Charakterystyka systemów aglomeracji

2.2.1. Aglomeracja

Projektowanie PWD w SI aglomeracji wymaga poznania nie tylko samej aglomeracji, jej specyfiki, sposobu funkcjonowania i zarządzania nią lecz także zrozumienia pojęcia aglomeracji i jej zależności w odniesieniu do miast, regionów czy metropolii oraz organi-zacji.

Aglomeracja może być złożona z jednego lub kilku miast. Literatura dotycząca mia-sta koncentruje się przede wszystkim na koncepcji kosmopolitycznej metropolii, jako punktu dowodzenia w operacjach międzynarodowych korporacji, centrum zaawansowa-nych usług oraz głęboko podzielozaawansowa-nych przestrzeni społeczzaawansowa-nych naznaczozaawansowa-nych skrajnością i ubóstwem. Z geograficznego punktu widzenia globalne regiony miejskie stanowią gęste spolaryzowane „masy” kapitału, pracy, ludzi i wiążą się w skomplikowany sposób z podmiotami poza przestrzenią aglomeracji (van der Ploeg, 2008).

Regiony miejskie cechują bardzo specyficzne funkcje pomiędzy podmiotami zależ-nymi od samej dynamiki rozwoju aglomeracji (łac. agglomeratio – nagromadzenie).

Samo pojęcie regionu (łac. regio – ruch w kierunku prostym) w kontekście tej pracy i w odniesieniu do aglomeracji rozumiany może być dwojako. Po pierwsze jako region administracyjny, czyli ustanowiony prawnie obszar będący np. częścią aglomeracji. Po drugie, jako region gospodarczy, rozumiany jako większy obszar kilku regionów admi-nistracyjnych tworzących aglomerację (Grzela, 2011).

Aglomeracja może składać się z jednego, kilku miast lub regionów administra-cyjnych różnej wielkości i jest nieuniknionym wynikiem urbanizacji na pewnych obsza-rach (Yao, 2006). Pomimo tego, że istnieje wiele definicji aglomeracji, podstawowe ce-chy, które opisują ten termin to: bliskie powiązania gospodarcze i wpływ tych powiązań na rozwój regionu, kraju i świata. Do najważniejszych więzi pomiędzy różnymi pod względem rozmiarów układami osadniczymi, złożonymi z zespołów miejskich, podmiej-skich i wiejpodmiej-skich zaliczamy: wymianę zasobów, produktów lub technologii.

Pierwsze wzmianki na temat aglomeracji pojawiły się już w latach 30. ubiegłego wieku. W Christaller (Christaller, 1933), niemiecki geograf opisywał pojęcie miasta w regionie. Jego słynny model organizacji miasta był wówczas powszechnie przyjętym.

W późniejszym czasie wielu naukowców miało wpływ na rozwój wiedzy w tym

obsza-49

rze. Wśród tych naukowców wymienić można: R. Vininga (1942)⁴³, E.L. Ullmana (1957)⁴⁴, J. Friedmana⁴⁵ (Friedman, 1979).

W literaturze europejskiej wskazuje się, że tematyka aglomeracji i urbanizacji miast ma swoje początki w latach 60. ubiegłego stulecia. Definicja aglomeracji została przed-stawiona przez francuskiego geografa J.E.H. Gottomanna (Gottmann, 1989). J.E.H.

Gottmann (Gootmann, 1957) już na przełomie lat 50. i 60. twórczo wysunął koncepcję megalopolis definiując to pojęcie, jako nieustanną interakcję działalności gospodarczych w aglomeracji, poprzez rozprzestrzenianie centrum miasta, wynikającą również z samej rewolucji informatycznej. Był on pierwszym uczonym podejmującym tematykę aglome-racji. W 1977 roku swoją definicję aglomeracji w aspekcie zjawiska społecznego zapro-ponował również A. Wallis zakładając, że aglomeracja, jako zjawisko społeczne, to zespół miejskich, podmiejskich i wiejskich zbiorowości, które tworzą obszar ekologicz-ny, są zdominowane przez wspólny rynek pracy tworzony przez główne miasto i korzy-stają z dostępności codziennych dojazdów do pracy, usług, kultury i rekreacji (Wallis, 1977).

