Wprowadzenie
Rozwój wiedzy dotyczącej znaczenia równowagi pomiędzy sferą poznawczą a sferą emocjonalną pozwala głębiej rozumieć doniosłą rolę, jaką pełnią emocje w życiu osób cierpiących z powodu bólu.
W efekcie badań prowadzonych na temat uwarunkowań skuteczności szero-ko rozumianej terapii przeciwbólowej coraz silniej podkreśla się rolę emocji na każdym z jej etapów, od diagnozy po leczenie. Już na etapie diagnozy obejmującej wiele istotnych elementów ujawnia się znaczenie sfery emocjonalnej. Problem ten jest obszerny, przekraczający ramy niniejszego opracowania i stanowi temat odręb-nych, specjalistycznych opracowań (Dobrogowski, Wordliczek, 2004).
Coraz więcej badań koncentruje się wokół wpływu emocji na funkcjono-wanie psychofi zyczne i radzenie sobie z wymaganiami otoczenia. Kolejne do-niesienia, w tym z dziedziny psychoneuroimmunologii, wskazują na wymierny wpływ przeżyć na szeroko rozumianą odporność i efektywność radzenia sobie w przypadku choroby. W świetle tej wiedzy w każdym przypadku, a więc nie tyl-ko w sytuacji doświadczania przewlekłych chorób, nie jest uprawnione pomija-nie istotnego wpływu odczuwanych przez człowieka silnych emocji na przebieg procesów leczenia (McCracken, Eccleston, 2003). Jest to jedno z założeń wszech-stronnych programów leczenia bólu opracowywanych z myślą o osobach, u któ-rych wraz z bólem występują inne objawy, między innymi: wysoki poziom lę-ku, poczucie bezradności, spadek aktywności i trudności z adaptacją do sytuacji. Wokół tych trudnych doświadczeń koncentruje się uwaga i refl eksja w interdy-scyplinej literaturze poświęconej problemowi bólu i cierpienia (Gajda, 2004; Ma-kiełło-Jarża, Gajda, 2011).
cierpienie 2012.indb 63
64 Dorota Ortenburger, Arkadiusz Ortenburger
Emocje jako jeden z aspektów procesu radzenia sobie ze stresem
w kontekście koncepcji bramki kontrolnej Melzacka i Walla
Problematyka emocji stanowi niezwykle złożone zagadnienie, coraz szerzej opisywane w dziedzinie psychologii określanej jako psychologia zdrowia, która mieszcząc w sobie różnorodne prądy otwiera pole badań i refl eksji dla roli emocji na różnych płaszczynach zależności ciała i psychiki (por. Heszen, Sęk, 2007). Tym samym stanowi to poszerzający się pod wpływem nowych informacji obszar badań dotyczący teoretycznych i klinicznych aspektów radzenia sobie ze stresem psycho-logicznym (Heszen-Niejodek 2002). Literatura przedmiotu ukazuje, że ważną ten-dencją we współczesnych koncepcjach radzenia sobie ze stresem jest przesunięcie akcentu z roli oceny poznawczej na odczuwane przez człowieka emocje.
W świetle psychologii zdrowia radzenie sobie z emocjami jest jednym ze spo-sobów ich regulacji. Według badaczy polegać to może między innymi na celowym osłabanianiu emocji negatywnych i pobudzaniu pozytywnych, co odbywa się po-przez odziaływanie na procesy wewnętrzne, przeżycia oraz regulacje zachowania towarzyszące emocjom (Grzesiuk, 2005; Heszen, Sęk, 2007 ).
Zainteresowanie emocjami towarzyszącymi tak zwanej transakcji stresowej do-tyczy między innymi ich roli regulacyjnej w konstruktywnym radzeniu sobie w ra-zie zwiększonych wymagań sytuacyjnych. Według Ireny Heszen-Niejodek emocje nie tylko prawdopodobnie stanowią specyfi czną formę odzwierciedlenia tej trans-akcji, ale także prowadzić mogą do podejmowania zachowań zaradczych i prób nadania im określonego kierunku (2002).
