Zjawiska objęte badaniami – ustalenia definicyjne

Analizując bogatą literaturę poświęconą problematyce mediów i edukacji medialnej, można zauważyć znaczące różnice w definiowaniu podstawowych pojęć. Związane jest to ze zróżnicowaniem celu oraz materiału badawczego w poszczególnych opracowaniach.

W wielu znaczeniach w literaturze przedmiotu używane jest określenie „media masowe”. W tej pracy przyjmuje się znaczenie najczęściej spotykane: media masowe to urządzenia techniczne i instytucje służące transmisji informa-cji. Wątpliwości definicyjne mogą dotyczyć plakatów, ulotek, płyt CD, a nawet internetu. Z uwagi na to, że w książce jest mowa o mediach regionalnych, za celowe uznano ograniczenie określenia „media masowe” (w skrócie: media) do najbardziej popularnych i odznaczających się największą siłą oddziaływania oraz takich, których regionalność można precyzyjnie określić. Przedmiotem badań uczyniono zatem: prasę, radio, telewizję oraz internet.

Wielu medioznawców1 wskazuje, że internet, ze względu na daleko posunięte zindywidualizowanie przekazu, nie powinien być uznawany za medium masowe. J. Gajda2 zalicza globalną sieć do hipermediów, które cechują się tym, że po-zwalają na dowolne wykorzystywanie różnych pod względem kodu tekstów oraz – w odróżnieniu od mediów masowych – nie są nadawane z centrum. Należy jed-nak zauważyć, że jednokierunkowość przekazu, która, jak podkreśla wielu auto-rów, odróżnia media tradycyjne od internetu, obecnie może dotyczyć także prasy, radia czy telewizji, które stają się coraz bardziej interakcyjne.

Dlatego uznano, że na potrzeby niniejszej pracy uzasadnione jest równorzędne potraktowanie internetu, prasy, radia i telewizji. Kolejnym argumentem przemawia-jącym za taką decyzją jest duża popularność internetu wśród młodzieży. Taki sam zakres rodzajowy przyjął w swoich badaniach m.in. Ryszard Kowalczyk3.

1 Por. m.in.: Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Wydawnictwo Universitas, Kra- ków 2006.

2 J. Gajda, Media w edukacji, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2005.

3 „W skład mediów lokalnych wchodzą: prasa lokalna, radio lokalne, telewizja lokalna oraz lokalne elektroniczne serwisy informacyjne”. R. Kowalczyk, Media lokalne w Polsce, Wydawnictwo CONTACT, Poznań 2008, s. 97.

Dookreślenia wymaga termin „media regionalne”. Dotyczy on mediów od-działujących na terenie określonego regionu medialnego – obszaru etnograficzne-go mająceetnograficzne-go wspólne cechy kulturowe i etnograficzne-gospodarcze. Obowiązujący od 1999 r. podział administracyjny kraju na 16 województw powoduje, że regiony medial-ne są mniej więcej równoznaczmedial-ne z województwami4. Media lokalne obejmują mniej niż jedno województwo, ale co najmniej jeden powiat. Sublokalne dotyczą jeszcze węższego terytorium (np. media miejsko-gminne, osiedlowe, parafialne)5. Biorąc pod uwagę cel badań, w niniejszej pracy przyjęto szerokie rozumienie ty-tułowego terminu „media regionalne”. Zawierają się w nim media lokalne oraz sublokalne jako kategoria w pewnym sensie podrzędna. Regionalne i lokalne środki komunikowania zostały przeciwstawione ogólnopolskim ze względu na ich cechy szczególne. Takie definiowanie pojęć „regionalne” i lokalne” stosuje m.in. R. Kowalczyk6. Użycie określenia „regionalne” eksponuje ten aspekt ana-lizy, jakim jest osadzenie mediów w tradycji regionu i ich działalność w zakresie wzmacniania poczucia regionalnej tożsamości.

Ograniczenie mediów branych pod uwagę w badaniach do prasy, radia i te-lewizji o zasięgu lokalnym wyłączyłoby z badań cenne dla odbiorców źródła in-formacji, które – mimo że z definicji regionalne – dostarczają przede wszystkim informacji z życia miasta – stolicy województwa. Jest to do pewnego stopnia zwią-zane z historią regionu. Otaczające Łódź niewielkie miasta – Pabianice, Zgierz, Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki – rozwijały się w dużej zależności od niej, głównie gospodarczej. Podstawą ich rozwoju był przemysł, który nieco wcześniej pozwolił rozwinąć się Łodzi. Województwo łódzkie przez kilkadziesiąt lat było najmniejszym województwem w Polsce, zwanym nawet miejskim (miej-skie łódzkie). Obecnie – zgodnie z trendami urbanizacyjnymi na świecie – miej-łódzkie). Obecnie – zgodnie z trendami urbanizacyjnymi na świecie – miej-Obecnie – zgodnie z trendami urbanizacyjnymi na świecie – miej-scowości okoliczne coraz bardziej nabierają charakteru dzielnic Łodzi. Zjawisko to potęguje fakt, że z powodu trudności na rynku mieszkaniowym wiele osób tam właśnie szuka stałego lokum, nie rezygnując jednak z pracy w stolicy wojewódz-twa, a nawet posyłając dzieci do łódzkich szkół. Takie osoby w niewielkim stop-niu są zainteresowane wydarzeniami w miejscowości, w której mieszkają, czyli także – tamtejszymi mediami lokalnymi.