Po roku 1980 coraz większa liczba autorów w Europie zwracała uwagę i opisywała zagadnienia teoretyczne aglomeracji, jej powiązania funkcjonalne i problemy lub propo-nowała rozwiązania odnoszące się do urbanizacji w regionie. K.R. Kunzmann i M. Wa-gner podzielili europejskie aglomeracje na kilka kategorii: metropolie, euroregiony, eurometropolie, miejskie regiony o znaczeniu europejskim i miasta. Wielu autorów w kolejnych latach również podejmowało się opisu hierarchii miast (Fujuta, 1999;

Berliant, 2008).

W latach 60. XX wieku w Polsce pojęcie aglomeracji opisali m.in. J Ziółkowski, de-finiując je jako strefę metropolitalną (Ziółkowski, 1965, str. 140). Innym podejściem jest stanowisko J. Służewskiego, wskazującego na powiązania gospodarczo-przestrzenne miasta i jego otoczenia (Służewski, 1965, str. 5).

Jako jedni z pierwszych w Polsce swoją definicję aglomeracji przedstawili także M. Kulesza i Z. Rudnicki opisując, że: „aglomeracja miejska jest zespołem osadniczym złożonym z miast i osiedli z wyraźną dominacją ludności pozarolniczej, z racji swojej

43 Autor przyczynił się do rozwijania wiedzy na temat aglomeracji i wyjaśnił racjonalność i obiektyw-ność istnienia miasta jako takiego.

44 Za pomocą teorii interakcji przestrzennej opisał wpływ przestrzeni zewnętrznej i wewnętrznej w aglomeracji.

45 Przedstawiciel naukowców angielskich, opisał miasto jako model ewolucji bazujący na teorii wzrostu gospodarczego.

50

wielkości wielofunkcyjnym i wyspecjalizowanym w zakresie produkcji i usług w skali kra-ju. W układzie przestrzennym aglomeracja jest dziś zespołem rozproszonych jednostek osadniczych, których istnienie w dużej części jest oparte na społecznym podziale pracy i funkcji w obrębie aglomeracji” (Rudnicki, 1974, str. 4). Definicja ta, choć trafnie opisu-je zależności funkcjonalne wewnątrz samej aglomeracji, nie odnosi się do zależności funkcjonalnych poza nią.

Inna definicja zaproponowana przez polskiego naukowca to definicja T. Kachniarza postrzegającego aglomerację, jako: „rozległe, wielofunkcyjne skupienie osadnicze ludno-ści, miejsc pracy i zabudowy o charakterze miejskim, powiązane funkcjonalnie przejaz-dami do pracy . Układ osadniczy o wysokim stopniu złożoności, monocentryczny, z wy-raźną dominantą ośrodka wielkomiejskiego” (Kachniarz, 1994). T. Kachniarz zwraca uwagę, że połączenia funkcjonalne dotyczą jedynie połączenia komunikacyjnego, wska-zującego na centrum aglomeracji. Definicja ta wskazywać może na funkcjonowanie w aglomeracji jednego większego miasta z okolicznymi mniejszymi miejscowościami satelitarnymi. W rzeczywistości istnieją również inne typy aglomeracji opisywane w późniejszych latach przez E. Kosnalę.

J. M. Chmielewski dość trafnie przedstawił definicję aglomeracji, opisując ją jako:

„obszar wysoko zurbanizowany o dużym stopniu funkcjonalnej integracji społecznej, rozwijający się wokół jednego silnego ośrodka wzrostu lub kilku takich ośrodków”

(Chmielewski, 1998). Chmielewski zwraca uwagę, że do obszaru zurbanizowanego w aglomeracji przynależą również przestrzenie, stanowiące dla nich „zaplecze ekolo-giczne”, jak również strefy konieczne dla funkcjonowania aglomeracyjnych systemów infrastruktury. Stwierdził również, że dla delimitacji obszaru aglomeracji konieczna jest wcześniejsza ocena demograficzna, społeczna i gospodarcza badanego regionu.

