Charakterystyka zawodu

Do kadry opiekuńczo-wychowawczej w domach dziecka należą wychowawcy, pedagodzy, psychologowie, pracownicy socjalni. Osoby pełniące te funkcje w placówce opiekuńczo-wychowawczej stanowiły grupę badanych. Oprócz nich w placówkach zatrudniona jest także kadra administracyjna: sekretarki, pracownicy kadrowi, księgowe oraz kadra gospodarcza: kucharki, sprzątaczki, pracownicy zajmujący się ogrodem i naprawami.

Domy dziecka są określone jako placówki opiekuńczo – wychowawczo socjalizacyjne.

Zapewniają całodobową opiekę i wychowanie dzieciom, którym rodzice trwale lub okresowo nie mogą, nie potrafią lub nie chcą stworzyć właściwych warunków życia i rozwoju.

Obejmują opieką wychowawczą dzieci i młodzież do 18 roku życia, a w przypadku kontynuowania nauki – do 25 roku życia. Liczba miejsc w placówce socjalizacyjnej nie powinna być większa niż 30, zgodne z przyjętymi normami krajów unijnych. Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej powinno służyć reintegracji rodziny oraz przywróceniu kompetencji wychowawczych rodzicom.

Najważniejszą funkcją wydaje się rola wychowawcy, który realizuje indywidualny plan pracy z wychowankami, a wspierany jest przez działania psychologa, pedagoga i pracownika socjalnego. Wychowawcy organizują czas wolny podopiecznym placówki, pomagają im w odrabianiu lekcji, pomagają w nabywaniu nowych nawyków. Mają też utrzymywać stały kontakt z rodziną dziecka. Zadania i funkcje pracowników domów dziecka

określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz. U. Nr 201, poz. 1455).

Psychologowie i pedagodzy pomagają w pracy z dziećmi. Prowadzą zarówno zajęcia grupowe o charakterze terapeutycznym, jak i sesje indywidualne. Zajmują się diagnozą zaburzeń rozwoju osobowości i więzi u wychowanków, wskazują sposoby pracy z dzieckiem i obszary zaburzeń.

Pracownik socjalny zapewnia pomoc specjalistyczną rodzinom wychowanków.

Weryfikuje warunki istniejące w rodzinach pochodzenia i uczestniczy w zespołach analizujących sytuację dziecka. Współpracuje z instytucjami wspierającymi rodzinę.

Sprawdza czy kontakt dziecka z rodziną pochodzenia jest możliwy, wnioskuje w jakim stopniu powinna być ograniczona władza rodzicielska. Jego celem jest podejmowanie działań koniecznych do unormowania sytuacji rodziny i umożliwienia powrotu dziecka do rodziny.

Zawód pedagoga opiekuńczo-wychowawczego wymaga szczególnej cierpliwości i dyscypliny. W pracy potrzebne jest podejście holistyczne, które wymaga identyfikowania, diagnozowania indywidualnej historii, obecnego sposobu funkcjonowania w placówce, w relacjach z innymi wychowankami, wychowawcami, a także w szkole oraz w pracy lub miejscu odbywania praktyk zawodowych. Działania podejmowane przez kadrę wychowawczo-pedagogiczną są związane z wychowaniem, kształceniem, opieką, doradztwem oraz terapią. Można także wyodrębnić wśród nich bardziej szczegółowe zadania, spośród tych wymienionych przez Okonia (1991, za Tucholska, 2009, s. 92), należą do nich:

 przekazywanie wychowankom doświadczenia,

 rozwijanie sił twórczych i kreatywności,

 inspirowanie do nabywania praktycznych umiejętności,

 udzielanie codziennej pomocy i motywowanie do osiągnięć szkolnych,

 przygotowanie do usamodzielnienia i życia w społeczeństwie.

Często te procesy realizowane są jednocześnie, w stałym kontakcie z dzieckiem, bez oddzielenia czasu i miejsca na te poszczególne funkcje wobec dziecka.

Szczególne wymagania związane z wykonywaniem zawodu oraz typ realizowanych zadań, jak wymienione wyżej, związane są z tym, że to osoba wykonawcy oraz jego osobowość stanowi narzędzie pracy i jest warunkiem uzyskania pożądanych efektów działania (Sęk, 1994). Z badań wynika (Majewski 1996, za Tucholska 2009, s. 93), że w opinii dzieci, powodzenie w pracy pedagoga zależy przede wszystkim od jego cech osobowości i charakteru, tego, czy jest: sprawiedliwy, wymagający, stanowczy, jednocześnie cierpliwy, wyrozumiały, przyjazny i serdeczny. Te cechy, potwierdza również badanie, przeprowadzone wśród wychowanków domu dziecka. Dla dzieci najważniejsze było aby wychowawca był przyjacielski, akceptował osobę wychowanka, był jednak krytyczny wobec nieodpowiedniego postępowania i konsekwentny w podejmowaniu decyzji. Ważne też było aby jasno i czytelnie określał normy i zadania, przestrzegał reguł, był odpowiedzialny za własne słowa, umiał dochować tajemnicy, dzielił się swoimi myślami i odczuciami z grupą, był autentyczny i otwarty, by charakteryzowała go wysoka kultura osobista i by stanowił model do naśladowania. Musi także umieć przyznać się do błędu, dotrzymywać obietnic. Inne istotne przymioty to: życzliwość, opiekuńczość, tolerancyjność, otwartość (Lisowska, Grunwald, 2005). Wszystkie te oczekiwania tworzą profil o dość wysokim i trudnym do osiągnięcia poziomie oczekiwań charakterologicznych.

