Zmienne wyjaśniające

W badaniu przedstawionym w niniejszej pracy przyjęto pięć zmiennych wyjaśniających: motywacja do pracy, motywacja osiągnięć, zaspokojenie podstawowych potrzeb psychologicznych, orientacja przyczynowa oraz wartości zawodowe i osobiste.

X₁ – motywacja do pracy – wielowymiarowy proces motywacji, w którym współwystępują z różnym natężeniem różne typy motywacji, powiązane bardziej z wartościami lub nastawieniem na cel (Gagné i in., 2015, s.179), determinowane przez czynniki o charakterze wewnętrznym lub zewnętrznym, skutkujące odmiennymi efektami pracy oraz mające odmienny wpływ na ogólny dobrostan i satysfakcję z pracy. Podstawowy podział motywacji do pracy zgodny z przyjętą w badaniu teorią samostanowienia (Self Determination Theory), przedstawia się następująco: motywacja autonomiczna i motywacja zewnętrzna/kontrolowana, których podtypy różnią się stopniem internalizacji i tym samym stopniem autonomiczności oraz amotywacja – czyli brak motywacji do podejmowania określonego działania (Deci, Ryan 1985a, Ryan, Deci, 2000, Gagné i in., 2015). Bardziej szczegółowy podział motywacji do pracy kształtuje się następująco:

X1a – motywacja autonomiczna – występuje gdy działanie nią spowodowane można określić jako autonomiczne ponieważ nie powstaje ono ani w wyniku kontroli ani wzmocnień, stanowiących nagrody; składniki motywacji autonomicznej to:

X1a1 - motywacja o regulacji identyfikacyjnej - przyswojenie i uznanie za swoje: celów, wartości i zasad panujących w środowisku pracy;

X1a2 - motywacja wewnętrzna – zainteresowanie, przyjemność i satysfakcja wynikające z wykonywania danej pracy.

X_1b – motywacja kontrolowana/zewnętrzna oznacza zaangażowanie się w określone działanie pod presją, z przymusu lub wynika z poddania się działaniu nagród i kar o charakterze warunkowym; czynniki zewnętrzne mogą mieć charakter społeczny (chęć zdobycia akceptacji, unikanie wstydu) lub materialny (dążenie do zysku, awansu, korzyści materialnych); składniki motywacji kontrolowanej to:

X_1b1 - motywacja zewnętrzna społeczna - uzależnienie własnego zaangażowania w pracę od nagród warunkowych pochodzenia zewnętrznego o odniesieniu społecznym, czyli np.

powiązanych z pochwałami lub chęcią bycia akceptowanym;

X1b2 - motywacja zewnętrzna materialna - uzależnienie zaangażowania w pracę od nagród warunkowych pochodzenia zewnętrznego o odniesieniu materialnym: wysokiego wynagrodzenia, premii i nagród finansowych;

X1b3 - motywacja o regulacji introjekcyjnej - akceptacja zasad panujących w środowisku pracy bez uznania ich za własne.

X1c - amotywacja - brak intencjonalnej regulacji, brak istotnych wartości, brak motywacji oraz brak samostanowienia.

X₂ – motywacja osiągnięć, przedstawiona została w koncepcji „2x2” Achievement Goal Framework („schemat osiągania celów”) Andrew Elliota (Elliot, McGregor, 2001), w której połączono podziału „wykonanie versus mistrzostwo” (performance-mastery) z podziałem „dążenie versus unikanie” (approach-avoidance); w rezultacie zaproponowano cztery typy motywacji osiągnięć:

X2a - nastawienie na mistrzostwo (mastery approach) oznacza dążenie do doskonalenia się, nabywanie wiedzy i umiejętności, budowanie wewnętrznego poczucia kompetencji, rozwój kompetencji lub doskonalenie mistrzostwa w wykonywaniu danego zadania;

X_2b - nastawienie na wynik (performance approach) oznacza dążenie do wykazania się w porównaniu z innymi, koncentrację na osiąganiu wyników w odniesieniu do norm, demonstrację kompetencji w porównywaniu z innymi;

X2c - unikanie niekompetencji (mastery avoidance) oznacza dążenie do unikania porażek związanych z wykonaniem zadania, chęć uniknięcia poczucia niekompetencji (w odniesieniu do własnych norm i standardów);

X2d - unikanie porażki (performance avoidance) to dążenie do uniknięcia porażek w zestawieniu z innymi oraz unikanie niekompetencji związanej z nieosiągnięciem określonego poziomu wykonania (w porównaniu z innymi) lub określonych standardów (zewnętrznych).

