Transplantacja (łac. transplantare – szczepić i plantare – sadzić), inaczej prze-szczepianie, jest to operacyjne przenoszenie przeszczepu dokonywane w obrę-bie jednego organizmu lub między dwoma organizmami. Przeszczep to fragment tkankowy, narządowy (np. skóra, kość) lub cały narząd (np. serce, nerka, wątroba) przenoszony chirurgicznie do organizmu z zamierzeniem zastąpienia funkcji nie-sprawnego narządu. Transplantacja jest zabiegiem, który w wielu sytuacjach jest jedynym sposobem ratowania życia. Osobę, od której przeszczep jest pobierany, nazywa się dawcą przeszczepu, a osobę, która go przyjmuje, biorcą (Klimczyk, Nie-chwiadowicz-Czapka, 2008).
Jeden z podziałów zabiegów w transplantacji uwzględnia pochodzenie organu do przeszczepu:
• od dawcy żywego (ex vivo) – gdy narząd pobierany jest od krewnego lub osoby związanej emocjonalnie z biorcą,
• od dawcy martwego (ex mortuo) – gdy narząd pobierany jest ze zwłok ludzkich, w sytuacji stwierdzenia śmierci mózgu lub nieodwracalnego zatrzymania krąże-nia (Cymerman, 2007).
Transplantologia zajmuje obecnie jedno z czołowych miejsc we współczesnej chirurgii i nietrudno dostrzec, jakie ma znaczenie w ratowaniu życia i zdrowia człowieka. Jest to metoda leczenia stosowana w przypadku schyłkowej niewy-dolności organów, takich jak: nerki, serce, wątroba, płuca, trzustka, jelita, zaś transplantacja komórek krwiotwórczych jest metodą stosowaną w leczeniu rób układu krwiotwórczego. Zabiegi transplantacyjne ratują życie i zdrowie cho-rych, u których inne formy leczenia są już niewystarczające (Rowiński, Wała-szewski, Pączka, 2004).
Przeszczepianie narządów to dosyć specyfi czna forma terapii, która angażuje nie tylko pacjenta i lekarza, ale także drugiego pacjenta będącego dawcą. O potrze-bie przeszczepienia decyduje lekarz, który zgłasza pacjenta do wyspecjalizowanego ośrodka transplantacyjnego. Chory jest w takim ośrodku poddawany specjalistycz-nym badaniom, a następnie zgłaszany do Krajowej Listy Osób Oczekujących na
cierpienie 2012.indb 183
184 Anna Jasiówka przeszczepienie. Oszacowano, że tylko co trzecia osoba oczekująca na przeszczep ma szansę go otrzymać (Poltransplant, 2010).
Jednym z największych problemów obserwowanych w transplantologii jest niewystarczająca liczba dawców. Niektóre narządy (nerka, fragment wątroby) lub tkanki (szpik kostny) można pobierać od osób żywych pod warunkiem, że dawca wyrazi na to zgodę, a jego życie nie będzie narażone na niebezpieczeństwo. W Pol-sce przeszczepy takie są mało rozpowszechnione. Tylko 3% ogółu przeprowadza-nych transplantacji narządów to zabiegi, w których organy pobierane są od żywych dawców. Zdecydowana większość narządów pochodzi od osób zmarłych, u któ-rych stwierdzono komisyjnie śmierć mózgową lub nieodwracalny stan zatrzyma-nia krążezatrzyma-nia i które za życia nie wyraziły sprzeciwu na ich pobranie (Wasak, 2007). Szacuje się, że narządy jednego dawcy mogą uratować lub przedłużyć życie na-wet ośmiu osobom (Reubsaet, Brug, Nijkamp, Candel, van Hooff , van den Bor-ne, 2005).
Śmierć mózgowa stwierdzana jest na podstawie testów wykonywanych dwu-krotnie w trzygodzinnych odstępach czasowych oraz badań instrumentalnych (an-giografi a tętnic mózgowych) przez komisję złożoną z trzech lekarzy: specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii, specjalisty w dziedzinie anestezjolo-gii i intensywnej terapii oraz specjalisty z innej dziedziny medycyny. Lekarze ci nie mogą brać udziału z zabiegu przeszczepiania narządów (Dyszkiewicz, Jemielity, Wiktorowicz, 2009).
