Zintegrowany teoretyczny model rozwoju i utrzymywania się zachowań auto-agresywnych (Nock, 2009) stanowi propozycję spójnej formuły wyjaśniającej po-jawianie się i utrzymywanie samouszkodzeń wśród różnych zachowań jednost-ki. Według tego modelu samookaleczanie związane jest z występowaniem trzech zasadniczych elementów. Po pierwsze, autoagresja powiązana zostaje z realizacją istotnych funkcji psychologicznych dotyczących regulacji przeżyć emocjonalnych, poznawczych doświadczeń jednostki i form komunikacji z innymi (w tym wywie-rania na nich wpływu). Po drugie, prawdopodobieństwo pojawienia się samousz-kodzeń zależne jest od występowania podstawowych czynników ryzyka (np. do-świadczeń wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie). Wreszcie kilka bardziej specyfi cznych czynników ryzyka (np. procesy społecznego modelowania) uczest-niczy w procesie kształtowania się tendencji do samouszkodzeń oraz ich utrwa-lania, stanowiąc jednocześnie wyjaśnienie, dlaczego pewne osoby wykorzystują właśnie autoagresję do realizacji wspomnianych wcześniej regulacyjnych funkcji psychologicznych. Omawiany model przedstawiono grafi cznie na rysunku 1.
Rysunek 1. Zintegrowany model rozwoju i utrzymywania się zachowań autoagresywnych
Źródło: Nock, 2009, s. 79.
cierpienie 2012.indb 53
Choć aktualnie model znajduje się na wstępnym etapie weryfi kacji, to wyda-je się, iż w wielu momentach dość dobrze pozwala ująć zagadnienie pojawiania się samouszkodzeń umiarkowanych oraz umożliwia ich opis i wyjaśnianie. W gru-pie podstawowych czynników ryzyka wymienia się genetyczne predyspozycje do wysokiej reaktywności poznawczej i/lub emocjonalnej, nadużycia seksualne oraz występowanie zjawiska przemocy w rodzinie. W dalszym etapie znaczenia nabie-rają specyfi czne czynniki ryzyka o charakterze indywidualnym oraz interperso-nalnym. W ramach pierwszej grupy należy przede wszystkim wymienić znaczne nasilenie tendencji do przeżywania silnych emocji negatywnych (w szczególności gniewu, złości, lęku), zwłaszcza w połączeniu z negatywnym ich opracowaniem poznawczym (m.in. przez spostrzeganie ich w silnie negatywnym świetle). Ponad-to niezwykle isPonad-totne znaczenie ma także niska Ponad-tolerancja na występowanie sytuacji stresowych. Z kolei w grupie czynników interpersonalnych znajdują się defi cyty w zakresie kompetencji w komunikacji interpersonalnej oraz niewielkie zdolno-ści rozwiązywania problemów we współpracy z innymi. W związku z tym podat-ność na stosowanie zachowań o charakterze autodestruktywnym wzrastać może u osób mających tendencje do silnego pobudzenia psychofi zjologicznego podczas doświadczania emocji negatywnych, częściej rezygnujących z realizacji zadania w obliczu narastających trudności czy słabiej komunikujących z innymi ludźmi. Te specyfi czne czynniki podatności mają szansę wpływać na pojawienie się samousz-kodzeń, w szczególności jeśli podstawowe czynniki ryzyka występują lub występo-wały u danej osoby w dużym nasileniu. Najciekawszym chyba jednak elementem modelu są specyfi czne dla autoagresji czynniki podatności, w skład których wcho-dzą hipotetyczne propozycje mające wyjaśnić podstawowe pytanie, na które stara się odpowiedzieć model: co powoduje, że funkcje regulacyjne są realizowane u da-nej osoby za pośrednictwem zachowań o charakterze autoagresywnym? Nie trzeba bowiem wyjątkowej przenikliwości, aby zauważyć, że jednostka ma przecież licz-ne możliwości realizacji funkcji regulacyjnych inlicz-ne niż o charakterze samouszko-dzeń. Propozycje, jakie uwzględniono, dotyczą sześciu równoległych i alternatyw-nych hipotez:
1. Hipoteza społecznego uczenia podkreśla, iż zachowania autoagresywne, aby mo-gły być przez jednostkę stosowane na przykład w obliczu pojawiających się sytu-acji trudnych, uprzednio muszą znajdować się wśród dostępnych jej możliwych do realizacji form zachowania. Trafi ają do niego na skutek wcześniejszych ob-serwacji, zarówno jeśli chodzi o najbliższe otoczenie, ale co ważniejsze poprzez pośredni udział wszelkiego rodzaju środków masowego przekazu. Dostępność (możliwość obserwacji u innych) oraz uczenie się przez obserwację takiego typu zachowań staje się punktem wyjścia do stosowania przez jednostkę samouszko-dzeń w sytuacjach analogicznych do tych, które mogła uprzednio zobaczyć u in-nych ludzi, a z czasem ma szansę stać się utrwalonym sposobem funkcjonowania. 2. Hipoteza samokarania dotyczy stwierdzenia, iż zachowanie autoagresywne sta-nowi skierowaną przeciwko własnemu ciału formę kary lub represji mogącej
cierpienie 2012.indb 54
55
Kiedy ból koi cierpienie – psychologiczne funkcje zachowań autoagresywnych mieć u podłoża nadmierny samokrytycyzm. Blisko związana jest też ze wzmac-niającą ryzyko pojawienia się samookaleczeń historią wykorzystywania seksu-alnego – samokaranie może stanowić zinternalizowany wzorzec postępowania (ale też myślenia o sobie) oparty o powtarzające się nadużycia oraz nadmierną krytykę ze strony innych. Wiele osób wskazuje ponadto na poziomie świado-mym, że samokaranie stanowi dla nich pierwotny motyw podejmowania zacho-wań autodestruktywnych.
