Deklarowane zainteresowania kulturalne młodzieży i sposób ich realizowaniai sposób ich realizowania

W pierwszym pytaniu ankiety poproszono badanych o wymienienie zaintere-sowań kulturalnych, które przejawiają obecnie. Podstawowym celem było pobu-dzenie do refleksji na temat zainteresowań związanych ze sztuką. Było to pytanie otwarte, nie ograniczające liczby odpowiedzi. Możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi nie wymagała hierarchizowania zainteresowań i wyboru jed-nego, najważniejszego.

Wykres 1. Deklarowane zainteresowania kulturalne – swobodny wybór (pytanie nr 1). N = 261

Źródło: opracowanie własne, co dotyczy także wszystkich pozostałych wykresów zamieszczonych w tej pracy.

Omawiane pytanie należy do pytań wielokrotnych odpowiedzi. Całkowita liczba respondentów, którzy udzielili odpowiedzi, wyniosła N = 261 (w odróż-nieniu od liczby osób, które poprawnie wypełniły ankietę, wynoszącej 269). Cał-kowita liczba odpowiedzi udzielonych przez wszystkich nie wynosi jednak 261, lecz 652, gdyż każdy mógł podać więcej niż jedną odpowiedź; całkowita liczba odpowiedzi może być zatem większa niż liczba respondentów. W związku z tym procenty w słupkach „procent przypadków” nie sumują się do 100. Słupki podają procenty zarówno względem liczby odpowiedzi, jak i względem liczby respon-dentów. Przykładowo: liczba 81,61 w drugiej parze słupków oznacza, że 81,61% wszystkich respondentów umieściło „muzykę”jako jedną (lub jedyną) ze swoich odpowiedzi. Natomiast w stosunku do wszystkich odpowiedzi udzielonych przez wszystkich respondentów odpowiedź „muzyka” to 32,67%1.

Odpowiedzi potwierdzają spostrzeżenia poczynione przez innych badaczy: zdecydowanie najwięcej osób w badanym wieku deklaruje zainteresowania mu-zyczne. Taką odpowiedź podało 213 osób, czyli 81,61% badanych. Na drugim miejscu wymieniany jest film: 171 osób (65,52%). Zainteresowania literatu-rą deklaruje 76 osób (29,12%). Rzadziej wymieniane dziedziny sztuki to: teatr (56 osób, 21,46%), plastyka (46 osób, 17,62%), fotografia (35 osób, 13,41%), taniec (25 osób, 9,58%), architektura (5 osób, 1,92%). Na uwagę zasługuje sport, wymieniany jako zainteresowanie kulturalne przez 8 osób (3,07%); prawdopo-dobnie zadziałało tu skojarzenie z „kulturą fizyczną”.

W strukturze zainteresowań badanej młodzieży zdecydowanie dominuje za-interesowanie muzyką. Przyczynia się do tego jej wszechobecność, zwłaszcza w postaci tzw. background music, czyli podkładu muzycznego, towarzyszącego innym czynnościom, oraz łatwość dotarcia do niej i obcowania z nią (internet, radio, muzyczne stacje telewizyjne, możliwość kopiowania płyt, miniaturyzacja odbiorników radiowych i odtwarzaczy mp3).

Popularność filmu, oprócz tego, że jest to tradycyjnie dziedzina sztuki bli-ska młodym ludziom (m. in. ze względu na jej formy instytucjonalne), można wyjaśniać tym, że w dziełach filmowych podejmowane są ważne dla młodzie-ży zagadnienia. Popularyzacji tej dziedziny sztuki sprzyjają, organizowane coraz częściej, tematyczne przeglądy filmów, np. dokumentalnych czy animowanych, uatrakcyjniane przez imprezy towarzyszące, takie jak wykłady lub spotkania z artystami2. Zainteresowania literaturą podsyca bogaty i dynamiczne się roz-wijający rynek książki. Co roku debiutuje wielu pisarzy, także w Polsce. Wielu z nich reprezentuje najmłodsze pokolenie (wiek ok. 20–30 lat). Przyznawane im nagrody (np. Nike) przyczyniają się do spopularyzowania ich nazwisk. Także

1 Wg powyższych zasad opracowano wszystkie pytania wielokrotne z ankiety: oprócz pytania nr 1 także nr 3, 13 i 20 oraz pytania otwarte nr 5, 6 i 10a.