Nieodwracalny stan zatrzymania krążenia stwierdzany jest na podstawie specy-fi cznych objawów występujących w trakcie wykonywania resuscytacji krążeniowo--oddechowej, jak również po jej zakończeniu. Obserwację prowadzi się przez ściśle określony czas. Jednym z kryteriów jest także stwierdzenie nieobecności odruchów pniowych w postaci braku: reakcji źrenic na światło, odruchu rogówkowego, od-ruchu oczno-głowowego oraz czynności oddechowej. Lekarz, który stwierdza nie-odwracalne zatrzymanie krążenia, musi się skonsultować z dwoma lekarzami spe-cjalistami z następujących dziedzin medycyny: anestezjologii i intensywnej terapii, medycyny ratunkowej, kardiologii, kardiologii dziecięcej lub chorób wewnętrz-nych (Obwieszczenie Ministra Zdrowia, 2010).
W Polsce obowiązuje zasada domniemanej zgody na pobranie narządów, co oznacza, że można je pobrać od zmarłej osoby, jeśli nie wyraziła ona za życia sprze-ciwu w jednej z następujących form:
• wpisu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i na-rządów ze zwłok ludzkich,
• pisemnego oświadczenia zaopatrzonego we własnoręczny podpis,
• ustnego oświadczenia złożonego w obecności co najmniej dwóch świadków, które zostało pisemnie przez nich potwierdzone (Ustawa z dnia 1 lipca 2005…, 2005).
cierpienie 2012.indb 184
W praktyce jednak decyzja o możliwości pobrania narządów od potencjalnego zmarłego dawcy jest zawsze konsultowana z rodziną. Osoby zajmujące się zawodo-wo przeszczepami wskazują na dwufazową reakcję rodzin na pytanie o możlizawodo-wość pobrania narządów do przeszczepienia. Pierwsza reakcja jest zazwyczaj negatyw-na, połączona często z agresją wobec lekarzy, porywczymi zachowaniami oraz nie-przyjmowaniem żadnych racjonalnych argumentów. Rodzina jest w stanie szoku, rozpaczy wynikającej z faktu, że bliska osoba nie żyje. Pojawia się niedowierzanie w to, co się stało, i całkowita negacja zaistniałej sytuacji. Rodzinie trudno zrozu-mieć i zaakceptować, że ważniejsze stają się organy zmarłego niż on sam (Pawli-ca, Szczepański, 2003; Long, Sque, Addington-Hall, 2008). Po jakimś czasie nad-chodzi wyciszenie i chwila refl eksji połączona często z drugą pozytywną reakcją. Rodzina zaczyna akceptować zaistniałą sytuację i zaczyna rozumieć, że dzięki od-daniu narządów osoby bliskiej mogą zostać uratowane inne osoby. Dochodzi do nadania śmierci drugiego sensu. Świadomość tego, że ktoś będzie cieszył się dru-gim życiem, że cząstka osoby bliskiej będzie nadal żyć w ciele drugiego człowieka pozwala ukoić ból i smutek i tym samym pogodzić się ze śmiercią członka rodzi-ny (Shaw, 2010).
Często jednak zdarza się, że rodziny nie wyrażają zgody na pobranie narządów od swoich bliskich, u których stwierdzono stan śmierci mózgowej, swoje decyzje motywując względami religijnymi, etycznymi oraz obyczajowymi. Autorzy książki
Transplantologia kliniczna (Rowiński, Walaszewski, Pączka, 2004) wskazują na
na-stępujące powody sprzeciwu rodzin na pobranie narządów: • niezrozumienie pojęcia śmierci mózgowej,
• przekonanie, że pobranie narządów jest aktem braku poszanowania zwłok, • nieznajomość przepisów prawnych pozwalających na pobranie narządów, • nieznajomość stanowiska Kościoła katolickiego,
• wpływ środków masowego przekazu, które przedstawiają nieraz w sposób nad-miernie emocjonalny problem pojedynczych osób, nie poruszając przy tym pro-blemu społecznego.