3. Hipoteza sygnalizacji społecznej mówi o komunikacyjnej roli, jaką spełniają za-chowania o charakterze samouszkodzeń. Przyjmuje się tutaj, że sygnał wysyła-ny do otoczenia społecznego właśnie w formie samookaleczeń jest odbierawysyła-ny ja-ko niezwykle ja-kosztowny w związku z tym ma znacznie większe szanse zostać zauważonym i przynieść pożądany efekt na przykład w postaci uzyskania przez jednostkę zainteresowania ze strony innych w przeciwieństwie do mniej kosz-townych, typowych form komunikatów (np. powiedzenia o trudnościach). Jeśli inni ludzie będą odbierać akt autoagresji jako rozpaczliwe wołanie o pomoc do-konującej go jednostki, może to stać się dla niej preferowanym sposobem komu-nikowania innym własnych potrzeb, szczególnie jeśli ma jakieś defi cyty w zakre-sie kompetencji komunikacyjnych.
4. Hipoteza pragmatyczna może tłumaczyć tendencje do podejmowania samousz-kodzeń jako zachowań stosunkowo łatwo dostępnych oraz błyskawicznie przy-noszących oczekiwane rezultaty (np. szybkie obniżenie przeżywanego napięcia). Jednocześnie w przeciwieństwie do alternatywnych sposobów osiągnięcia takie-go celu (np. ćwiczenia fi zyczne, używki) jest to forma działania dostępna bez konieczności spełnienia dodatkowych warunków, niewymagająca angażowania dodatkowych środków – co ma niebagatelne znaczenie szczególnie w odniesie-niu do osób młodych. W sytuacji gdy dla jednostki zachowania autoagresywne stają się podstawowym sposobem działania w sytuacjach trudnych, inne, wyma-gające większego wysiłku strategie jeszcze bardziej tracą na znaczeniu w stosun-ku do samookaleczeń.
5. Hipoteza efektu analgezji/opiatowa wychodzi od stwierdzonego faktu, iż więk-szość ludzi powstrzymuje się od aktów autoagresji z obawy przed ewentualnym bólem fi zycznym, którego jako w oczywisty sposób nieprzyjemnego nie chcie-liby doświadczyć. Tymczasem okazuje się, że osoby dokonujące samouszko-dzeń stosunkowo rzadko podają, aby tym aktom towarzyszył odczuwany przez nie ból. Przeciwnie – pojawiają się relacje o jego nieodczuwaniu, co jest łączo-ne z aktywowaniem endogennych mechanizmów odpowiadających za wrażenie bólu. Nie są nadal jasne zależności pomiędzy dokonywanymi samookaleczenia-mi a zniesieniem odczuwania bólu, niemniej jednak hipoteza ta koncentrują-ca się na działaniu układu nagrody może stanowić intersujący trop w poszuki-waniu czynników zwiększających ryzyko zachowań autoagresywnych. Niektóre badania pokazują wręcz, że antagoniści receptorów opioidowych mogą „odwra-cać uzależnienie” od endogennych opiatów u osób autoagresywnych (Sandman,
cierpienie 2012.indb 55
Kemp, 2011), co sugerować by mogło odmienny sposób funkcjonowania tego układu neuroprzekaźników u osób dokonujących samouszkodzeń.
6. Hipoteza ukrytej identyfi kacji stanowi ostatnią z występujących w modelu pro-pozycji wyjaśniających pojawianie się oraz utrzymywanie wzorca zachowań au-todestrukcyjnych. Wskazuje się w niej, że osoba dokonująca samouszkodzeń może tak dalece identyfi kować się z podejmowanym działaniem, że zawsze bę-dzie preferować tę strategię od innych możliwych form zachowania. Nie jest ja-sne, czy identyfi kacja ta pojawia się jako przyczyna autoagresji czy jest jej skut-kiem i dopiero po pewnym czasie staje się motorem do dalszego angażowania się w tego typu działania. Mimo to wydaje się pomysłem mogącym dość dobrze tłumaczyć tendencje do samookaleczania, gdyż bezpośrednio wynika z wytwa-rzanych przez jednostkę schematów poznawczych.