Wśród kategorii czynników, które potencjalnie mogą „otwierać i zamykać” bramkę bólu, wymienia się obok poznawczych także szereg czynników emocjo-nalnych. Według badaczy, należą do nich przede wszystkim zaburzenia depresyj-ne występujące u osób cierpiących z powodu bólu i odczuwanie sildepresyj-nego gniewu. Ponadto istnieją dane, które pokazują, że silny gniew może być traktowany jako predykator kolejnych (pojawiających się niezależnie od zdiagnozowanego bólu przewlekłego) problemów ze zdrowiem. Dane przytaczane przez autorów mówią, że u osób powyżej 50. roku życia ryzyko ataku serca wzrasta dwukrotnie w cią-gu dwóch godzin od przeżywania napadu silnego gniewu. W wyniku analizy sta-tystycznej ujawniono występowanie korelacji pomiędzy skłonnością do wrogie-go nastawienia wobec innych ludzi a podwyższonym ciśnieniem krwi (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003).
W świetle literatury jednym z czynników ryzyka, czyli takich, o których przyj-muje się, że pogarszają stan zdrowia, okazało się współwystępowanie u danej oso-by poczucia bezradności i wysokiego poziomu lęku. Bezradność i zaburzenia de-presyjne demobilizują organizm na każdym poziomie jego funkcjonowania (Turk i Winter, 2009). Badania pokazują, że istnienie zaburzeń depresyjnych u pacjen-ta (o różnej etiologii) powoduje, że u osób po au pacjen-taku serca występuje pięciokrot-ny wzrost ryzyka zgonu. Zaobserwowano też, że ludzie skłonni do silnej
rywaliza-cierpienie 2012.indb 64
cji mogą intensywniej reagować na sytuacje deprywacji, przeciążenia, zakłócenia, które wyzwalają poczucie frustracji i porażki. Przytoczone przykłady pokazują, jak ściśle się splatają się i wtórnie na siebie wpływają poszczególne aspekty tych prze-żyć, czyli stres społeczny, odnoszący się do stosunków interpersonalnych, stres psychologiczny, który odnosi się do oceny sytuacji przez jednostkę i reakcje emo-cjonalne neurohormonalnie powiązane ze zmianami w organizmie ludzkim.
Zgodnie z teorią bramki kontrolnej bólu istnieją czynniki psychologiczne, któ-re ją otwierają. Związane są między innymi z odczuwaniem przykktó-rego napięcia psychicznego i w efekcie ze wzrostem koncentracji na bólu, co stanowi podłoże do utrwalania się dezadaptacyjnego nastawienia (tamże). Turk i Winter wskazują również czynniki emocjonalne i poznawcze, które uważa się za potencjalnie przy-czyniające się do zamykania „bramki bólu”. Wśród nich znajdują się stabilność emocjonalna i wszelkie pozytywne emocje.
Trafnego przykładu dostarczałaby tu rola, jaką pełnią odczuwane emocje w przypadku fi bromialgii. Ujawnia się tu bowiem przy bliższej analizie znaczenie poszczególnych czynników psychologicznych. Obok fi zycznych chorób i zranień należą do nich na przykład: troski i problemy rodzinne przekraczające możliwości adaptacyjne człowieka, bolesne rozstania, przeżywanie kryzysów życiowych i po-czucia krzywdy. Ponadto w grupie tej wymieniane są: obniżenie poi po-czucia własnej wartości, zaburzenia depresyjne, doświadczenie molestowania w miejscu pracy i występowanie innych problemów zawodowych, zmartwienia spowodowane pro-blemami fi nansowymi, obniżenie pozycji społecznej i izolacja społeczna. Według niektórych autorów, powstała w wyniku kumulowania się tych czynników dyspo-zycja będzie sprawiać, że ryzyko zachorowania na fi bromialgię będzie przez całe życie u pewnych ludzi większe niż u innych.