Kryterium zasięgu rozpowszechniania, do niedawna obowiązujące dla uzna-nia mediów za lokalne czy regionalne, obecnie traci na znaczeniu. Dany tytuł pra-sowy można zaprenumerować niemal z każdego miejsca na świecie, a e-wydania poszczególnych tytułów, obecne w polskim internecie od 2006 r., maksymalnie

4 Wyjątkiem jest Koszalin, który po reformie w 1999 r. utracił status miasta wojewódzkiego. Region koszaliński jest zlokalizowany na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego. Nazwy pozostałych regionów medialnych pochodzą od nazw miast – stolic województw.

5 S. Dziki, W. Chorązki, Media lokalne i regionalne, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E.Chudziński, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2000.

6 R. Kowalczyk, op. cit. Termin „media lokalne” obejmuje w pracy R. Kowalczyka także media ponadregionalne, regionalne, mikroregionalne i sublokalne.

zbliżają cyfrową postać gazety do jej papierowego pierwowzoru. Za pośrednic-twem internetu lub satelitarnych platform cyfrowych także przekazy radiowe i te-lewizyjne są dostępne z każdego miejsca na świecie. Rozważając uznanie danego medium za lokalne lub regionalne, należy zatem brać pod uwagę inne wskaźniki, takie jak: miejsce redagowania (także wydawania, ale jest to kryterium zdecydo-wanie podrzędne), obszar kolportażu i – wskaźnik najważniejszy – treść przekazu. Wskazuje na to wielu autorów zajmujących się tematyką mediów regionalnych7. Stanisław Michalczyk przypomina, że już w 1986 r. Walter J. Schütz definiował prasę lokalną nie z punktu widzenia jej zasięgu, ale tematyki; uznawał ją za „sumę wszystkich działań dziennikarskich realizowanych z myślą o wszelkiego typu lo-kalnych społecznościach”8. Z tymi przemianami związane jest wspomniane wyżej pojęcie konwergencji, opisywane przez Henry’ego Jenkinsa9.

Powyższe zjawiska pozwalają uznać za uzasadnione włączenie do kategorii mediów regionalnych portali internetowych o tematyce regionalnej i lokalnej, re-dagowanych w Łodzi (lub okolicach) i poświęconych wydarzeniom tego obszaru.

Opisując działania mediów, używa się zwykle kilku zbliżonych znaczeniowo terminów: „rola”, „funkcje”, „cele”, „zadania”. Funkcję można rozumieć wielora-ko: jako całokształt działania, jego kierunek, rezultat lub sposób. Walery Pisarek podaje, że „funkcja to działanie (lub przeznaczenie do działania) danego elementu w układzie, do którego ów element należy”10. A zatem w układzie tworzonym przez wszystkie media działające w określonym czasie na danym obszarze wy-ślonym czasie na danym obszarze wy- wy-odrębnić należy pewien element, np. konkretną tematykę przekazów, wybrany gatunek przekazów medialnych, stację radiową itp. Działanie tych mediów będzie wówczas ich funkcją. W pedagogice badacze skupiają się nie tyle na samym dzia-łaniu mediów, co na jego rezultatach. Z tej przyczyny Maciej Mrozowski uważa, że powyższą definicję należałoby ograniczyć do rozumienia funkcji jako „cało-ściowego wyniku zorganizowanej działalności”. W ujęciu Zbigniewa Oniszczuka za funkcję mediów należy uznać „rezultaty stosowanych sposobów działania”, w odróżnieniu od ich roli, którą definiuje jako „ogólny wkład w funkcjonowanie danego społeczeństwa”, oraz w odróżnieniu od zadań mediów, które rozumie jako „planowane działania wynikające z przyjętego celu (celów)”11. W świetle tych rozważań najszersze znaczenie ma określenie „rola”, zaś najwęższą interpretację narzuca termin „zadanie”. Zważywszy, że wpływ mediów często jest niezamie-rzony i nieuświadomiony – także przez nadawców, wybranie terminu „zadanie”

7 Por. m.in.: S. Dziki, W. Chorązki, op. cit.

8 S. Michalczyk, Media lokalne w systemie komunikowania, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2000, s. 78.