E. Kołodziński (Kołodziński, 2011) twierdzi, że aglomeracja „to obszar o intensyw-nej zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywają-cej na danym terenie okresowo (np. w ciągu dnia) lub na stałe”. Według E. Kołodziń-skiego aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów oraz znaczną wymianą usług, co jest trafnym spostrzeżeniem.

Pojęcie aglomeracji często jest również utożsamiane z pojęciem metropolii. Obszary metropolitarne mają zróżnicowaną strukturę przestrzenno-urbanizacyjną. Przyjęte jest, że w Europie obszar metropolitalny wyznacza się wokół miast skupiających min. 500 ty-sięcy mieszkańców.

51

E. Knosala wyróżnia trzy typy obszarów metropolitarnych (Knosala, 2010, str. 24-25):

 wielkie miasto, obejmujące również gminy satelitarne; miasto centralne pełni złożone i najważniejsze funkcje metropolitalne wyższego rzędu w tym egzogeniczne, pozwala-jące na rozwój metropolii zgodnie z trendami rozwoju gospodarki,

 metropolie dwucentrowe, złożone z dwóch centrów utrudniających procesy zarzą-dzania zadaniami metropolitalnymi; problemy lokalne są jednak zbliżone do aglome-racji monocentrycznej z jednym centralnym miastem,

 metropolie o strukturze przestrzennej konurbacji, stanowiące zespół miast o zbli-żonej wielkości, jednak bez wyraźnie wyodrębnionego miasta centralnego.

Aglomeracja jest zbiorem wielu podmiotów, funkcji i zależności. Y. Liu oraz W. Li (Liu, 2008) doszli do wniosku, że tworzenie aglomeracji jest wynikiem nieliniowych po-łączeń pomiędzy elementami systemu, a jej ewolucja wynika z synergii elementów sys-temu, współpracy i wzajemnej konkurencji. Autorzy wskazali również na trzy istotne czynniki rozwoju aglomeracji: tempo industrializacji, procentowy udział nakładów na środki trwałe miejskich aktywów w łącznej wartości inwestycji aktywów oraz przebieg autostrady na jednostkę powierzchni, które jak twierdzą autorzy są kluczowym czynni-kiem w tworzeniu i rozwoju aglomeracji.

Zasadniczy szkielet każdej aglomeracji to układ powiązań funkcjonalnych pomiędzy wszystkimi członkami wewnątrz aglomeracji, a jej otoczeniem. Istotne znaczenie ma sama struktura wewnętrzna, sposób zarządzania aglomeracją jako całością, jak również zakres i rodzaj wpływu władz centralnych na funkcjonowanie aglomeracji. (Committee of Experts on Local and Regional Structu, 1986; Niziołek, 2008, str. 189-199).

Aglomeracji miejskiej nie można zamknąć w sztywnych granicach administracyj-nych ograniczając się do największych w regionach miast i ich okolicach. Z tego również powodu brak wzorcowych przykładów objęcia jedną zcentralizowaną władzą administra-cyjną całej aglomeracji. Nieustanny rozwój aglomeracji, urbanizacja i napływ nowych inwestorów w regionach przy ośrodku centralnym aglomeracji sprawia, że aglomeracja zaczyna się „wymykać” spod kontroli władzy ogólnoaglomeracyjnej (Niewiadomski, 1997). Już w latach 80. doświadczenia państw europejskich wskazywały, że sztywne ustalenie granic zarządu aglomeracji miejskiej i narzucenie jednolitych kompetencji jest trudne.