X₃ – podstawowe potrzeby psychologiczne są wrodzone, jednakowe dla ludzi w różnych kulturach, a ich zaspokojenie jest konieczne dla dobrostanu i optymalnego funkcjonowania człowieka (Deci, Ryan, 2000, s. 230-233); trzy podstawowe potrzeby według tej koncepcji to:

X3a - potrzeba autonomii (autonomy) – potrzeba działania w poczuciu wolności, swobody wyboru;

X3b - potrzeba kompetencji (competence) – potrzeba wpływu na przebieg zdarzeń, potrzeba uzyskiwania zamierzonych efektów swoich działań, dążenie do mistrzostwa;

X_3c - potrzeba relacji z innymi (relatedness) – potrzeba więzi społecznych, przynależności, kontaktowania się z innymi, potrzeba kochania i opiekowania się, a także bycia kochanym i

„zaopiekowanym”.

X4 – orientacja przyczynowa decyduje o tym, w jakim stopniu ludzkie zachowanie jest zależne od środowiska i bodźców w nim się znajdujących, a w jakim od własnej motywacji (Deci, Ryan, 1985b, 2008); wyróżnione są trzy typy orientacji przyczynowej:

X_4a - autonomiczna orientacja - ukierunkowanie na te aspekty środowiska zewnętrznego, które działają stymulująco na wewnętrzną motywację, inicjatywę; działanie z powodu zainteresowania; kierowanie swoim zachowaniem;

X4b - zewnętrzna orientacja - koncentrowanie się na nagrodach, aprobacie oraz możliwych korzyściach, zależność od żądań i poleceń innych; zdeterminowanie przez impulsy, bądź wzmocnienia płynące z zewnętrznego świata;

X4c - orientacja losowa - niepewność dotycząca własnych kompetencji, przekonanie, że osiągnięcie jakichkolwiek celów w życiu jest poza możliwościami osobistego wpływu i zależy od szczęścia lub losu.

X₅ – preferowane wartości - wynikają z potrzeb, które determinują podejmowanie określonych działań; ogólne cele działań stanowią wartości; wartości mogą wyrażać się poprzez zainteresowania gdy są specyficznie i konkretne (Super, 1970, s. 189-190);

powiązane z wartościami aspekty, powodują identyfikowanie się z pracą i mogą stanowić źródło wewnętrznej motywacji dla osoby spełnionej w życiu zawodowym; hierarchia wartości ulega rozwojowi w ciągu życia i może tym samym ulegać zmianie.

X5a – wartości zawodowe – hierarchia wartości związanych bezpośrednio z pracą, determinuje wybór określonej drogi zawodowej oraz różnicuje pracowników pod względem dążeń zawodowych; podejmowane działania zawodowe umożliwiają realizowanie cenionych wartości, np. poprzez wykorzystywanie posiadanych zdolności, rozwój kompetencji;

X_5b – wartości osobiste – hierarchia wartości osobistych determinuje wybór określonej drogi życiowej, determinuje zainteresowania, sposób spędzania czasu wolnego oraz ma wpływ na preferowane relacje z innymi ludźmi; w sposób ogólny określa stosunek do świata, siebie i innych.

Hierarchię wartości zawodowych i wartości osobistych tworzy ten sam zbiór 21 wartości (Hornowska, Paluchowski, 2002; Hornowska, 2000):

X_5a1/X_5b1 - wykorzystywanie zdolności (Ability Utilization) - możliwość wykorzystania i rozwijania własnych zdolności, umiejętności oraz zainteresowań;

X5a2/X5b2 - osiąganie mistrzostwa (Achievement) - poczucie zadowolenia z dobrze wykonanej pracy; świadomość dostrzegania przez innych rezultatów własnej pracy;

nastawienie bardziej na zadanie niż karierę, chęć sprostania wyzwaniom; trwałość osiągnięć;

X_5a3/X_5b3 - awans (Advancement) - zainteresowanie awansem pionowym i rosnącym statusem społeczno-ekonomicznym;

