Charakterystyka podstawowych cech zainteresowań

Zakres zainteresowań29 wyznacza granice, w ramach których człowiek

po-dejmuje czynności poznawcze. Mówi się więc na przykład o zainteresowaniu sztuką w szerokim znaczeniu lub tylko jej wybranymi dziedzinami – malarstwem, muzyką itp. Można także wyodrębnić zainteresowania szerokie, obejmujące okre-ślone dziedziny nauki i życia, np. humanistyczne, naukami ścisłymi, naukami przyrodniczymi czy sztuką.

Treść zainteresowań, określana także jako „kierunek”, precyzuje, na jakie

obiekty czy zjawiska dana osoba kieruje swoją uwagę. Wyczerpujący podział za-interesowań wedle tego kryterium nie jest możliwy ze względu na nieograniczoną liczbę obiektów i zjawisk, których one dotyczą. Zawężenie badanych zjawisk do zainteresowań kulturalnych znacznie ogranicza potencjalną klasyfikację, nadal jednak sporządzenie w pełni wyczerpującego katalogu jest niemożliwe. Z tego względu klasyfikacja treści zainteresowań na potrzeby badań dokonywana jest zwykle w odniesieniu do konkretnych planów badawczych.

Dynamiczne zmiany obserwowane we wszystkich dziedzinach kultury spra-wiają, że jakakolwiek klasyfikacja treści zainteresowań w krótkim czasie ule-ga dezaktualizacji, a w każdym razie znacznie zmienia się to, co kryje się pod określonymi pojęciami. W tabeli Treści zainteresowań dzieci i młodzieży szkolnej z książki Rozwój i kształtowanie zainteresowań A. Guryckiej30 wśród

zaintereso-29 Zakres, treść i siła zainteresowań to podstawowe elementy charakterystyki tego zjawiska wyróżnione przez A. Gurycką: Rozwój i kształtowanie…

wań związanych ze sztuką wymieniono następujące: rysunek, rzeźba, plastyka; taniec; śpiew; muzyka; żywe słowo, aktorstwo; fotografia, film; kukiełkarstwo. Na tej podstawie nietrudno zauważyć, jak duże zmiany nastąpiły w rodzajach zainteresowań dzieci i młodzieży. Film i fotografia, dzięki rozwojowi technologii i znacznie większej dostępności sprzętu przybrały zupełnie odmienne oblicze. By zajmować się fotografią, niekonieczna jest np. ciemnia – takowe zwykle znajdo-wały się przy szkołach lub domach kultury, co sprawiało, że zainteresowania fo-tograficzne najczęściej rozwijane były w formie zorganizowanej. Kukiełkarstwo do niedawna przetrwało jedynie w pracowniach teatrów lalkowych, jako hobby było prawie całkiem nieznane. Ostatnio odradza się jako sposób spędzania czasu z dziećmi, zarówno indywidualnie (zabawa z najbliższymi w domu), jak i in-stytucjonalnie (warsztaty, arteterapia). Kukiełkarstwem interesują się też osoby zajmujące się hobbystycznie animacją poklatkową.

W roku szkolnym 1999/2000, jak wykazały badania ankietowe31, pierwszą pozycję wśród zainteresowań młodzieży wrocławskiej zajmował sport: wskazało na niego aż 53,6% uczniów. Na dalszym miejscach znalazły się gry i programy komputerowe (50% badanych), muzyka (25,25%) i kolekcjonerstwo (18,55%), następnie czytelnictwo i zbieranie książek (12,37%), modelarstwo (10,8%), fono-telistyka (7,7%), malarstwo (6,7%), filafono-telistyka (6,2%), numizmatyka i nauka ję-zyków obcych (4,12%). Nieliczna grupa wymieniła projektowanie, motoryzację, fotografikę, architekturę i astronomię.

Spośród przejawianych przez młodzież zainteresowań związanych z kulturą zdecydowaną przewagę ma muzyka. Na szczególne znaczenie tej dziedziny sztu-ki dla młodzieży wskazują m.in. wynisztu-ki badań przeprowadzonych przez Agniesz-kę Iwanicką32, Jadwigę Uchyła-Zroski33, Małgorzatę Kopczyńską34 oraz Damiana Labiaka35. W zdecydowanej większości zainteresowania badanych skupiają się wokół muzyki rozrywkowej, zwłaszcza rockowej. Według wyników badań D. La-biaka kolejne rodzaje muzyki w tym szeregu to: hip-hop, techno, pop i klasyka oraz muzyka filmowa i gospel36. Młodzież przeznacza na słuchanie muzyki bar-dzo dużo czasu – nawet 10 godzin dziennie – nie przez cały czas jednak słuchanie muzyki stanowi aktywność główną; często służy jako tło innych czynności: spo-tkań towarzyskich, uprawiania sportu, a nawet nauki. Źródłem muzyki są

najczę-31 H. Wurszt, Zainteresowania hobbistyczne młodzieży, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 1, s. 41–43.