W Narodowym Programie Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej POLGRAF na lata 2006–2009 oraz w Narodowym Programie Rozwoju Medycyny Transplan-tacyjnej POLGRAF na lata 2010–2014 przedstawione są następujące aspekty me-dycyny transplantacyjnej niezrozumiałe dla społeczeństwa, które powodują sprze-ciw rodzin wobec pobrania narządów:
• rozpoznanie zgonu człowieka w oparciu o kryteria śmierci mózgu, • kwestia zgody na pobranie narządów,
• obawa przed komercjalizacją związaną z pobieraniem i przeszczepianiem na-rządów.
cierpienie 2012.indb 185
186 Anna Jasiówka Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) przeprowadziło szereg badań po-święconych zagadnieniu przeszczepiania narządów. W badaniu „Opinie o prze-szczepianiu narządów” z 2007 r. pytano o powody, dla których niektórzy ludzie nie chcą, aby po śmierci pobrano ich narządy w celu przeszczepienia innym. Respon-denci wskazali między innymi na następujące przyczyny:
• obawa przed przedwczesnym stwierdzeniem śmierci członka rodziny, • niezrozumienie pojęcia śmierci mózgowej,
• brak zaufania do lekarzy,
• obawa, że narządy staną się przedmiotem handlu, • przekonania, poglądy,
• szacunek dla zmarłego i jego ciała,
• strach przed okaleczeniem ciała po śmierci, • trud podjęcia decyzji,
• obawa o reakcję innych członków rodziny, otoczenia – strach przed odpowie-dzialnością (CBOS, 2007).
Zrozumienie i zaakceptowanie pojęcia śmierci mózgowej równoznacznej ze śmiercią człowieka zostało uznane za jedno z kluczowych aspektów mających wpływ na rozwój transplantologii (Seth, Namiar, Joshi i in., 2009). Brak zrozumie-nia tego pojęcia uznano za główne psychospołeczne ograniczenie w wytworzeniu pozytywnego nastawienia do dawstwa narządów (Rios, Martinez-Alarcón, López--Navas, Sanchez, Guzman, Febrero, Ramis, Ramirez, Parrilla, 2011).
Bibliografia
Centrum Badania Opinii Publicznej, Opinie o przeszczepianiu narządów, Warszawa 2007.
Cymerman I., Doświadczanie jakości życia po przeszczepie, Wydawnictwo Uniwersyte-tu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2007.
Dyszkiewicz W., Jemielity M., Wiktorowicz K. (red.), Transplantologia w zarysie, Wy-dawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, War-szawa 2009.
Klimczyk A., Niechwiadowicz-Czapka T., Wybrane zagadnienia z pielęgniarstwa
chirur-gicznego, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2008.
Long T., Sque M., Addington-Hall J., Confl ict rationalization: How family members cope
with a diagnosis of brain stem death, „Social Science & Medicine” 2008, nr 67.
Ministerstwo Zdrowia, POLGRAF Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplan-tacyjnej na lata 2006–2009.
cierpienie 2012.indb 186
Ministerstwo Zdrowia, POLGRAF Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplan-tacyjnej na lata 2010–2014.
Obwieszczenie Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzania nieod-wracalnego zatrzymania krążenia z dnia 9 sierpnia 2010 (M.P. 2010, nr 59 poz. 784). Pawlica B., Szczepański M. (red.), Dar życia i jego społeczny kontekst: zabiegi
transplan-tologiczne w świadomości społecznej, Śląskie Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły
Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2003.
Poltransplant-Centrum Organizacyjno-Koodrynacyjne do spraw Transplantacji, „Biu-letyn Informacyjny” 2010, nr 1(18).
Reubsaet A., Brug J., Nijkamp M.D., Candel M.J.J.M., Hooff van J.P., Borne van den
H.W., Th e impact of an organ donation registration information program for high school
students in the Netherlands, „Social Science & Medicine” 2005, nr 60.
Rios A., Martinez-Alarcón L., López-Navas A., Sanchez J., Guzman D., Febrero B., Ra-mis G., Ramirez P., Parrilla P., Knowledge of the Concept of Brain Death in the British
and Irish Population Resident in Southeast Spain, „Transplantation Proceedings” 2011,
nr 43.
Rowiński W., Wałaszewski J., Pączka L. (red.), Transplantologia kliniczna, Wydawnic-two Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Seth AK., Nambiar P., Joshi A. i in., First prospective study on brain stem death and
at-titudes toward organ donation in India, „Liver Transplantation” 2009, nr 15, s. 1443.
Shaw R., Perceptions of the gift relationship in organ and tissue donation: Views of
inten-sivists and donor and recipient coordinators, „Social Science & Medicine” 2010, nr 70.
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. 2005, nr 169, poz. 1411).
Wasak A., Transplantacje. Dar życia, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2007.
cierpienie 2012.indb 187