Podsumowanie
Zachowania o charakterze autoagresji mogą pełnić u osób je podejmujących istotne z psychologicznego punktu widzenia funkcje regulacji zarówno w odnie-sieniu do regulacji emocji, jak i regulacji kontaktów społecznych. W pierwszym wypadku stanowić mogą dość skuteczny i jednocześnie względnie „łatwy” do za-stosowania sposób uzyskania przez osobę szybkiego obniżenia przeżywanego na-pięcia emocjonalnego, a tym samym odzyskanie kontroli nad własnymi przeży-ciami. Społeczny wymiar funkcji regulacyjnej odnosi się zaś przede wszystkim do wyboru takiej formy komunikacji innym swoich potrzeb, który u swoich podstaw zakłada tak dużą wyrazistość, iż niemal gwarantuje, iż nie pozostanie bez jakiejś odpowiedzi ze strony innych, dając tym samym osobie podejmującej samouszko-dzenia szansę na uzyskanie wsparcia, zainteresowania czy pomocy. Przytoczone powyżej propozycje składające się na teoretyczny zintegrowany model zachowań autoagresywnych miały za zadanie zilustrować, jakie potencjalne czynniki (lub ich kombinacje) mogą znaleźć się u podłoża podejmowania zachowań autoagresyw-nych. Pomimo że nadal brak zgodności co do czynników bezpośrednio wpływa-jących na pojawianie się tego typu zachowań oraz jednoznacznego mechanizmu biorącego udział w utrwalania się stałego wzorca zachowania autodestruktywnego stanowią one z pewnością interesujące punkt wyjścia do dalszych badań oraz peł-nego zrozumienia specyfi ki autoagresji w kontekście funkcji psychologicznych, ja-kie może ona pełnić.
cierpienie 2012.indb 56
57
Kiedy ból koi cierpienie – psychologiczne funkcje zachowań autoagresywnych
Bibliografia
Babiker G., Arnold L., Autoagresja. Mowa zranionego ciała, GWP, Gdańsk 2002. Crowe M., Cutting up: signifying the unspeakable, „Australian and New Zealand Jour-nal of Mental Health Nursing” 1996, Vol. 5, s. 102–111.
Favazza A.R., Bodies Under Siege: Self-mutilation and Body Modifi cation in Culture and
Psychiatry (2nd ed), Th e Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD 1996. Haines J., Williams C.L., Coping and problem solving of self-mutilators, „Journal of Clin-ical Psychology” 2003, Vol. 59, No. 10, s. 1097–1106.
Holm A.L., Severinsson E., Th e emotional pain and distress of borderline personality
disorder – a review of the literature, „International Journal of Mental Health Nursing”
2008, Vol. 17, s. 27–35.
Klonsy E.D., Th e functions of self-injury in young adults who cut themselves:
Clarify-ing the evidence for aff ect-regulation, „Psychiatry Research” 2009, Vol. 166, s. 260–268.
Kubacka-Jasiecka D., Agresja i autodestrukcja z perspektywy obronno-adaptacyjnych
dą-żeń Ja, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
Nock M.K., Why Do People Hurt Th emselves? New Insights Into the Nature and Functions
of Self-Injury, „Current Directions In Psychological Science” 2009, Vol. 18/2, s. 78–83.
Sandman C.A., Kemp A.S., Opioid Antagonists May Reverse Endogenous Opiate
„De-pendence” in the Treatment of Self-Injurious Behavior, „Pharmaceuticals” 2011, Vol. 4,
s. 366–381.
Starr D.L., Understanding those who self-mutilate, „Journal of Psychosocial Nursing Mental Health Services” 2004, Vol. 42, s. 33–40.
Suchańska A., Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośredniej
autodestruktywno-ści, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998.
Suchańska A., W poszukiwaniu wyjaśnień samoniszczenia. Samoniszczenie
a kompeten-cje samoopiekuńcze, „Forum Oświatowe” 2001, t. 2, nr 25, s. 61–73.
Whalen M., Self Mutilation, http://www.psyke.org/articles/en/selfmutilation/, 2002. Wycisk J., Okaleczanie ciała. Wybrane uwarunkowania psychologiczne, Bogucki Wy-dawnictwo Naukowe, Poznań 2004.
Wycisk J., Samouszkodzenia umiarkowane – charakterystyka zjawiska, [w:]
Samouszko-dzenia. Istota, uwarunkowania, terapia, red. A. Suchańska, J. Wycisk, Bogucki
Wydaw-nictwo Naukowe, Poznań 2006.
cierpienie 2012.indb 57