Istota rozwoju moralnego w rozumieniu Kohlberga

Lawrence Kohlberg (1969, 1971), przystępując do badań nad rozumowaniem moralnym, oparł się na teorii Piageta, stawiając równocześnie pytanie o możli-wość wyróżnienia twardych stadiów strukturalnych w zakresie rozwoju myśle-nia moralnego oraz szanse rozwoju po okresie dorastamyśle-nia. Podobnie jak Piaget (1932/1967), dla którego moralność jest zasadniczo sprawą sprawiedliwości, którą wiązał on z postawą szacunku wobec osób i reguł, Kohlberg (1969, 1971, 1981) również uznaje sprawiedliwość za rdzeń dziedziny moralności.

Kohlberg, tworząc swoją teorię rozwoju społeczno-moralnego, chciał dotrzeć do tego, co wspólne wszystkim ludziom i wszystkim kulturom. Uważał, iż przy całej różnorodności indywidualnej i kulturowej w zakresie sądzenia moralnego istnieją pewne ogólne, jądrowe struktury rozumowania moralnego, które są uni-wersalne, ponadkulturowe. Jego zdaniem u podstaw rozumowania moralnego leży głęboka logiczna struktura moralności. Pojęcie struktury umysłowej uży-wane przez Kohlberga implikuje logiczne, racjonalne formy organizacji myślenia służące wyrażaniu różnych treści moralnych. Istnienie głębokich uniwersalnych struktur sądzenia moralnego nie przeczy zatem kulturowej różnorodności w za- kresie treści sądów moralnych oraz uznawanych moralnych wartości. Dla rozwoju moralnego kluczowa jest forma myślenia, czyli struktura rozumowania moralne-

go, która decyduje o sposobie rozważania moralnego dylematu i jego rozwiązaniu.

Stąd w teorii Kohlberga i opracowanej przez jego zespół metodzie badawczej (Col-by, Kohlberg i in., 1987) ogromną wagę przywiązuje się do rozróżnienia pomiędzy strukturą i treścią rozumowania moralnego. Strukturalny aspekt sądu moralnego wyraża się poprzez poziom perspektywy społeczno-moralnej, oznaczającej cha-rakterystyczny dla danego stadium punkt widzenia wyznaczający sposób rozu-mienia i interpretacji sytuacji społecznych i rozwiązywania moralnych konfl ik- tów, oraz poprzez operacje dotyczące sprawiedliwości. Pojęcie operacji umysłowej Kohlberg przejął od Piageta, dla którego „(…) operacja jest zinternalizowanym działaniem, które staje się odwracalne i koordynuje się z innymi w całościową strukturę operacyjną” (Piaget, 1966, s. 80). Operacje dotyczące sprawiedliwości to, według Kohlberga, uwewnętrznione działania umysłowe określające sposób postępowania w sytuacjach moralnych. Wyróżnił on trzy rodzaje takich opera- cji: równość (ang. equality), słuszność (ang. equity) i wzajemność (ang. recipro- city) (Colby, Kohlberg i in., 1987). Operacje odnoszące się do sprawiedliwości pozwalają równoważyć będące z sobą w konfl ikcie twierdzenia dotyczące kwestii moralnych, co równocześnie implikuje odwracalność moralnego rozumowania.

O odwracalności w zakresie myślenia moralnego mówimy wówczas, gdy dany sąd może być przyjęty przez każdą osobę zaangażowaną w sytuację konfl iktu mo- ralnego. Wraz z rozwojem użycie operacji dotyczących sprawiedliwości podlega zmianom, prowadząc do coraz większej równowagi i odwracalności struktur my- ślenia moralnego, zwiększając równocześnie ich wartość adaptacyjną. Najbardziej zrównoważone i w pełni odwracalne struktury myślenia moralnego prezentuje stadium szóste, stanowiące szczyt rozwoju moralnego. Stadium to, jako najbar- dziej adekwatne stadium rozumowania moralnego, jest równocześnie normatyw- nym kryterium służącym do opisu całej sekwencji rozwoju.

Kohlberg wyraźnie przeciwstawia się relatywizmowi etycznemu, zarzucając relatywistom błąd naturalistyczny, polegający na mieszaniu tego, „co jest”, z tym,

„co być powinno”. Relatywiści etyczni, bazując na faktach empirycznych wska-zujących na różnice kulturowe w zakresie moralnego sądzenia, obowiąwska-zujących tam norm i wartości, wyciągają błędny, zdaniem Kohlberga, wniosek, iż tak być powinno i nie ma żadnej metody przezwyciężenia istniejących różnic. Kohlberg, zgadzając się z istnieniem różnic międzykulturowych w zakresie zasad i norm moralnych oraz sposobów oceny moralnej i wartościowania konkretnych praktyk społecznych i zachowań poszczególnych jednostek, twierdzi zarazem, iż istnieje metoda przezwyciężenia owych różnic. Badacz stoi na stanowisku, że u podłoża tego, co różne i kulturowo zmienne, leżą wspólne wszystkim ludziom struktury rozumowania moralnego, których rozwój zmierza ku takiej formie myślenia mo- ralnego, jaką mogłaby przyjąć każda racjonalna jednostka bez względu na spo- łeczno-kulturowe warunki, w jakich żyje, rozwija się i rozstrzyga konfl ikty mo- ralne. Zdaniem Kohlberga wszyscy ludzie we wszystkich kulturach używają tych samych zasad organizacji myślenia, których rozwój postępuje zgodnie z przedsta-

wioną przez niego inwariantną sekwencją stadiów. A zatem twierdzi on, że rozwój struktur rozumowania sprawiedliwościowego ma charakter uniwersalny.