2 Tematyczne przeglądy filmów w Łodzi to m. in.: Międzynarodowy Festiwal Animacji „ReAnimacja” (odbywał się w latach 2004-2009), Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych „Plus Camerimage” (w latach 2000–2009), Festiwal Filmów Afrykańskich „Afrykamera” (od 2006 r., nie w każdym roku).

w teatrze młodzież znajduje propozycje skierowane w sposób szczególny do swej grupy wiekowej, a zainteresowanie sztuką sceniczną może pogłębiać biorąc udział w warsztatach i działając w teatrach amatorskich. Wzrost zainteresowania foto-grafią związany jest z coraz większą dostępnością sprzętu fotograficznego oraz programów komputerowych do obróbki zdjęć i wzrostem znaczenia zdjęć jako elementu szaty graficznej w prasie. Zainteresowanie tańcem podsycane jest sku-tecznie przez media, zwłaszcza telewizję, a podtrzymują je powstające lawinowo szkoły tańca.

Wyniki ankiet znajdują potwierdzenie w innych badaniach prowadzonych na ten temat w ostatnich latach wśród polskiej młodzieży. Badania na temat zainte-resowań (nie tylko kulturalnych) przeprowadzone w 2006 r. w Opolu wskazują, że wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych największą popularnością cieszy się muzyka: wskazało na nią 85% badanych. Na kolejnych miejscach plasują się film i sport: po 63%, taniec (39%), komputery (38%), turystyka (32%). Dwukrotnie w porównaniu z gimnazjalistami wzrasta zainteresowanie językami obcymi (23%). Na podobnym poziomie utrzymuje się fascynacja fotografią (22%). Kil-kunastu na 100 ankietowanych wymieniło teatr (18%), przyrodę (16%), polity-kę (15%), historię (14%), literaturę, plastypolity-kę i wolontariat (po 13%), ekonomię i nauki ścisłe (po 11%). Najmniej popularne są religia (7%) i ekologia (5%)3.

Mimo ogólnego charakteru omawianego pytania z odpowiedzi na nie można wysnuć interesujące wnioski. Zarysowują się bowiem wśród nich dwa podstawo-we typy:

– odpowiedzi o dużym stopniu ogólności, np. „muzyka, film, literatura”. Sta-nowią one większość. Mogą wskazywać na zainteresowania niesprecyzowane i, co z tym związane, niezbyt głębokie i niezbyt intensywne;

– odpowiedzi szczegółowe: ankietowany wyraźnie dookreśla, jaki element z danej dziedziny jest przedmiotem jego zainteresowania. Odpowiedzi, takie jak: „muzyka elektroniczna”, „literatura fantastyczno-naukowa”, „rysunek technicz-ny”, „literatura o tematyce religijnej”, „starożytny Egipt” czy „taniec nowocze-sny” już poprzez użyte sformułowania wskazują na pewną znajomość zagad-nienia. Wśród odpowiedzi można znaleźć nawet określenia tak precyzyjne, jak: „obrazy przedstawiające antropomorficzne zwierzęta”.

O występowaniu zainteresowań niesprecyzowanych można mówić w dwóch sytuacjach. Pierwsza z nich ma miejsce, gdy zainteresowanie jakąś dziedziną ak-tywności (w tym przypadku: sztuki) znajduje się dopiero w początkowej fazie rozwoju i dana osoba stara się jak najwszechstronniej poznać określony obszar, by wybrać dla siebie jego wycinek, na którym następnie skupi swą uwagę. Tego typu działanie nie zawsze musi poprzedzać wyraźnie sprecyzowaną fascynację. Jeśli występuje, często bywa nieuświadomione.

3 E. Marciniszyn, D. Romanowski, Pasje i zainteresowania młodzieży a rzeczywistość szkolna, [w:] Rola pasji i zainteresowań w rozwoju osobowości dzieci i młodzieży: I Konferencja Naukowo-