9 H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Wydawnictwa Akade- mickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.

10 M. Mrozowski, Media masowe: władza, rozrywka i biznes, ASPRA-JR, Warszawa 2001, s. 110.

11 Z. Oniszczuk, Pojęcie funkcji w badaniach nad społecznym oddziaływaniem prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” 1988, nr 2.

ogranicza swobodę badającego i zawęża potencjalne sposoby interpretacji wy-ników badań. Z kolei pojęcie „rola” wymaga bardzo szerokiego, niemal global-nego spojrzenia na działania mediów i systemowego ujęcia tematu. W związku z tym najodpowiedniejszy do analizy działania mediów regionalnych na określo-nym obszarze i w określookreślo-nym przedziale wiekowym badanych wydaje się termin „funkcja”.

Przedmiotem refleksji stały się zarówno korzyści, jak i niebezpieczeństwa wy-nikające z korzystania z mediów. Wobec różnorodności koncepcji teoretycznych poświęconych funkcjom mediów autorka zdecydowała oprzeć się na typologii funkcji kulturotwórczych Janusza Gajdy, jako najbliższej ze względu na cel badań.

Termin „zainteresowania” używany jest w niniejszej pracy wedle przytoczo- używany jest w niniejszej pracy wedle przytoczo- przytoczo-nej definicji Antoniny Guryckiej. Przyjęcie tej definicji wymaga m. in. precyzyj-nego odróżniania zainteresowań od zaciekawień na etapie interpretacji wyników; osoby badane na ogół nie zauważają i nie respektują takiego rozróżnienia (nie chodzi tu o naukową terminologię, ale o odróżnienie od siebie pokrewnych, choć nie takich samych zjawisk). Dla określenia aktywnych działań w zakresie realizo-wania zainteresowań przyjęto termin „rozwój zainteresowań”.

Wszechstronne ujmowanie terminu „kultura”, dominujące obecnie w roz-ważaniach pedagogicznych, jest najbardziej trafne w refleksji nad przemianami współczesnego świata i w ocenie działań zmierzających do jej rozwoju, zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Na potrzeby prezentowanych ba-dań taka definicja ma jednak zakres zbyt szeroki. Chcąc prowadzić badania z tego punktu widzenia, należałoby objąć obserwacją i interpretacją wszelkie przejawy niematerialnej aktywności młodzieży, takie jak m.in. praktyki religijne (religię za element kultury uważał m.in. Max Weber), wolontariat, kultywowane obyczaje i tradycje, a nawet aktywność sportową. Należałoby zanalizować przekonania moralne i religijne, deklarowane i rzeczywiste normy zachowań, jak również zwyczaje językowe. Ze względów praktycznych jest to niemożliwe, ponadto wy-niki takich badań byłyby z konieczności zbyt ogólne. Skoncentrowano się zatem na kulturze pojmowanej wąsko – jako wycinek zjawisk należących do szerokiego pojęcia „kultura”: na przejawach kultury związanych z działalnością artystyczną zarówno od strony twórcy, jak i odbiorcy. W podobnym znaczeniu słowo „ra” jest używane w mediach, w takich konfiguracjach, jak: „wiadomości kultu-ralne”, „program kulturalny”, „przegląd kulturalny” itp. Takie znaczenie słowa „kultura” jest również bliskie potocznemu zastosowaniu tego słowa. W związku z tym pojęcie „zainteresowań kulturalnych” zostało celowo ograniczone do zain-teresowań związanych ze sztuką. Nawiązuje to m.in. do poglądów Bogdana Na-wroczyńskiego12, który podkreślał, że w kulturze interesuje go zwłaszcza sztuka, niosąca wartość wyjątkową, nadzwyczajną. „W układzie hierarchicznym kultury [sztuka] zajmuje najwyższe piętro, bowiem zarówno jej wytwory, jak i czynności

12 M. Zalewska-Pawlak, Rola sztuki w wychowaniu. Polska tradycja pedagogiczna, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2001.

ją konstytuujące są aksjotwórcze, normatywnie związane z warstwą absolutną, pięknem”13 – wyjaśnia Mirosława Zalewska-Pawlak. Zdaniem B. Nawroczyń-skiego, wychowawczy wpływ sztuki przewyższa oddziaływanie innych dziedzin kultury; sprawia, że człowiek staje się bardziej wrażliwy estetycznie, lotniejszy w myśleniu, bogatszy wewnętrznie, a jego pogląd na świat zyskuje głębszy wymiar humanistyczny.