32 A. Iwanicka, Wpływ środków masowego komunikowania na poziom aktywności kulturowej

młodzieży, praca doktorska, rps w bibliotece UAM.

33 J. Uchyła-Zroski, Promuzyczne zachowania młodzieży w okresie dorastania i ich uwarunko-

wanie, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1999.

34 M. Kopczyńska, Z popu król – muzyka nastolatków, [w:] Nastolatki i kultura w drugiej połowie

lat dziewięćdziesiątych, red. A. Przecławska, L. Rowicki, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2000.

35 D. Labiak, Zainteresowania muzyczne młodzieży licealnej, „Wychowanie na co Dzień” 2004, nr 3, s. 21–23.

ściej środki masowego przekazu. Poboczne traktowanie słuchania muzyki przez znaczną część młodzieży sprawia, że czynność ta nie wpływa na podwyższenie poziomu percepcji muzycznej, na co wskazują badania Elżbiety Szubertowskiej37.

Siła zainteresowań wyznacza częstość podejmowania działań

zmierzają-cych do ich rozwoju. Przy charakterystyce tej cechy należy zwrócić uwagę na konsekwencję i wytrwałość w zajmowaniu się daną dziedziną niezależnie od wzmocnień zewnętrznych.

Antonina Gurycka wyróżnia zainteresowania słabe, przeciętne i silne. Tę ce-chę należy rozpatrywać zarówno w układzie interpersonalnym: porównując do podobnie ukierunkowanych zainteresowań innych członków grupy odniesienia (wiek, płeć, sytuacja życiowa itp.), jak i w układzie intrapersonalnym: w kontek-ście innych zainteresowań tej samej osoby. O zainteresowaniach silnych można mówić na przykład wówczas, gdy w określonym czasie u danej osoby pojawia się dużo zaciekawień związanych z danym przedmiotem, co obserwuje się w odnie-sieniu do innych zainteresowań tej samej osoby (związek ze strukturą zaintereso-wań) lub/oraz w stosunku do przeciętnej w danej grupie odniesienia.

U poszczególnych autorów te same lub zbliżone cechy zainteresowań otrzymują niejednokrotnie różne nazwy: siła u A. Guryckiej, u S. Rubinsztejna zwana jest głębo-kością zainteresowań. Określa ją stopień przeniknięcia zainteresowania do życia psy-chicznego i w związku z tym autor wyróżnia zainteresowania płytkie lub głębokie38.

Dynamika zainteresowań to przebiegający w czasie proces ich

kształto-wania się, rozbudzania i wzmacniania. Obejmuje m. in. czas utrzymykształto-wania się zainteresowań. Dowiedziono, że zainteresowania silniejsze i o wyższym stop-niu ogólności utrzymują się dłużej. Zagadnienie dynamiki zainteresowań obej-muje także czynniki, które mają wpływ na ich wystąpienie i rozwój. Zdaniem D. E. Supera39, czynniki te są następujące: rodzina, środowisko, poziom społecz-no-ekonomiczny, charakter rodziców, dziedziczność, płeć, uzdolnienia, dojrzałość fizyczna, wartości, aprobata otoczenia, traumatyzujące przeżycia w dzieciństwie i w okresie dorastania, identyfikacje, skłonności społeczne lub stadne oraz inne sposoby przystosowania, obraz samego siebie i przyjmowanie ról zawodowych.

Na dynamikę zainteresowań wpływa ogólny typ osobowości poznawczej re-prezentowany przez daną osobę. Przy przewadze procesów pobudzenia nad ha-mowaniem zaciekawienia mogą zostać wywołane łatwo, jednak długotrwały jest proces ich specjalizacji. W przypadku przewagi procesów hamowania nad pobu-dzeniem zaciekawienia powstają stosunkowo wolno, jednak w krótkim czasie na-stępuje specjalizacja bodźców zaciekawień40. Świadomość istnienia różnic w tym zakresie między poszczególnymi osobami powinna wpływać na zróżnicowanie oddziaływań, np. w procesie nauczania.

37 E. Szubertowska, Muzyczna aktywność własna a świadoma percepcja muzyki młodzieży

szkół średnich, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.