W większości przypadków wymienione pojedyncze czynniki są względnie do-brze tolerowane, przypuszczalnie dlatego, że znoszą je i równoważą przeciwstawne czynniki pozytywne, czyli ochronne. Takie buforujące, ochronne znaczenie przy-pisywane jest zjawisku, które określa się jako wsparcie społeczne. Istnieją meryto-ryczne argumenty, aby sądzić, że może być zaliczane do czynników pośrednio „za-mykających bramkę bólu”. W literaturze przedmiotu wymienia się i bada różne rodzaje wsparcia, wśród których znajduje się także wsparcie emocjonalne.
Zgodnie z literaturą, wsparcie emocjonalne polega na tym, że w toku interakcji przekazuje się emocje podtrzymujące, uspokajające, odzwierciedlające troskę i po-zytywne ustosunkowanie do osoby wspieranej. Te zachowania wspierające mają również na celu zapewnienie pewnego typu opieki. Osoby cierpiące, które odczu-wają zagrożenie i przeżyodczu-wają kryzys, mogą dzięki temu w pewnym stopniu uwolnić się od odczuwanych nadmiernych napięć i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swo-je obawy, swój smutek. Poprawia to samopoczucie i wpływa na samoocenę. Traf-ne zachowanie osoby wspierającej wyzwala też poczucie nadziei na poprawę i wy-zdrowienie. Ten rodzaj wsparcia występuje najpowszechniej i nawet jeżeli nie jest ono konieczne do rozwiązania trudności, to jest oczekiwane (Heszen, Sęk, 2007).
cierpienie 2012.indb 65
66 Dorota Ortenburger, Arkadiusz Ortenburger
Podsumowanie
Znaczenie emocji w rozwiązywaniu problemów ze zdrowiem i radzeniem so-bie ze stresem w tej sytuacji stanowi przedmiot badań naukowych i refl eksji prak-tyków, w tym lekarzy, pielęgniarek i innych specjalistów. Interdyscyplinarne podej-ście wydaje się stanowić właściwą drogę prowadzącą do skuteczniejszej wymiany informacji nad możliwościami ulżenia chorym w cierpieniu i dzielenia się wiedzą o znaczeniu dobrych relacji z pacjentami (Szerla 2012). Emocje stanowią tu istotny aspekt przeżywania sytuacji choroby, bólu i niepewności co do dalszej przyszłości. Badania dotyczące oczekiwań i barier w komunikacji pacjent–lekarz pokazują, że skutki negatywnych emocji przeżywanych w kontakcie z personelem szpitala i od-czuwana frustracja mogą rzutować na ocenę z całości terapii przeciwbólowej pro-wadzonej w Poradni Leczenia Bólu (Ortenburger, 2008).
Bibliografia
Dobrogowski J., Wordliczek J. (red.), Medycyna bólu, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Gajda Z. (red.), Ból i cierpienie. Materiały konferencyjne, Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2004.
Grzesiuk L. (red.), Psychoterapia – szkoły, zjawiska, techniki i specyfi czne problemy, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Heszen I., Sęk H., Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 167–168.
Heszen-Niejodek I., Emocje, oceny poznawcze i strategie w procesie radzenia sobie, [w:] I. Heszen-Niejodek I. (red.), Teoretyczne i kliniczne aspekty radzenia ze stresem
psycho-logicznym, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2002, s. 174–197.
Makiełło-Jarża G., Gajda Z. (red.), Ból i cierpienie, Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kra-ków 2011.
Turk D.C., Winter F., Jak pokonać chroniczny ból. Trening, Wydawnictwo Helion, Gli-wice 2009.
McCracken L.M., Eccleston Ch., Coping or acceptance: what to do about chronic pain?, „Pain” 2003, Vol. 105, s. 197–204.
Ortenburger D., Czynniki psychologiczne w bólu przewlekłym, Akademia im. Jana Dłu-gosza, Częstochowa 2008.
Seligman M., Walker E., Rosenhan D., Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Po-znań 2003.
Szerla M., Naukowcy o bólu i nadziei, http://kielce.radioplus.pl/Wiadomosci/Kielce/ Naukowcy-o-bolu-i-nadziei, 2012.
cierpienie 2012.indb 66