W
szystkie formy aktywności rodziny na terenie domu i w jego naj-bliższym otoczeniu oraz poza domem, głównie w środowisku lo-kalnym, stanowią źródło bardzo wielu okazji do podejmowanie interak-cji z dzieckiem. W ich trakcie dziecko, pod kierunkiem i przy pomocy rodziców oraz innych domowników, może gromadzić doświadczenia korzystne dla swego rozwoju 1. Wśród czynności podejmowanych przez1 Na tej stronie i na następnych przytaczam, w skróconej i zmodyfikowanej for-mie, niektóre treści zawarte w czwartym rozdziale książki: A. Twardowski (2014a), Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci z niepełnosprawnościami w środowisku rodzinnym.
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 212–283.
rodzinę w domu i w jego najbliższym sąsiedztwie szczególne ważne są tzw. czynności rutynowe. Obfitują one w okazje do podejmowania inte-rakcji z dzieckiem. Są to m.in.: przygotowywanie i spożywanie posiłków, sprzątanie, pranie, zmywanie naczyń, opiekowanie się zwierzętami, pie-lenie ogródka. W przypadku małego dziecka rutynowy charakter mają:
karmienie, przygotowywanie do snu, kąpanie itp. Na przykład w trakcie kąpieli matka może kształtować „ja cielesne” dziecka, rozwijać percepcję i manipulację, zachęcając dziecko do zabawy kolorowymi pływaczkami, stymulować rozwój mowy, nazywając pływające zabawki, a podczas wy-cierania po kąpieli, uczyć reguły naprzemiennego reagowania, bawiąc się z dzieckiem w „a kuku”.
W życiu rodziny pojawiają się również takie czynności, które są rzadsze, lecz mają dla niej szczególne znaczenie. Określane są terminem „rytuały”.
Są to rodzinne uroczystości, np. z okazji imienin lub urodzin jej członków, rodzinne tradycje, takie jak wieczerza wigilijna czy wielkanocne śniadanie oraz specyficzne dla danej rodziny obyczaje, np. wspólny niedzielny obiad z udziałem dziadków.
Kolejną grupą czynności stwarzających możliwość podejmowania na-uczających interakcji z dzieckiem są czynności samoobsługowe, takie jak:
zawiązywanie butów, ubieranie się, rozbieranie, mycie rąk i twarzy, czysz-czenie zębów, czesanie włosów, sprzątanie pokoju. Wiele czynności stymu-luje rozwój ruchowy dziecka. Jedną z najwcześniej wykonywanych są zabawy w wodzie. „Dziecko, które nawet jeszcze nic nie umie, bawiąc się wodą może doznać przeżycia: «jestem sprawcą». Wystarczy zwykłe chlapanie, by wywołać plusk, zobaczyć lśniące krople i fale” (Olechnowicz, 1988, s. 82).
Czynnościami spontanicznie podejmowanymi przez matki w kontakcie z małymi dziećmi są tzw. zabawy paluszkowe. W ich trakcie matki nie tylko demonstrują ruchy rąk, lecz także wykonują je na dziecku (Olech-nowicz, 1988). Innymi, spontanicznymi działaniami matek, korzystnymi dla rozwoju małego dziecka, również z niepełnosprawnością, są zabawy w baraszkowanie. Polegają one na turlaniu dziecka po kocu lub materacu, kręceniu się z nim dookoła, galopowaniu z dzieckiem trzymanym w ramio-nach, tańczeniu z dzieckiem na rękach.
W życiu codziennym rodzin wychowujących małe dzieci ważne miejsce zajmują czynności o charakterze artystycznym. Rodzice i inni członkowie ro-dziny zaopatrują dziecko w przybory do malowania, rysowania, lepienia i za-chęcają, aby wykonywało te czynności wspólnie z nimi lub samodzielnie.
Czytają dziecku bajki, uczą je wierszyków i wyliczanek. Małe dzieci czerpią radość z muzykowania przy pomocy zabawkowych instrumentów: bęben-ków, trąbek, keyboardów, tamburynów, cymbałków itp. Małe dzieci bardzo chętnie śpiewają, tańczą i poruszają się w rytm muzyki.
W pierwszych sześciu latach życia w codziennym funkcjonowaniu dziec-ka dominują czynności zabawowe. Każda zabawa jest naturalną odziec-kazją do po-dejmowania interakcji sprzyjających kształtowaniu i doskonaleniu u dziecka różnych umiejętności. Dlatego istotne jest, aby w środowisku rodzinnym często pojawiały się okazje do podejmowania zabaw i aby zabawy stanowiły integralny element codziennego życia rodziny. Osiągnięciu tego celu słu-ży zaopatrywanie dziecka w zabawki adekwatne do jego możliwości i pobu-dzające do twórczego działania. Życie rodziny wypełniają również kontakty z różnymi osobami: krewnymi, sąsiadami, znajomymi i przyjaciółmi rodzi-ców, kolegami rodzeństwa, a także osobami obcymi przychodzącymi w róż-nych sprawach. Osoby te mogą nawiązywać kontakty z dzieckiem, zadawać mu pytania, mówić do niego.