W noweli konstytucyjnej z marca 1990 roku określono dokładnie, że samorząd tery-torialny to gmina, rozumiana również jako podstawowa forma organizacyjna życia

pu-52

blicznego, posiadająca samodzielny status prawny⁴⁶. Organem stanowiącym i kontrolnym samorządu jest rada gminy (rada miejska w mieście). Sejmiki samorządowe tworzą swego rodzaju reprezentację gmin danego województwa, pełniąc funkcje opiniodawcze i opiniotwórcze. Gminy i miasta tworzą aglomerację.

Aglomeracja Poznania⁴⁷ jest aglomeracją monocentryczną⁴⁸, która tworzy dziś jeden organizm przestrzenno-funkcjonalny, złożony z wielu jednostek terytorialnych i, niestety, zarządzany przez wiele podmiotów. Chęć harmonijnego rozwoju całej aglomeracji po-znańskiej wśród samorządu lokalnego oraz ich partnerów społecznych i gospodarczych doprowadziła do opracowania w ramach Rady Aglomeracji Poznańskiej dokumentu pn.

„Strategia rozwoju aglomeracji poznańskiej. Metropolia Poznań 2020”. Strategia ma charakter integracyjny i zawiera programy rozwoju w odniesieniu do dziedzin szczegól-nie istotnych dla funkcjonowania i rozwoju całej aglomeracji. Dokument pozwala okre-ślać również kierunki działania w horyzoncie długookresowych celów rozwojowych, które docelowo doprowadzić mają do zmiany z obecnej aglomeracji do zintegrowanej i nowoczesnej metropolii. (Konsorcjum Badań nad Aglomeracją Poznańską, 2011).

2.2.2. Aglomeracja jako organizacja

T. Kotarbiński definiuje organizację, jako „taką całość, której … składniki współ-przyczyniają się do powodzenia całości” (Kotarbiński, 1969, str. 74). W tym rozumieniu, organizacja musi być systemem, czyli całością złożoną z części i rozpatrywaną ze względu na uporządkowane relacje zachodzące pomiędzy jej częściami. „Im bardziej części przyczyniają się do powodzenia całości, tym bardziej zazwyczaj powodzenie cało-ści jest warunkiem powodzenia częcało-ści” (Zieleniewski, 1975, str. 274-275).

Organizacje należy postrzegać bardzo szeroko, jako „otwarty, działający system spo-łeczny, w skład którego wchodzą ludzie i rzeczy” (Czermiński, 1996, str. 52). L. Krzyża-nowski z kolei porządkuje pojęcie organizacji używając pojęcia systemów społecznych.

Definiuje je, jako dystrybutywny zbiór elementów materialno-technicznych (fizycznych), społecznych (psychofizycznych) i kulturowych, uporządkowany za pomocą relacji w trzy warstwy: społeczną, kulturową i podłoża materialnego (Krzyżanowski, 1994, str.

46 Osobowość prawną oraz ochronę sądową tej samodzielności.

47 W projekt tworzenia Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej włączono konsorcjum uczelni (Uni-wersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Politechnikę Poznańską, Uni(Uni-wersytet Ekonomiczny w Po-znaniu oraz Uniwersytet Przyrodniczy w PoPo-znaniu), które pracują nad „Funkcjonowaniem i kierunkami rozwoju aglomeracji poznańskiej” m.in. w obszarze: konkurencyjności aglomeracji poznańskiej, spójności aglomeracji poznańskiej oraz tworzenia założeń strategii rozwoju aglomeracji poznańskiej.

48 Jedno miasto centralne i wiele miast satelitarnych dookoła ośrodka miejskiego. Strefa podmiejska nierzadko może być pochłonięta przez miasto centralne.

