilligan, Belenky, 1980) poważnie rozważających możliwość aborcji, z którymi prowadzono roz-mowę, próbując dotrzeć do sposobu rozumienia przez nie sytuacji, w jakiej się znalazły, oraz powodów, jakimi się kierują, podejmując decyzję. Po upływie roku zbadano ponownie 24 z tych kobiet, określając ich poziom myślenia moralnego oraz rozmawiając z nimi na temat podjętych przez nie decyzji i tego, jak decyzje te oceniają. Pamiętając, że Gilligan zarzucała teorii Kohlberga, iż jest ona bar-dziej czuła na męski sposób myślenia i nie uwzględnia w wystarczającym stopniu specyfi ki myślenia kobiet (przyczyn tego upatrywała między innymi w tym, iż Kohlberg objął początkowo badaniami jedynie chłopców i mężczyzn), zaskaki-wać może nieco wybór przez nią grupy badanej i rozważanego problemu. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż problemu, który Gilligan badała, nie można odnieść w równym stopniu do kobiet i mężczyzn. Należy jednak też wziąć pod uwagę, iż brak narzędzia pozwalającego na ocenę poziomu myślenia zorientowanego na troskę i odpowiedzialność może wynikać z przekonania badaczki, że orientacja troski jest lepiej ujawniana w rozumowaniu dotyczącym realnych dylematów ży-ciowych. Stąd w badaniach swoich Gilligan analizowała osobiste dylematy prze-żywane przez osoby badane i interpretowała tworzone przez nie narracje (Brown, Tappan, Gilligan, 1995; Brown, Debold, Tappan, Gilligan, 2009). Pozostaje jed-nak pytanie, czy jeśli celem badaczki było zwrócenie uwagi na specyfi kę myślenia moralnego kobiet, nie należało badać zarówno kobiet, jak i mężczyzn, pokazując różnice w sposobie rozważania przez nich dylematów moralnych?

Narzędzie w postaci wywiadu (Th e Ethic of Care Interview – ECI) pozwalają-cego na ocenę poziomu rozwoju myślenia moralnego odwołująpozwalają-cego się do etyki troski opracowali Eva Elisabeth Skoe i James Marcia (1991). Metoda ta została z czasem zmodyfi kowana przez Skoe i obecnie ta wersja wywiadu jest najczęściej stosowana w prowadzonych na świecie badaniach (Skoe, 1993)².

Badania transwersalne za pomocą ECI dotyczące adolescentów i młodych dorosłych wskazały na związek między wiekiem a poziomem rozwoju moralne-go (Skoe, 1995; Skoe, Marcia, 1991), ale nie stwierdzono takiemoralne-go związku wśród starszych dorosłych (Skoe i in., 1996). Czteroletnie badania longitudinalne doty-czące osób dorosłych potwierdziły brak zmian progresywnych (Skoe i in., 1996).

Chociaż badania z użyciem ECI były prowadzone także z preadolescentami (Skoe

2 Dokładny opis metody znajduje się w części dotyczącej badań własnych.

i in., 1999; Skoe, Gooden, 1993), również nie stwierdzono tendencji rozwojowych w zakresie poziomu myślenia moralnego. Badania longitudinalne, którymi objęto młodych dorosłych studiujących i pracujących (dwukrotne badanie osób w od-stępie 2 lat), wskazały na zmiany rozwojowe w zakresie myślenia odwołującego się do troski i odpowiedzialności, co wiązano z doświadczeniami edukacyjnymi, zawodowymi oraz w zakresie relacji interpersonalnych (Juujärvi, 2006). Dowody na zmiany rozwojowe w zakresie myślenia skupionego na trosce są dość ograni-czone, ale zebrane dane pozwalają mówić o związku między wiekiem i poziomem myślenia moralnego, pokazując równocześnie, że dzieci osiągają stosunkowo ni-ski poziom myślenia moralnego (Meyers, 2001 za: Juujärvi, 2006), a adolescenci nie wychodzą w swoim myśleniu poza poziom konwencjonalnie rozumianego dobra (poziom 2) (Skoe i in., 1999), co dowodzi, że najwyższe poziomy myślenia moralnego dostępne są dopiero osobom dorosłym.

Rozważając kwestie dotyczące rozwoju myślenia odwołującego się do etyki troski i odpowiedzialności, można zapytać, czy istnieją w tym zakresie różnice związane z płcią. Jeśli przyjąć, iż orientacja troski jest bliższa kobietom, to moż-na by przypuszczać, iż kobiety mogą osiągać wyższy poziom myślenia w zakresie troski aniżeli mężczyźni. Wśród młodszych adolescentów faktycznie stwierdzono różnice w poziomie myślenia na korzyść dziewcząt (Skoe, Gooden, 1993; Mey-ers, 2001 za: Juujärvi, 2006), choć były również badania, które wskazywały brak takich różnic w okresie dorastania (Skoe i in., 1999). Warto może w tym miejscu zaznaczyć, iż badania, które prowadziły do odmiennych wniosków, pochodziły z różnych kultur. Badania wskazujące na różnice między dziewczętami i chłopca-mi prowadzone były w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, a badania, w których różnice nie wystąpiły, przeprowadzone zostały w Norwegii. Wyniki te mogłyby wskazywać na znaczenie kultury dla pojawiania się różnic związanych z płcią.

Nie stwierdzono różnic w poziomie myślenia odwołującego się do troski związa-nych z płcią wśród starszych adolescentów i młodych dorosłych (Skoe, Diessner, 1994; Sochting i in., 1994; Skoe, 1998, 2010; Vikan, Camino, Biaggio, 2005), ale badania dotyczące osób w okresie dorosłości dowiodły, iż kobiety mają wyższy od mężczyzn poziom myślenia moralnego skupionego na trosce i odpowiedzialności (Skoe i in., 1996).

Zebrane dotychczas dane dotyczące rozwoju myślenia odwołującego się do orientacji troski są raczej niejednoznaczne i sugerują potrzebę bardziej złożonych opisów zmian rozwojowych w zakresie orientacji moralnych w biegu życia. Wy-siłki badaczy powinny zmierzać w kierunku nie tylko opisu rozwoju, ale również wyjaśnienia dlaczego i jak on postępuje, co oznacza dotarcie do czynników i spe-cyfi cznych mechanizmów leżących u podłoża rozwoju myślenia skoncentrowane-go na trosce (por. Auerbach, Blum, Smith, Wiliams, 1985; Puka, 1989).

Poszukując źródeł zmian rozwojowych, Gilligan w swoich wcześniejszych pracach (Blackburne-Stover, Belenky, Gilligan, 1982, Gilligan, 1982) podkreślała znaczenie kryzysów i konfl iktów dla rozwoju moralnego, co mogłoby wskazywać

na poznawczo-rozwojowy mechanizm zaburzania równowagi, ale z czasem, roz-ważając kwestie dotyczące genezy orientacji moralnych, zwróciła się ku neopsy-choanalitycznym poglądom dotyczącym identyfi kacji (Gilligan, Wiggins, 1987).

Należy mieć jednak świadomość, że czym innym jest pytanie o źródła odmien-nego doświadczania moralności i przyjęcia określoodmien-nego głosu moralodmien-nego, a czym innym pytanie o czynniki rozwoju myślenia moralnego. Jeśli nawet zgodzimy się, iż przyczyn preferencji określonej orientacji moralnej możemy upatrywać we wczesnych dziecięcych doświadczeniach, a szczególnie w charakterze relacji ro-dzice–dzieci, to pozostaje pytanie, co decyduje o rozwoju myślenia skoncentro-wanego na trosce i jaki jest mechanizm tego rozwoju.