Codzienne życie rodziny nie ogranicza się tylko do terenu domu lub mieszkania. Toczy się ono również w środowisku lokalnym i wszędzie tam, gdzie rodzina przebywa z dzieckiem. W trakcie czynności wykonywanych przez rodzinę poza domem pojawia się bardzo dużo okazji do podejmowania z dzieckiem interakcji wspomagających jego rozwój. Można wyróżnić różne rodzaje pozadomowych form aktywności rodziny. Pierwszą są wyjścia i wy-jazdy: na zakupy do centrum handlowego lub supermarketu, na obiad do re-stauracji, na wizyty do przyjaciół i sąsiadów, na rodzinne przyjęcia i uroczy-stości, na działkę itp. Drugi rodzaj pozadomowych aktywności to wycieczki, zazwyczaj jednodniowe, czasami kilkudniowe. Wiążą się one z przygotowa-niami, podróżą samochodem lub środkami komunikacji publicznej, zwie-dzaniem nowych, atrakcyjnych miejsc, przerwami na odpoczynek i posiłek, zakupem pamiątek. Szczególnym rodzajem wyjazdu jest wyjazd na wakacje, zarówno w kraju, jak i za granicą, co wiąże się z pobytem w nowym, czasami egzotycznym otoczeniu. Stwarza to możliwość poznawania nowych, niezna-nych dotychczas miejsc, zjawisk, przedmiotów, potraw. Trzeci typ pozado-mowych czynności stanowiących naturalny element życia każdej rodziny są wyjścia i wycieczki do miejsc zapewniających rozrywkę, przede wszystkim dziecku. Tego typu miejscami są: aquapark, ogród zoologiczny, oceanarium, wesołe miasteczko, skansen, wioska indiańska, ogród jurajski, gospodarstwo agroturystyczne itp.
Działaniami pozytywnie wpływającymi na rozwój dziecka jest zapew-nienie mu zarówno biernego, jak i czynnego udziału w wydarzeniach o cha-rakterze artystycznym i sportowym organizowanych dla dzieci. W przypadku wydarzeń artystycznych są to: przedstawienia teatralne, w tym teatr kukieł-kowy, koncerty muzyczne, filmy. Do tego można dodać wyjścia do: muzeum zabawek, planetarium, centrum nauki, na pokaz sztucznych ogni, konkurs taneczny. Jeśli chodzi o wydarzenia o charakterze sportowym, to poza oglą-daniem na żywo zawodów sportowych, dziecko może również podejmować
aktywności o charakterze sportowym, oczywiście pod nadzorem rodziców i przy ich współudziale.
Kolejnymi formami aktywności rodziny poza terenem domu jest udział w różnego typu wydarzeniach społecznych i kulturalnych odbywających się w środowisku lokalnym. Należą do nich: festyny, uroczystości z okazji róż-nych rocznic, wystawy, pokazy plenerowe, jarmarki, targi itp. Rodzice wie-rzący mogą uczestniczyć wraz z dzieckiem w różnych formach aktywności religijnej: mszach, procesjach, odpustach a także w akcjach i imprezach or-ganizowanych przez parafie: jasełkach, festiwalach pieśni religijnej, wyciecz-kach, pielgrzymkach.
Wszystkie przedstawione formy aktywności rodziny mające miejsce za-równo na terenie domu i w jego najbliższym otoczeniu, jak i poza domem, głównie w środowisku lokalnym stanowią, potencjalnie, źródło bardzo licz-nych okazji do wchodzenia przez rodziców i inlicz-nych członków rodziny w in-terakcje z niepełnosprawnym dzieckiem. Profesjonalni terapeuci nie dyspo-nują tak licznymi i tak różnorodnymi możliwościami. Można powiedzieć, że wiele sytuacji życia rodzinnego ma jedyny i niepowtarzalny charakter, którego nie można odtworzyć, ani zaaranżować w innych okolicznościach.
Specjalista nie powtórzy wielu czynności wykonywanych z dzieckiem przez rodziców i innych członków rodziny. Przede wszystkim nie odtworzy, ani nie stworzy szczególnego klimatu emocjonalnego, jaki towarzyszy codziennym interakcjom między dzieckiem i jego najbliższymi.