38 S. Pytel, op. cit., s. 22 i n.

39 D. E. Super, op. cit.

Badanie dynamiki zainteresowań nie powinno ograniczać się41 do porówna-nia wyników dwu podobnych badań, przeprowadzonych np. w różnych grupach wiekowych. Rozwojowe badanie zainteresowań wymaga bowiem także ujawnie-nia mechanizmu procesu rozwojowego. Można tego dokonać m.in. poprzez ob-serwację naturalną, czyli rozłożoną na długi okres obob-serwację dziecka, np. przez nauczyciela lub rodzica, oraz przez zdobywanie informacji od osoby dorosłej na temat dotychczasowego rozwoju jej zainteresowań, np. za pomocą ankiety, zre-ą ankiety, zre- ankiety, zre-dagowanej tak, by dostarczyć dużej liczby bodźców dla pamięci badanego. Takie metody A. Gurycka nazywa genetycznymi42.

U S. Rubinsztejna dynamikę zainteresowań określają: trwałość i określoność. Trwałość wyznacza długość czasu trwania zainteresowań (długo- lub krótkotrwa-ść czasu trwania zainteresowań (długo- lub krótkotrwa-długo- lub krótkotrwa-łe), określoność zaś wyrażona jest stopniem ukształtowania (zainteresowania w stanie kształtowania się oraz w stanie już ukształtowanym)43.

Struktura zainteresowań odnosi się do ogółu przejawów tego typu

aktyw-ności u danej osoby. Wyznaczają ją: liczba zainteresowań, ich hierarchia (siła, ogólność) oraz wzajemne pokrewieństwo. Analiza struktury zainteresowań jest zatem związana z problematyką osobowości.

Człowiek może posiadać jedno zainteresowania, dwa lub więcej. Zwykle są one ze sobą w pewien sposób powiązane, np. dotyczą szeroko pojętej humanistyki lub różnych dziedzin sztuki. Najczęściej jedno zainteresowanie – w danym okre-sie – uznawane jest za najważniejsze i poświęca się mu najwięcej czasu i uwagi. Z. Jasiński zwraca uwagę, że wielostronność zainteresowań może łączyć się z dyletantyzmem i płytkością tychże. Nie dotyczy to jednakże młodości, gdyż wtedy „konieczne jest rozwijanie i kształtowanie różnorodnych zainteresowań, nie wiadomo, które z nich zostanie tym najważniejszym”44.

Na treść nowego zainteresowania wpływają zainteresowania istniejące wcze-śniej. Sytuacja taka zachodzi zwłaszcza w następujących przypadkach:

– pokrewieństwa treści (np. powstanie zainteresowania fizyką przy istnieją-cych już zainteresowaniach chemią);

– przydatności technik badawczych istniejących już zainteresowań w roz-woju nowych (np. wpływ istniejących już zainteresowań historycznych na nowe geograficzne);

– szczególnie dużej siły jednego z istniejących już zainteresowań, które wpływa na sposób postrzegania nowych dziedzin (np. poszukiwanie treści spo-łecznych w nowych zainteresowaniach geograficznych)45.

Na znaczną zależność różnych zainteresowań u tej samej osoby – aktualnych od dawnych oraz przyszłych od aktualnych – zwraca uwagę m.in. D. H. Fryer46.

41 A. Gurycka, Metody badania zainteresowań, [w:] Zainteresowania uczniów, cz. I.

42 Ibidem, s. 61.

43 S. Pytel, op. cit., s. 22 i n.

44 Z. Jasiński, op. cit., s. 20.

45 A. Gurycka, Rozwój i kształtowanie…, s. 176.

Zainteresowania bezpośrednie i pośrednie – rozróżnienie to, którego

do-konał Johann Friedrich Herbart w Umriss pädagogischer Vorlesungen47, wynika ze spostrzeżenia, że konkretne działania wskazujące na istnienie danego zainte-resowania wywodzą się nie tylko z czystej, bezinteresownej ciekawości podmio-tu, lecz mogą zostać wywołane także przez inne czynniki. Zainteresowania bez-pośrednie „kierują się na dany przedmiot ze względu na wewnętrzną treść tego przedmiotu”, zaś pośrednie „kierują się na swój przedmiot ze względów ubocz-nych”48. Innymi słowy, zainteresowanie bezpośrednie dotyczy celu, zaś pośrednie – środków, które służą do urzeczywistnienia celu. Przykładem pierwszego typu może być sytuacja, gdy uczeń poświęca wiele czasu na naukę danego przedmiotu dlatego, że interesują go treści, jakie on zawiera; gdy nauka jest spowodowana głównie chęcią zdobycia dobrej oceny, uznania rodziców itp. mamy do czynienia z zainteresowaniami pośrednimi.

