Realne dylematy moralne jako przedmiot analiz

Jednym z głównych celów moich badań była próba dotarcia do dylematów mo-ralnych przeżywanych przez osoby badane w ich codziennym życiu. Chciałam się dowiedzieć, jakie dylematy moralne przeżywają kobiety i mężczyźni i jak sobie z nimi radzą. Interesowało mnie, czy osoby mają świadomość przeżywania dy-lematów moralnych w swoim życiu, jakie jest ich subiektywne poczucie co do częstotliwości przeżywania takich dylematów, czego dylematy te dotyczą, jakim głosem się kierują, rozwiązując moralne konfl ikty. Chciałam ustalić, czy rozwa-żają dylematy w kategoriach relacji interpersonalnych, biorąc pod uwagę interesy poszczególnych osób i konsekwencje, jakie określona decyzja będzie miała dla wszystkich zaangażowanych w dany dylemat, czy skupiając się na normach i zasa-dach, starają się o bezstronność i dążą do sprawiedliwości, czy też może próbują łączyć głos troski i sprawiedliwości w poszukiwaniu najlepszego rozwiązania. In-teresowało mnie, również jaką perspektywę przyjmują badani, rozwiązując oso-biste moralne dylematy, czy patrzą z punktu widzenia własnych potrzeb i inte-resów, czy na pierwszym miejscu stawiają dobro innych, czy też może starają się o zachowanie równowagi między troską o siebie i odpowiedzialnością za innych, a także czy występują różnice w sposobie rozważania hipotetycznych i realnych dylematów moralnych. Chciałam stwierdzić, czy istnieją różnice w zakresie roz-ważania realnych dylematów moralnych między kobietami i mężczyznami oraz osobami we wczesnej, średniej i późnej dorosłości. Podobnie jak w przypadku hipotetycznych dylematów moralnych zastanawiało mnie, jakie czynniki mogą mieć znaczenie dla sposobu rozwiązywania realnych dylematów moralnych. Roz-ważałam znaczenie doświadczeń edukacyjnych, a także doświadczeń związanych z pełnieniem ról małżeńskich i rodzinnych.

W analizach dotyczących realnych dylematów moralnych, tak jak w przypad-ku dylematów hipotetycznych, interesuje nas, jak osoba rozważa dany dylemat, jak go rozumie, co bierze pod uwagę, czym się kieruje, rozwiązując ten dylemat.

Jest zatem rzeczą oczywistą, że to, do czego docieramy, prosząc osobę badaną o opowiedzenie jej moralnego dylematu, to pewna interpretacja określonej sytua-cji, z jaką osoba miała do czynienia, to narracja na temat przeżywanego konfl iktu,

w której ujawnia się głos moralny i perspektywa, z której osoba patrzy i rozważa dany problem. Psychologia narracyjna, podobnie jak psychologia poznawczo--rozwojowa, przypisuje konfl iktom moralnym szczególne znaczenie, uznając, że dotyczą one sfery ludzkich doświadczeń, która dobrze ukazuje związki między narracją i moralnością (Tappan, Packer, 1991). Badacze zauważają, że osoby prze-żywające moralny konfl ikt często przedstawiają go w postaci opowiedzianej ko-muś historii. To, czy w danej sytuacji mamy do czynienia z dylematem moralnym, zależy od sposobu interpretacji tej sytuacji przez określoną osobę. Dylemat istnie-je o tyle, o ile osoba dostrzega, że w danej sytuacji zawarty istnie-jest konfl ikt wartości czy powinności i ma poczucie, że musi dokonać wyboru, który z jednej strony jest trudny, a z drugiej nigdy do końca satysfakcjonujący. Aby dotrzeć do sposobu rozwiązania przez osobę dylematów moralnych i oszacować jej poziom rozwoju moralnego, trzeba zrozumieć, jak osoba interpretuje daną sytuację, czym się kie-ruje, rozważając dany dylemat, jaką przyjmuje perspektywę.

W prowadzonych badaniach osoby były proszone o opowiedzenie dylematu z przeszłości, z którym już wcześniej musiały się zmierzyć, gdyż dawało to szan-sę prześledzenia sposobu myślenia wokół tego dylematu i dochodzenia do jego rozwiązania, a także pozwalało samej jednostce odnieść się do tego rozwiązania.

Podczas rozmów z każdą z osób badanych pytano o to, co rozumie ona przez dylemat moralny, kiedy jej zdaniem mamy do czynienia z dylematem moralnym, a także proszono ją, aby przedstawiła jakiś własny dylemat moralny oraz opo-wiedziała, jak ten dylemat rozwiązała, i oceniła, czy było to słuszne rozwiązanie.