53

166; Bełz, 2011, str. 47). A. Koźmiński i K. Obłój polemizują z J. Zieleniewskim i T. Kotarbińskim twierdząc, że organizacja to całość, a całość przyczynia się do powo-dzenia swoich składników (Koźmiński, 1989, str. 18; Bełz, 2011, str. 47). A. Peszko opi-suje organizacje jako: „wyodrębnione z otoczenia, wewnętrznie uporządkowane i powią-zane między sobą zbiory elementów” (Peszko, 2002, str. 39). Zwraca również uwagę, że ludzie są „tworzywem organizacji”, gdyż są powiązanymi ze sobą jednostkami i grupami realizującymi wspólne określone cele i zadania stanowiące podsystem społeczny orga-nizacji. Organizacja zatem to nie tylko układ społeczny. Zawiera niezbędne do jego istnienia zasoby rzeczowe i dąży⁴⁹ do osiągania wyznaczonych celów. Organizacje w większości przypadków są od siebie zależne, co oznacza, że podlegają wzajemnym oddziaływaniom: politycznym, prawnym, gospodarczym, demograficznym itp. Sprawne organizacje mają zdolność do samoorganizowania się i doskonalenia się.

Pojęcie organizacji używa się w trzech podstawowych znaczeniach. Pierwsze, wyko-rzystywane w znaczeniu przedmiotowym (inaczej rzeczowym), jako obiekt, odróżniają-cy się od innych ze względu na jego cechy charakterystyczne. Drugie znaczenie, to zna-czenie atrybutowe, w którym pojęcie organizacji rozumiane jest jako cecha przedmio-tów złożonych, nazywane zorganizowaniem. W ostatnim, trzecim znaczeniu czynno-ściowym organizacja to dokładnie to, co dotyczy tworzenia organizacji, czyli organizo-wanie (Zieleniewski, 1975, str. 267).

J. Zieleniewski zwraca uwagę, że atrybutowe znaczenie terminu organizacja bywa stosowane zarówno do rzeczy jak i do procesów, dlatego ważne jest zróżnicowanie spoj-rzeń na rzeczy zorganizowane i tak możemy wyróżnić spojrzenie: konkretne, statyczne i dynamiczne. Rzeczy zorganizowane istnieją w wymiarach czasowych i przestrzennych, dlatego w spojrzeniu „konkretnym” trzeba określić zarówno ich cechy, jak również za-leżności (relacje) między tymi częściami. Spojrzenie statyczne polega na abstrahowaniu od czasowego następstwa zdarzeń. Przykładem może być np. przestrzenne rozmieszcze-nie stanowisk pracy. Spojrzerozmieszcze-nie dynamiczne to odwrotność pojęcia statycznego, bowiem wymaga abstrahowania od stosunków pozaczasowych. Przykładem tutaj może być np.

harmonogram czynności potrzebnych do zrealizowania określonego celu.

Odnosząc znaczenie przedmiotowe, atrybutowe i czynnościowe do aglomeracji jako organizacji możemy powiedzieć, że:

49 W opisie celowo użyto personifikacji, by podkreślić zmienny charakter organizacji, jako tworu – ist-niejącego i ewoluującego bytu.

54

1. w ujęciu atrybutowym (organizacja jako cecha procesów) (Zieleniewski, 1975, str.

267), wyróżnić możemy kolejne cechy odróżniające aglomerację od typowej orga-nizacji rozumianej jako przedsiębiorstwo:

 organizacja procesu projektowania systemu wspomagania decyzji – aglomeracja nie jest organizacją zorganizowaną prawnie, więc proces projektowania systemu wspomagania decyzji wymaga odpowiednich uregulowań, na mocy których wspólne działania miast i gmin będą mogły być realizowane, by osiągnąć cel;

 organizacja współpracy pomiędzy różnymi uczestnikami aglomeracji w odniesie-niu do ponownego wykorzystania informacji publicznej – brak procesów zorganizo-wanych, określonych procedur nawiązywania współpracy, jej utrzymania i rozwijania między aglomeracją a instytucjami z sektora publicznego, prywatnego i innymi uczestnikami aglomeracji np. osobami fizycznymi;