Zainteresowania niesprecyzowane mogą także wskazywać na mniej korzyst-ne zjawisko: powierzchowność i płytkość zainteresowań. Określenie przedmiotu fascynacji mianem „muzyka” pozwala przypuszczać, że autor wypowiedzi nie zdaje sobie sprawy z ogromnej różnorodności zjawiska, jakim jest sztuka dźwię-ków, przejawy jej tworzenia, odtwarzania i percepcji. Można się domyślać, że w większości przypadków ankietowani deklarujący zainteresowanie muzyką mają na myśli tzw. muzykę rozrywkową, czyli gatunki dominujące w popular-nych stacjach radiowych, proponowane słuchaczom masowych imprez i wi-dzom muzycznych stacji telewizyjnych. Muzyka rockowa czy popowa jest tak popularna, że zbędne może wydawać się jej dookreślanie. Inaczej postępują osoby zainteresowane muzyką klasyczną (zwaną też poważną), jazzem, heavy metalem, black metalem, hip hopem, reggae itd. Czują potrzebę odróżnienia „swojej” muzyki od pozostałych, dominujących gatunków. Wskazuje to na większą świadomość tych ankietowanych. Stosunkowo rzadko zdarza się, by osoby, które deklarują zainteresowania muzyczne, a ich dalsze odpowiedzi wskazują na zainteresowanie muzyką rozrywkową w jej najbardziej popular-nych przejawach, określały precyzyjnie bliską sobie dziedzinę.

Szczególny charakter ankiety, skupionej na zagadnieniu zainteresowań związanych ze sztuką, nie pozwala wnioskować na podstawie jej wyników o stanie zainteresowań młodzieży w innych dziedzinach. Być może zainte-resowania sportowe, informatyczne, podróżnicze czy jakiekolwiek inne są u ankietowanych rozwinięte w znacznie większym stopniu i wykazują się oni w tym względzie większą świadomością oraz znajomością bliskiej sobie sfery. Pewne dane na ten temat przynosi dalsza część badań: badania jakościowe.

Kolejne zagadnienie, które wyłania się z analizy odpowiedzi na powyższe pytanie, dotyczy rozróżnienia między zainteresowaniem a aktywnością w da-nej dziedzinie. Część osób pytana o zainteresowania kulturalne opisuje prze-jawy aktywności, wymienia konkretne czynności: „bywam w teatrach, kinach, oglądam filmy”. Jak podkreśla Antonina Gurycka4, aktywność jest ważnym, ale nie jedynym wyznacznikiem zainteresowań.

Ponieważ w pytaniu nr 1 nie określono pożądanej liczby odpowiedzi, warto zwrócić uwagę również na ten wskaźnik. Jak zaprezentowano na wy-kresie 2, najwięcej osób podało dwie odpowiedzi (106 osób, 39,4%), sto-sunkowo sporo osób – trzy (89 osób, 33,09%). Wydaje się, że deklarowanie wielu zainteresowań kulturalnych w większości przypadków nie świadczy o ponadprzeciętnej aktywności w tej dziedzinie, lecz przeciwnie – o płytkości zainteresowań. Należy przy tym pamiętać, że pytano tylko o zainteresowania kulturalne, zatem ogółem liczba zainteresowań badanych jest najprawdopo-dobniej większa.

Wykres 2. Liczba deklarowanych zainteresowań kulturalnych (pytanie nr 1). N = 269

W kolejnym pytaniu należało wybrać jedną, najbliższą badanemu dziedzinę sztuki spośród sześciu proponowanych (wykres 3). Sposób sformułowania listy został opisany w rozdziale trzecim.

Wykres 3. Deklarowane zainteresowania kulturalne – wybór spośród podanych dziedzin (pytanie nr 2). N = 266

Odpowiedzi potwierdzają obserwowane współcześnie tendencje w kulturze popularnej. Młodzież zdecydowanie preferuje muzykę rozrywkową (ponad 43% odpowiedzi), do czego niewątpliwie przyczynia się łatwy dostęp do niej. Na prze-ciwnym biegunie znajduje się muzyka poważna oraz jazzowa, którą wybiera za-ledwie 3% ankietowanych. Jest to sztuka dość trudna w odbiorze, wymagająca wcześniejszego przygotowania słuchacza, podczas gdy edukacja muzyczna jest w szkołach od lat marginalizowana.

Tradycyjnie dużym powodzeniem u kolejnych pokoleń młodych ludzi cieszy się film – tę dziedzinę sztuki preferuje co czwarty ankietowany. Sprawia to duże zróżnicowanie stylistyczne tej sztuki i łatwość przekazywania komunikatów na ważkie tematy. Między innymi z powodu popularności filmu coraz mniejszym uznaniem młodzieży cieszą się książki, które jeszcze stosunkowo niedawno peł-niły funkcję ważnego przekaziciela emocji i opinii młodego pokolenia. Trzecie miejsce zainteresowania określanego jako literatura (ponad 10%) wydaje się być

jednak stosunkowo wysokie i niezgodne z przewidywaniami pesymistów, wiesz-czących rychły zmierzch nawyku czytania.