J. F. Herbart wskazuje, że wartość pedagogiczną mają jedynie zaintereso-wania bezpośrednie i do ich rozbudzania powinna zmierzać nauka szkolna. Sta-nowisko łagodniejsze reprezentował B. Nawroczyński, zauważając, że możliwa i pożądana jest ewolucja zainteresowań od pośrednich do bezpośrednich, gdyż „rzadko się zdarza, aby uczniowie przychodzili do szkoły z zainteresowaniami bezpośrednimi do wszystkiego, czego mają się uczyć”49.

Zainteresowania bierne i czynne – rozróżnieniem tym posługuje się

B. Nawroczyński. Za zainteresowania bierne uważa takie, których realizowanie nie wiąże się z podejmowaniem wysiłku, takie jak np. „gotowość do spostrzegania ja-snego i dokładnego, które przychodzi jakby samo z siebie”50. W przeciwieństwie do tego zainteresowania czynne wymagają wysiłków skierowanych na osiągnięcie pewnego dobra lub wartości. Należy podkreślić, że w obrębie tych zainteresowań autor sytuuje także potrzeby biologiczne, takie jak np. pragnienie, jednak zauważa jednocześnie, że w literaturze naukowej, zwłaszcza psychologicznej, często odma-wia się im miana zainteresowań, utożsamiając je z instynktami.

W ramach zainteresowań czynnych B. Nawroczyński wyróżnia dodatkowo zainteresowania reaktywne i samorzutne. Reaktywne powstają na skutek ze-wnętrznego bodźca, np. widoku przedmiotu, który wyzwala chęć zainteresowania się nim. W odróżnieniu od nich samorzutne istnieją bez zewnętrznego wzmocnie-nia. Można je określić jako podyktowane wewnętrzną potrzebą dążenie jednostki do osiągania danego celu, nawet kosztem znacznych wysiłków. B. Nawroczyński podkreśla, że zainteresowania tego typu mają największą wartość wychowawczą i do ich ukształtowania należy dążyć w procesie nauczania i wychowania.

Potrzebom biologicznym, które u B. Nawroczyńskiego również określane są mianem zainteresowań, przeciwstawia autor zainteresowania kulturalne jako

47 Za: S. Pytel, op. cit.

48 Ibidem, s. 17.

49 B. Nawroczyński, op. cit., s. 149.

najbardziej charakterystyczne dla współczesnego człowieka. Kategorię tę poj-muje niezwykle szeroko, sytuując tu nie tylko zainteresowania sztuką, ale tak-że imperatywy moralne ukształtowane w drodze socjalizacji. Zwraca uwagę, tak-że u podstaw ich rozwoju mogą znajdować się różnorodne czynniki. W przypadku zainteresowań zwanych nawykowymi decydujący jest zewnętrzny nakaz, który z czasem doprowadza do samorzutnego zainteresowania danym tematem. Bar-dziej pożądane z wychowawczego punktu widzenia są zainteresowania duchowe, które powstają na drodze rozbudzonych przez kulturę potrzeb estetycznych lub kształtowanych przez wychowanie potrzeb moralnych.

Zainteresowania „męskie” i „kobiece” – podział taki funkcjonuje

zarów-no w powszechnej świadomości społecznej, jak i w polu zainteresowań badaczy. Zasadność istnienia biologicznych uzasadnień takiego podziału budzi wiele kon-trowersji, by przypomnieć choćby głośną książkę Anne Moir i Davida Jessela

Płeć mózgu51 (1992). Większość naukowców zgadza się jednak co do tego, że

nie wszystkie różnice między zachowaniami kobiet i mężczyzn, w tym różnice w zainteresowaniach, można wyjaśniać wpływem środowiska. Wyniki badań L. E. Tyler świadczą o tym, że międzynarodowe podobieństwo zainteresowań u dzieci tej samej płci jest znacznie większe niż podobieństwo zainteresowań osób tej samej narodowości, lecz różnej płci52. Różnicowanie zainteresowań pod tym względem badaczka zaobserwowała już u dzieci sześcioletnich. Różnice płci w badaniu zainteresowań okazały się na tyle istotne, że inwentarz zainteresowań Stronga został wydany w dwóch, zróżnicowanych pod tym względem, wersjach. D. E. Super pisze, że „zainteresowania kulturalne są raczej charakterystyczne dla kobiet, a zainteresowania męskie przejawiają się zwłaszcza we współzawodnic-twie oraz tworzeniu dóbr”53. Oczekiwania społeczne w tym względzie znacznie się jednak liberalizują i zainteresowania „niezgodne” z płcią coraz rzadziej wy-wołują zdumienie czy sprzeciw. Można to zaobserwować m. in. na przykładzie wyboru drogi zawodowej przez osoby danej płci: niektóre zawody, niegdyś za-rezerwowane wyłącznie dla mężczyzn, jak nauczyciel czy lekarz, obecnie coraz bardziej podlegają sfeminizowaniu.