X5a4/X5b4 - estetyka (Aestetics) - zainteresowanie estetyką, tworzeniem i otaczaniem się pięknem; przyczynianiem się do zwiększania estetyki środowiska i piękna najbliższego otoczenia;

X_5a5/X_5b5 -altruizm (Altruism) - pomaganie innym, nawet własnym kosztem; poczucie, że jest się użytecznym dla innych; koncentracja na wartościach ogólnospołecznych;

X5a6/X5b6 - autorytet (Authority) - zainteresowanie wpływaniem na działania innych, kierowanie innymi ludźmi wynikające z pozycji, władzy, kompetencji, doświadczenia i/lub wieku; odpowiedzialność za innych ludzi; możliwość podejmowania ważnych decyzji;

X_5a7/X_5b7 - autonomia (Autonomy) - zainteresowanie niezależnością podejmowanych decyzji, planów i realizowanych działań; postępowanie zgodnie z własnymi poglądami;

zainteresowanie samodzielnością i odpowiedzialnością za siebie;

X_5a8/X_5b8 - twórczość (Creativity) - zainteresowanie tworzeniem czegoś (subiektywnie) unikalnego, oryginalnego, wykazywanie inwencji, nowatorstwa, realizacją nowych (słabo określonych) zadań;

X_5a9/X_5b9 - korzyści materialne (Economic Rewards) - zainteresowanie korzyściami materialnymi (np. wysokimi dochodami) i osobistą własnością oraz wynikającymi z nich standardem, komfortem, wygodą; poczucie zabezpieczenia materialnego;

X5a10/X5b10 - własny styl życia (Life Style) - możliwość życia zgodnie z własnymi standardami, wartościami, nie uleganie konwenansom (normom grupowym);

X_5a11/X_5b11 -rozwój własny (Personal Development) - możliwość uczenia się, poznawania nowych teorii, idei; zainteresowanie rozwojem własnej podmiotowości;

X_5a12/X_5b12 - aktywność fizyczna (Physical Activity) - chęć bycia aktywnym fizycznie, uprawianie sportu, nastawienie na tężyznę fizyczną;

X5a13/X5b13 -prestiż (Prestige) - zainteresowanie statusem wynikającym z podziwu, szacunku, uwielbienia dla osiągnięć lub cech osobistych, poczucie bycia ważną, docenianą i publiczną osobą; posiadanie prestiżu społecznego, ekonomicznego czy zawodowego;

X_5a14/X_5b14 - ryzyko (Risk) - podejmowanie ryzyka wynikającego z wykonywanych zajęć, umiejętność działania w sytuacjach nieznanych i nieprzewidzianych; stawianie czoła niebezpieczeństwu;

X_5a15/X_5b15 - interakcje społeczne (Social Interaction) - nastawienie na przebywanie w grupie, zainteresowanie przyjaznym działaniem w grupie, byciem częścią społecznego organizmu, poczuciem wspólnoty z innymi, "towarzyskość";

X_5a16/X_5b16 - stosunki społeczne (Social Relations) - zainteresowanie możliwością otrzymania emocjonalnego wsparcia od kolegów, przyjaciół oraz sympatii i "ciepła";

X_5a17/X_5b17 -zmienność vs. rutyna (Variety) - zainteresowanie zmiennością, urozmaiceniem, spontanicznością, różnorodnością działań, zadań, otoczenia; szukanie zmian;

X5a18/X5b18 - dobre otoczenie pracy (Working Conditions) - dbanie o warunki pracy;

przywiązywanie wagi do otoczenia w szkole, zakładzie pracy, domu;

X_5a19/X_5b19 -wspólnota doświadczeń i światopoglądu (Cultural Identity) – zainteresowanie wspólnotą doświadczeń i światopoglądu, swobodą zachowywania się w życiu publicznym i prywatnym zgodnie z nimi, identyfikowaniem się z ważnymi tradycyjnymi wartościami i zwyczajami grupy (otoczenia), tożsamość kulturowa, religijna;

X5a20/X5b20 -wysiłek fizyczny (Physical Prowess) - zainteresowanie wysiłkiem fizycznym, koncentracja na fizycznych aspektach pracy;

X5a21/X5b21 - pewność i bezpieczeństwo ekonomiczne (Economic Security) -h zainteresowanie pewnością i bezpieczeństwem ekonomicznym, stabilnością dochodów i warunków życia, zabieganie o warunki życia gwarantujące dobrobyt.