Teatr postrzegany był zwykle jako sztuka elitarna. Konieczność działania na wolnym rynku sprawiła jednak, że teatry, zmuszone do walki o odbiorcę, coraz częściej sięgają po „komercyjne” metody zabiegania o widza zarówno w zakre-sie repertuaru, jak i sposobów promocji. Stosunkowo wysoką popularność teatru można też wyjaśniać upowszechnieniem różnego rodzaju kursów i warsztatów teatralnych, będących atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu. W liceach ogólnokształcących tworzone są nawet klasy o profilu teatralnym. Niezależnie od tego czwartą pozycję teatru wśród ankietowanych (10,53%), zbliżoną do pozycji literatury, należy uznać za dość wysoką.

Zarówno plastyka, jak i muzyka poważna to dość hermetyczne dziedziny sztuki. Z powodu swego niewerbalnego charakteru wymagają od odbiorcy duże-go wysiłku percepcyjneduże-go. Wydaje się, że zainteresowania fotografią mają nieco inny charakter, gdyż dominują tu działania praktyczne. Plastykę lub fotografię wybrało ok. 7% ankietowanych.

Celem kolejnego pytania było poznanie rodzajów aktywności podejmowa-nych przez młodzież w celu realizowania zadeklarowapodejmowa-nych wcześniej zaintere-sowań kulturalnych. Zaproponowano kilkanaście odpowiedzi, spośród których można było wybrać więcej niż jedną, przewidziano także możliwość poszerzenia ich o inną, własną (kafeteria półotwarta). W związku z tym ogólna liczba wszyst-kich odpowiedzi znacznie przekracza liczbę ankietowanych, a procent wyboru poszczególnych odpowiedzi nie sumuje się do 100%.

Zdecydowanie najczęściej wybieraną odpowiedzią była: „słucham muzyki” – wskazało na to aż 206 osób, czyli 77% wszystkich ankietowanych (por. wykres 4). Znaczna część osób wybrała tę odpowiedź jako jedyną, co wyraźnie wskazuje, że nie podejmują one innych działań, mogących służyć pogłębieniu zainteresowań tą dziedziną sztuki (w przeciwnym razie zaznaczyliby także inne odpowiedzi, np.: „oglądam programy telewizyjne”, „czytam artykuły prasowe”, „czytam książki z interesującej mnie dziedziny”, „biorę udział w spotkaniach z artystami”, „uczę się w szkole muzycznej lub ognisku”). Można domniemywać, że te osoby nie czu-ją potrzeby wszechstronnego poznawania muzyki, z którą obcuczu-ją, co mogłoby się odbywać np. poprzez czytanie tekstów piosenek, zbieranie informacji o kompozy-torach i wykonawcach czy poszerzanie wiedzy na temat stylu wybranej muzyki.

Nieco większego wysiłku wymaga słuchanie muzyki na koncertach; zwykle owocuje to także większym zaangażowaniem. Koncerty dają możliwość bezpo-średniego kontaktu z wykonawcą, obserwowania jego sposobu zachowania się na estradzie, obcowania z innymi osobami o podobnych zainteresowaniach itp. Grupa uczęszczająca na koncerty liczy 78 osób (ok. 30%).

Drugą w kolejności najczęściej wskazywaną odpowiedzią – po „słucham mu-zyki” – była: „chodzę do kina”. Wybrało ją 161 osób, czyli ok. 60% ankietowanych. Takie działanie zwykle wymaga większej aktywności niż np. słuchanie muzyki:

trzeba zapoznać się z repertuarem, wyjść z domu o określonej porze, kupić bilet itd. Ankieta nie dostarcza jednak informacji o kryteriach, jakimi posługują się młodzi ludzie przy wyborze konkretnego tytułu. Większość osób, które deklarują zaintere-sowanie kinem, nie dookreśla, jaki gatunek filmów, przedział czasowy czy reżyser jest im najbliższy. Wskazuje to na dużą ogólność zainteresowań i pozwala przy-puszczać, że wiele osób kieruje się kryterium nowości, popularności danego tytułu lub zdaje się na przypadek, np. pozostawiając wybór znajomym, z którymi wybiera się do kina. Szerszych informacji na ten temat dostarcza jakościowa część badań.