Sam Kohlberg (1986) podkreśla, że centralną charakterystyką jego teorii i pro- gramu badawczego jest to, że mają one interdyscyplinarną naturę, autor używa bowiem empirycznych psychologicznych i antropologicznych danych do for- mułowania fi lozofi cznych twierdzeń, a fi lozofi cznych założeń do defi niowania i interpretowania psychologicznych danych i edukacyjnych faktów. Odnoszenie fi lozofi cznych założeń i interpretacji do empirycznych psychologicznych danych sprawiło, iż teoria podlegała licznym zmianom i równocześnie okazała się jed- ną z najbardziej kontrowersyjnych. Kohlberg wielokrotnie zaznaczał, iż stara się stworzyć progresywną teorię łączącą teoretyczne twierdzenia i dane empiryczne.

Próbował on odnosić fi lozofi czne normatywne twierdzenia dotyczące tego, „co być powinno”, do empirycznych danych wskazujących na to, „jak jest”.

Kohlberg od początku stał na stanowisku, iż nie można stworzyć pełnej teo- rii rozwoju moralnego bez odwołań do teorii fi lozofi cznych. Dopiero połączenie teorii psychologicznej z fi lozofi czną daje możliwość sformułowania teorii po- zwalającej nie tylko opisać zmiany w zakresie rozumowania moralnego, co leży w zakresie teorii psychologicznej, ale również wyjaśnić, dlaczego wyższe stadium, później pojawiające się w rozwoju, jest stadium lepszym, to znaczy umożliwiają- cym formułowanie bardziej słusznych sądów moralnych i dostrzeganie bardziej sprawiedliwych rozwiązań. Wyjaśnienie tej drugiej kwestii wymaga odwołania do normatywnych teorii fi lozofi cznych. Kohlberg (1971, 1973) twierdził, że póź- niej pojawiające się stadia są lepsze niż stadia rozwojowo wcześniejsze zarówno w sensie psychologicznym (sądy ze stadiów wyższych są bardziej złożone i zróż- nicowane niż sądy ze stadiów niższych), jak i etycznym (rozumowania odpowia- dające wyższym stadiom dostarczają bardziej sprawiedliwych rozwiązań aniżeli rozumowania odzwierciedlające struktury stadiów niższych), i uważał, że bada- nia dotyczące rozwoju moralnego wymagają powiązania twierdzeń empirycznych i normatywnych.

Kohlberg wykorzystał rozwojowe kryterium Piageta, aby pokazać, dlaczego niektóre formy moralnego rozumowania są preferowane, a inne odrzucane. W ten sposób podjął próbę odparcia argumentów relatywizmu etycznego, zgodnie z któ- rym niemożliwe jest wskazanie takiego kryterium. Przejście przez stadia opisa-ne przez Kohlberga można widzieć jako stopniowe wzbudzanie świadomości, że niektóre moralne perspektywy są nieadekwatne, a inne preferowane, i że istnieje sposób, by wiedzieć, na czym polega między nimi różnica. Wraz ze zbliżaniem się ku stadium najwyższemu następuje wzrost spełnienia założonego moralnego ideału oraz świadomości, że moralne dylematy można rozwiązać, a konsensus jest możliwy, jeśli osoby pozostające w sporze kierują się moralnym punktem widze-nia (Lapsley, 2006).

Jak podkreśla Kohlberg, a zwraca na to uwagę także Charles Bailey (1986), również kwestia relacji sądu moralnego do działania nie jest kwestią czysto psy-

chologiczną. To przede wszystkim pytanie natury fi lozofi cznej czy metaetycznej.

Z punktu widzenia „formalnej” metaetyki koniecznym elementem moralnego działania jest jego uzasadnienie przez moralny powód, czyli przez sąd stanowią- cy racjonalne i autonomiczne zobowiązanie. Bailey (1986) podkreśla fi lozofi czne powody, dla których określenie danego aktu jako moralnego musi odnosić się do sądu, jaki formułuje podmiot, aby ten akt uzasadnić. Bailey wskazuje, że chociaż sądom moralnym towarzyszą emocje, to same emocje nie są wystarczającym po-wodem do działania uznawanego za słuszne, które wymaga moralnego argumen-tu będącego wynikiem poznawczej aktywności prowadzącej do sformułowania sądu, który formaliści etyczni nazywają „moralnym punktem widzenia”. Autor podkreśla, że sądy afi rmujące moralny punkt widzenia nie będą rozwijały się bez takich emocji, jak sympatia czy szacunek wobec innych osób i ich punktów wi- dzenia. Zaznacza jednak, że emocje te są poznawczo regulowane w moralnych sądach, które wyrażają twierdzenia odnośnie do racjonalności i moralności.

Choć twierdzenie, że moralne działanie powinno wypływać z sądu moralnego stanowiącego jego uzasadnienie, jest twierdzeniem natury fi lozofi cznej, to, jak za-uważa Kohlberg (1986), może być ono nieco wzmocnione, jeśli badania dowiodą, że jest ono empirycznie prawdziwe. Takich empirycznych dowodów dostarczają w jakiejś mierze badania wskazujące na wzrastającą wraz z przechodzeniem ku wyższym stadiom rozwoju spójność między moralnymi sądami i rzeczywistymi działaniami osób (Blasi, 1980; Kohlberg, 1984).

Kwestia relacji sądu moralnego i działania uznawanego za moralne w sensie przynależności do dziedziny moralności z jednej strony wskazuje na potrzebę odnoszenia się do teorii fi lozofi cznych przy formułowaniu teorii rozwoju moral- nego, z drugiej pozwala zrozumieć, dlaczego Kohlberg w centrum swoich zainte- resowań postawił sąd moralny i zmiany zachodzące w jego zakresie.