Badane osoby mówiły, że dylemat moralny oznacza konieczność dokonania wy-boru między różnymi wartościami czy też możliwościami, podkreślając, że jest to często wybór trudny, lub zaznaczając, że nie ma dobrego rozwiązania sytuacji dylematu moralnego. Przykładowe odpowiedzi na pytanie o to, jak osoba rozumie dylemat moralny, przytaczam poniżej:

„Według mnie jest to sytuacja wewnętrzna, w której kłócą się jakieś nasze poglądy na różne rzeczy i znajdujemy się w takim punkcie, w którym nie wiemy, nie potrafi -my tak naprawdę rozpoznać, które wyjście będzie dobre, a które złe. Kiedy ścierają się nasze poglądy”. (kobieta, 21 lat)

„(…) decydowanie między dobrym a złym rozwiązaniem jakiegoś problemu, raczej wybieranie jak najlepszej opcji dla rozwiązania danego problemu. Dylemat moralny to jest wtedy, kiedy musisz wybrać jakieś rozwiązanie tak, żeby nie skrzywdzić in-nych ani siebie, albo jak najmniej kogokolwiek skrzywdzić”. (kobieta 63 lata)

„Są to jakieś wątpliwości na temat wartości życia. Kiedy mamy dwie alternatywne możliwości postępowania i nie wiemy, która z nich okaże się poprawna. Nie wiemy, jak postąpić, ponieważ każda alternatywa łamie pewne reguły, i trzeba podjąć decy-zję, która też nigdy nie będzie bez konsekwencji.

Pytanie: Jaki dylemat uzna pani za dylemat moralny?

Inne dylematy nie łamią żadnych reguł moralności a dylemat moralny zmusza nas do wyboru mniejszego zła”. (kobieta, 47 lat)

„Dylemat moralny myślę, że to jest sytuacja, w której są dwa wyjścia i każde może nie być dobre i trzeba wybierać między jednym i drugim”. (mężczyzna, 69 lat.

„Sytuacja, w której każde przychodzące na myśl rozwiązanie jest złe i niezgodne z jakimiś zasadami współżycia ludzkiego, jest to wybór mniejszego zła według włas-nego rozeznania.

Pytanie: Kiedy mamy do czynienia z dylematem moralnym?

Wtedy, kiedy sytuacja zmusza nas do podjęcia decyzji, która tak czy siak przynosi jakieś negatywne skutki”. (mężczyzna, 60 lat)

„(…) gdy mamy jakieś dwa wyjścia, ale żadne mnie nie satysfakcjonuje, ponieważ żadne nie wydaje mi się uczciwe albo zgodne z moimi normami wartości, moralno-ści, etyki. Muszę wybrać, niestety”. (kobieta, 66 lat)

„Jeśli w jakiejś sytuacji mamy dwie możliwości do wyboru, ale jedna i druga ma jakieś plusy i minusy. Ze względu na to nie możemy się zdecydować, która przyniesie więcej lub mniej pożytku, albo więcej lub mniej złego”. (mężczyzna, 20 lat)

Analizując wypowiedzi osób badanych, łatwo zauważyć, że dylemat moralny wiążą one z sytuacją trudnego wyboru, gdzie żadne z rozwiązań nie jest w peł-ni zadowalające. Sposób rozumiepeł-nia dylematu moralnego przez badanych, na co warto zwrócić uwagę, bliski jest sposobowi defi niowania go przez etyków, według których o dylemacie moralnym mówimy w sytuacji, w której podmiot uważa, że ma moralne powody do podjęcia każdego z dwóch lub większej liczby działań, ale nie może wszystkich tych działań zrealizować, co sprawia, że wydaje się ska-zany na porażkę, bo czegokolwiek nie uczyni, to albo zrobi coś złego, albo nie zrealizuje tego, co powinien (hasło: Moral Dilemmas, w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/). W Małym słowniku etycznym znajdujemy następującą defi nicję konfl iktu moralnego: „Konfl ikt moralny (łac. Confl ictus – zderzenie) – sytuacja polegająca na konieczności podjęcia działania, którego rea-lizację wyznaczają postulaty i wartości wykluczające się” (Jedynak, 1994). W de-fi nicji tej wyraźnie podkreślone jest, że trudność sytuacji dylematu moralnego wiąże się z faktem konfl iktu wartości czy zasad, którymi powinien kierować się człowiek w swoich działaniach. Wątek ten pojawia się również w wypowiedziach osób badanych.

Dla części badanych osób opowiedzenie dylematu moralnego z własnego życia nie było łatwe. Poza osobami, które twierdzą, że w ogóle nie lub bardzo rzadko przeżywają moralne dylematy, były osoby, którym przypomnienie sobie własnego moralnego dylematu sprawiało trudność. W badanej grupie zdarzyły się również nieliczne przypadki uznania przez osobę badaną, że jest to sprawa bardzo intymna.