Wykres 4. Sposób realizowania zainteresowań kulturalnych (pytanie nr 3). N = 267

Znacznie mniej osób niż do kina uczęszcza do teatru: 80 ankietowanych, czyli ok. 30%. Także działania wymagające znacznego zaangażowania, poświę-cenia czasu i wysiłku, są stosunkowo rzadkie: w warsztatach związanych z daną dziedziną sztuki (np. tanecznych, fotograficznych, filmowych) bierze udział 35 osób (13,11% ankietowanych), na zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne uczęszcza 17 osób (6,37%), 10 osób (niecałe 4%) uczy się w szkole muzycznej lub w ogni-sku, samodzielne próby literackie podejmuje 29 osób (ok. 11%), a samodzielne próby w innych dziedzinach aktywności twórczej (rysowanie, malowanie, foto-grafowanie, śpiew, a nawet nagrywanie filmów czy projektowanie odzieży) po-dejmuje 17 osób (nieco ponad 6%).

Czytanie książek w czasie wolnym deklaruje 113 osób, czyli 42,32% an-kietowanych. W obliczu alarmujących opinii ekspertów, nauczycieli i rodziców o zaniku czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży wynik ten wydaje się być nie najgorszym rezultatem, zwłaszcza że młodzi ludzie oprócz książek czytują też artykuły i opracowania dostępne w prasie i w internecie. Wiarygodną opinię na ten temat można jednak sformułować dopiero poznawszy liczbę książek przeczy-tanych przez młodzież w określonym czasie oraz ich rodzaj.

Odpowiadając na omawiane pytanie, stosunkowo niewiele osób wskazało bez-pośrednio na aktywności związane z mediami: artykuły prasowe o tematyce kultu-ralnej czytują 73 osoby, czyli 27,34% ankietowanych, programy telewizyjne o tej tematyce znajdują uznanie u 50 osób, czyli 18,73% ankietowanych. Ponadto 4 osoby (zaledwie 1,5%) wskazały na internet jako źródło artykułów na interesujący je temat dotyczący zagadnień związanych z kulturą. Prawdopodobnie internet jest o wiele bardziej powszechnym źródłem wiedzy, ale wskazało go tak niewiele osób, ponieważ odpowiedź ta nie została ankietowanym zaproponowana, mogła jedynie pojawić się w rubryce „inne”.

Ogółem w tym pytaniu na media wskazało 127 osób, czyli 47,57% badanych. Można jednak przypuszczać, że deklarowane „słuchanie muzyki” w dużym stop-niu odbywa się za pośrednictwem radia; jak wskazują inne badania5, postrzegane jest ono głównie przez pryzmat dostarczania rozrywki, jaką jest muzyka. Gdyby zatem za odpowiedzi wskazujące na kontakt z mediami uznać „słuchanie muzy-ki” oraz „uczęszczanie do kina”, które także uznawane jest za medium masowe (film), okazałoby się, że liczba osób, które swoje zainteresowania kulturalne łączą z mediami, jest o wiele większa niż podana wyżej wartość.

Odpowiedzi na pytanie nr 3 posłużyły także do sporządzenia zestawienia zakresów aktywności młodzieży w dziedzinie deklarowanych zainteresowań kulturalnych (zakresy te omówiono w rozdziale trzecim). Odpowiedzi w kafe-terii zostały podzielone na trzy grupy, odpowiadające poziomom aktywności; w kwestionariuszu ankiety nie zaznaczono jednak tego podziału, by nie sugero-wać ankietowanym jakiejkolwiek hierarchii. Rezultaty analizy odpowiedzi pod tym kątem przedstawia wykres 5.

Wśród ankietowanych zdecydowanie dominuje rozszerzony zakres zaintere-sowań – zachowania, które są właściwe dla tego zakresu, prezentuje ponad po-łowa badanych (59,l8%). Z pozostałych osób tylko 15% pozostaje na poziomie podstawowym, podczas gdy niemal dwa razy tyle – 25,84% – prezentuje poziom aktywności twórczej.

Taki wynik badania zakresów zainteresowań wydaje się bardzo pozytywny. Zaledwie 40 z 267 badanych, którzy odpowiedzieli na to pytanie, poprzestaje na najprostszych i najmniej absorbujących sposobach realizowania zainteresowań kul-turalnych, które ograniczają się do korzystania z najłatwiej dostępnych mediów.

5 Por. m.in.: A. Iwanicka, Wpływ środków masowego komunikowania na poziom aktywności