Specyfika zawodu nauczyciela oraz kadry pedagogiczno-wychowawczej w domu dziecka powoduje, że rola pedagoga jest jednocześnie (Konarzewski, 2002):

 niejasna,

 wewnętrznie niespójna,

 psychologicznie trudna,

 niezgodna z innymi ważnymi rolami.

Niejasność wynika z braku uzgodnionych i jednocześnie wymiernych wskaźników zawodowej doskonałości. Brak wewnętrznej spójności roli jest związany z tym, że poszczególne oczekiwania i zadania wykluczają się, lub są trudne do pogodzenia.

Psychologiczna trudność roli jest związana z poziomem obciążeń psychicznych, a w szczególności z odpowiedzialnością za drugiego człowieka, pewną nieodwracalnością decyzji. Poza tym każdy pracownik domu dziecka „ ułatwia przejście innym, sam pozostając w miejscu” (Konarzewski, 2002, s. 158). Wieloaspektowość ról to m.in. pełnienie jednoczesne funkcji wychowawcy, opiekuna, reprezentanta instytucji.

Większość osób, które decydują się na pracę w zawodzie, kieruje się pobudkami o charakterze misyjnym: chęcią pomocy dzieciom pozbawionym rodziny, chęcią obdarowania ich miłością, której są pozbawione, chęcią zmieniania ich losów z negatywnych na pozytywne oraz zwiększania szans na szczęśliwe życie. Już po niedługim czasie orientują się, że aby wytrwać bez kosztów osobistych w tym zawodzie oraz osiągać lepsze rezultaty, muszą bardziej skupić się na wdrażaniu zasad, dyscyplinie, konsekwencji. Wychowywanie musi przeważyć nad wsparciem i empatią.

Wychowankowie placówek przejawiają różnorodne zaburzenia zachowania, jako wynik traumatycznych doświadczeń z rodziny pochodzenia. Cechuje ich nieufność, podejrzliwość, czasami złośliwość przy jednoczesnym pragnieniu akceptacji, ciepła i przywiązania. Część wyraża swoje niepogodzenie na pobyt w placówce. Trudno jest im zaakceptować fakt, że wychowują się poza własną rodziną. To niepogodzenie często objawia się agresją słowną i czynną nie tylko wobec innych wychowanków, ale także wobec wychowawców.

Travers i Cooper (1993, za Śliwińska i in., 2004) wymieniają dziesięć grup obciążeń i stresorów pedagogów oświatowych, z których siedem dotyczy pedagogów placówek opiekuńczo-wychowawczych:

1. Interakcje nauczyciel-uczeń

 agresja werbalna ze strony uczniów,

 problemy z utrzymaniem dyscypliny,

 wychowywanie podopiecznych, którym brak motywacji do zmiany,

 uczestniczenie jako świadek w incydentach narastającej agresji pomiędzy podopiecznymi,

 brak wsparcia ze strony rodziców uczniów,

 agresja fizyczna ze strony podopiecznych,

 kłótnie podopiecznych z personelem.

2. Zarzadzanie / struktura placówki

 hierarchiczna natura placówki,

 brak udziału pedagogów w podejmowaniu decyzji,

 nieobecność wsparcia społecznego ze strony przełożonych,

 słaba komunikacja w zespole współpracowników.

3. Zmiany przepisów

 zmiany dotyczące profesji pedagoga i organizacji placówki,

 niewystarczająca bądź nieadekwatna informacja dotycząca wprowadzanych zmian.

4. Niski status zawodu i małe możliwości awansu

 brak możliwości awansu,

 niski status społeczny zawodu,

 wysokość wynagrodzenia nieproporcjonalna do wkładu pracy.

5. Niepewność socjalna

 możliwość zwolnienia w wyniku redukcji etatów,

 niskie zarobki.

6. Dwuznaczność roli pedagoga

 wątpliwości dotyczące zakresu odpowiedzialności zawodowej,

 nieznajomość szczegółowych wymagań zawodowych,

 poczucie zbyt słabego przygotowania zawodowego.

Dodatkowo pedagodzy w placówkach opiekuńczo-wychowawczej doświadczają obciążeń wynikających z pracy zmianowej – zaburzenia rytmów dobowych, konieczność pełnienia dyżurów w niedziele i święta (Kwiatkowski, 1993). Obciążeniem jest też długoletnie życie życiem wychowanków, które jest zwykle ubogie i monotonne (Lorek, 1994).

Obciążenia związane z zawodem nie tylko powodują wypalenie zawodowe. Z badań Travisa i Coopera (1993, za Śliwińska i in., 2004) wynika, że ponad 66,4% pedagogów rozważało porzucenie zawodu w okresie pięciu lat poprzedzających badanie, około 30 % poszukiwało nowej pracy w czasie przeprowadzenia badania, a 13% planowało przejście na wcześniejszą emeryturę. Z kolei Daniel i Szabo (1993) podają, że 40% z badanych przez nich pedagogów konsultowało się z psychiatrą, 13% miało myśli samobójcze, a 47% wykazywało objawy nerwicy.

Powyżej przedstawiona charakterystyka pracy kadry pedagogicznej placówek opiekuńczo-wychowawczych, pozwala stwierdzić, że ich zawód jest obciążony wieloczynnikowym stresem, niedoceniany społecznie, niewystarczająco wynagradzany, z rzadkim lub odroczonym w czasie sukcesem. Jednocześnie aby dobrze wykonywać tę pracę konieczne jest osobiste zaangażowanie, wykorzystanie bardziej cech własnego charakteru niż zawodowych kompetencji. Do dobrego funkcjonowania konieczne jest zachowanie równowagi między empatią, pomaganiem i relacją, a wychowywaniem i koniecznym dla niego dystansem.