Poziom myślenia moralnego kobiet i mężczyzn

Przystępując do analizy uzyskanych wyników, na wstępie warto spojrzeć na dane dotyczące poziomu myślenia moralnego badanych osób. Analiza ryciny 1 wska-zuje, że jeśli chodzi o myślenie sprawiedliwościowe, to polscy badani najczęściej formułują sądy moralne, których perspektywa odpowiada stadium przejściowe-mu 3/4 (51,8% badanych), w następnej kolejności pojawiają się sądy odpowiada-jące stadium 3. (26%) oraz stadium 4. (18,5%).

Niecałe 2% osób badanych uzyskało ocenę globalną na poziomie stadium 4/5, wskazującego na wychodzenie ku perspektywie społeczno-moralnej odwołującej się do uniwersalnych wartości moralnych i moralnego prawa. Najniższą odno-towaną w prowadzonych badaniach oceną globalną była ocena odpowiadająca stadium przejściowemu 2/3, wskazująca, że w myśleniu osób badanych widoczne są cechy myślenia przedkonwnecjonalnego, którą uzyskało niespełna 1,5% ba-danych. Uzyskane dane pokazują, że polscy dorośli w zdecydowanej większości przypadków prezentują konwencjonalny poziom rozumowania moralnego.

Jeśli chodzi o myślenie odwołujące się do etyki troski i odpowiedzialności (rycina 2), to w tym przypadku badani również najczęściej kierują się konwen-cjonalnie rozumianym dobrem, co odpowiada poziomowi 2. (47,6% badanych) w sekwencji rozwojowej opisanej przez Gilligan. Co trzecia badana osoba (30,9%) osiąga drugi poziom przejściowy (poziom 2,5) świadczący o stopniowym od-chodzeniu od konformizmu i większej koncentracji osoby na własnych przeko-naniach i osądach, a co szósta (14,5%) pozostaje na pierwszym poziomie przej-ściowym oznaczającym przechodzenie od egocentryzmu do wyłaniającej się odpowiedzialności za innych. Zaledwie 4,4% badanych osób osiągnęło najwyższy poziom myślenia skoncentrowanego na trosce i odpowiedzialności, co świadczy o równowadze między egoizmem i odpowiedzialnością oraz dbałością o siebie i troską o inne osoby. Tylko 2,5% uzyskało ocenę globalną na poziomie 1., wska-zującym na egocentryzm i troskę jedynie o własną osobę.

Wyniki dowodzą, że polscy dorośli objęci badaniem najczęściej prezentują konwencjonalną perspektywę moralną i to zarówno w zakresie myślenia

spra-wiedliwościowego, jak i myślenia odwołującego się do etyki troski i odpowiedzial-ności. Oznacza to, że rozważając moralne dylematy, kierują się społecznie akcep-towanymi normami i zasadami, które przejęły od autorytetów i osób znaczących.

Uważają, że słuszne jest wypełnianie obowiązków wynikających z pełnienia okre-ślonych ról społecznych i działanie dla dobra innych, bo to zapewnia dobre relacje interpersonalne i służy społecznemu dobru.

Nawiązując do centralnego problemu badawczego, którym są różnice zwią-zane z płcią, zadałam pytanie o różnice w zakresie rozwoju myślenia moralnego między kobietami i mężczyznami. Zgodnie z sugestiami Gilligan można by ocze-kiwać, że kobiety będą prezentować nieco niższy od mężczyzn poziom rozwoju rozumowania sprawiedliwościowego. Jak twierdziła autorka, jest to typ myślenia bliższy mężczyznom, a opracowane przez Kohlberga i zespół narzędzie badawcze jako bardziej wrażliwe na ten typ myślenia może zaniżać poziom myślenia moral-nego kobiet. Jeśli chodzi o myślenie skoncentrowane na trosce, to można by z ko-lei spodziewać się, że kobiety będą wykazywać wyższy od mężczyzn poziom roz-woju ze względu na fakt, że jest to preferowany przez nie typ myślenia moralnego.

Analizując dane dotyczące poziomu myślenia moralnego skoncentrowanego na sprawiedliwości (tabela 6), stwierdzamy różnice między kobietami i mężczy-znami w zakresie oceny globalnej (MJI) i średniego wyniku ważonego (SWW) na korzyść mężczyzn (t(251) = 2,26; p = 0,025). Analiza danych dotyczących po-ziomu myślenia moralnego skoncentrowanego na trosce (ECI) pozwala z kolei stwierdzić istnienie niewielkich, ale istotnych statystycznie różnic na korzyść ba-danych kobiet (t(315) = –1,97; p = 0,05).

60 50

40

30

20

10 0

2/3

6WDGLDP\ĞOHQLDVSUDZLHGOLZRĞFLRZHJR

.RELHW\

0ĊĪF]\ĨQL 2JyáHP

3 3/4 4 4/5

Rycina 1. Poziom myślenia sprawiedliwościowego (MJI) badanych kobiet i mężczyzn (dane pro-centowe)

% osób badanych

Tabela 6. Średnie wyniki dotyczące stadium myślenia sprawiedliwościowego (MJI i SWW) oraz myślenia dotyczącego troski (ECI) uzyskane przez kobiety i mężczyzn wraz z miarami istotności różnic (test t Studenta.

Średnie wyniki Odchylenie standardowe

Liczba osób t df p

M K M K M K

MJI 3,53 3,41 0,38 0,37 117 136 2,47 251 0,014 SWW 352,33 342,69 35,25 32,69 117 136 2,26 251 0,025 ECI 2,05 2,14 0,46 0,37 146 171 –1,97 315 0,050 Czcionką pogrubioną zaznaczono wyniki istotne statystycznie.

Uzyskane wyniki wskazują zatem, że badane kobiety mają nieco wyższy od mężczyzn poziom myślenia zorientowanego na troskę i niższy od nich poziom myślenia sprawiedliwościowego. Odnotowane różnice są niewielkie, ale staty-stycznie istotne.

Zebrane dane i przeprowadzone analizy pokazują, że w myśleniu moralnym osób badanych dominuje poziom konwencjonalny – dotyczy to zarówno myśle-nia skoncentrowanego na prawie, społecznych normach i regułach sprawiedliwo-ści, jak i myślenia koncentrującego się na trosce o bliźnich i odpowiedzialności za nich. Warto zaznaczyć, że wyniki te są zgodne z innymi badaniami dotyczącymi osób dorosłych, które również wskazują, iż konwencjonalny sposób odnoszenia się do prawa, społecznych norm i obowiązków, a także poczucie odpowiedzial-ności za innych i pragnienie dbałości o nich i ich potrzeby stanowią centralne

ce-Rycina 2. Poziom myślenia skoncentrowanego na trosce (ECI) badanych kobiet i mężczyzn (dane procentowe)

1 1,5 2 2,5 3

3R]LRP\P\ĞOHQLDVNRQFHQWURZDQHJRQDWURVFH

.RELHW\

0ĊĪF]\ĨQL 2JyáHP 50

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

RVyEEDGDQ\FK

chy myślenia moralnego większości dorosłych (Snarey, 1985; Snarey, Keljo, 1991).

Wyniki kierują równocześnie uwagę na niewielkie, ale istotne różnice w poziomie myślenia moralnego kobiet i mężczyzn. Kobiety mają wyższy od mężczyzn po-ziom myślenia skoncentrowanego na trosce, co jest spójne z wynikami innych badań (Skoe i in., 1996) i sugestiami, iż kobiety, którym bliższy jest ten typ my-ślenia, będą wykazywały większą od mężczyzn dojrzałość w tym zakresie. Męż-czyźni z kolei uzyskali nieco wyższe wyniki w zakresie rozumowania sprawiedli-wościowego, co również jest zgodne z wynikami niektórych badań (por. Langdale, 1986), a co można wyjaśniać faktem, iż jest to typ myślenia bardziej przez nich preferowany.

5.2. Płeć psychologiczna i jej znaczenie dla sposobu rozważania dylematów