D
zieci bywają zainteresowane przedmiotami, które nie są typowymi w spektrum zainteresowań ich rówieśników, używając tych przedmio-tów często w sposób stereotypowy ( np. sznurki – machanie nimi, pokrywki – wprowadzanie w ruch obrotowy). Fascynują się pewnymi zagadnieniami, które odbiegają od zainteresowań ich rówieśników (np. wszechświatem, prą-dem, studzienkami kanalizacyjnymi, urządzeniami wentylacyjnymi, rozkła-dem jazdy autobusów, pociągów). Zainteresowania mogą być adekwatne do wieku, jednak bardzo intensywne, zawężone, ograniczone (np. mogą doty-czyć owadów, grzybów, instrumentów, marek samochodów, komputerów).Kompulsywne przywiązanie do niespecyficznych, niefunkcjonalnych czynności rutynowych to np. domaganie się przez dziecko przestrzegania wykonywania tych samych czynności, często w ściśle określonej kolejności.
Dominuje dążenie do niezmienności otoczenia. Próby modyfikacji planów mogą wywoływać gwałtowny sprzeciw, trudne zachowania dziecka. Stereo-typowe, powtarzające się manieryzmy ruchowe to np. machanie rękami, podskoki, bujanie, kiwanie, obroty, bieganie tam i z powrotem.
Koncentracja na cząstkowych, niefunkcjonalnych właściwościach przed-miotów służących do zabawy wynika z zaburzenia w zakresie odbioru i przetwarzania wrażeń zmysłowych: wzrokowych (np. kartkowanie książek,
ustawianie przedmiotów w rządku, wpatrywanie się w obracające się mioty), słuchowych (np. preferowanie zabawek dźwiękowych, rzucanie przed-miotami lub zatykanie uszu, krzyk podczas ekspozycji na określony dźwięk), węchowych (np. wąchanie różnych przedmiotów lub nadmierne wyczulenie na pewne zapachy), smakowych (np. zjadanie niejadalnych substancji, odmo-wa spożyodmo-wania pewnych pokarmów doproodmo-wadzająca do znacznego zawężenia diety), dotykowych (np. opukiwanie przedmiotów, manipulowanie nimi).
U dzieci z zespołem Aspergera wycofanie społeczne jest rzadziej obser-wowane. Mogą one dążyć do nawiązania kontaktów społecznych, jednak w nieadekwatny sposób. Rozwój słownictwa i opanowanie zasad gramatyki może być tylko w nieznacznym stopniu opóźnione, choć inne aspekty roz-woju mowy mogą być nieprawidłowe, np. nienaturalność, pedantyczność, specyficzna intonacja mowy, trudność w podtrzymaniu dialogu, tendencja do monologowania. Rozwój intelektualny dzieci z zespołem Aspergera jest w normie.
Klasyfikacja ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Health Related Problems – Tenth Revision, World Health Organization)
Całościowe Zaburzenia Rozwojowe (F84) F84.0 Autyzm dziecięcy
F84.1 Autyzm atypowy F84.2 Zespół Retta
F84.3 Dziecięce zaburzenie dezintegracyjne
F84.4 Zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umy-słowym i ruchami stereotypowymi
784.5 Zespół Aspergera
F84.8 Inne Całościowe Zaburzenia Rozwojowe
F84.9 Całościowe Zaburzenia Rozwojowe, nieokreślone.
W Klasyfikacji DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Di-sorders, 5th edition, American Psychiatric Association) wyodrębniona została jedna kategoria diagnostyczna – Autism Spectrum Disorder (ASD), która obejmuje ujęte w poprzedniej klasyfikacji DSM-IV-TR: Zaburzenie Auty-styczne, Dziecięce Zaburzenie Dezintegracyjne, Zespół Aspergera oraz Ca-łościowe Zaburzenia Rozwojowe, bliżej nieokreślone, natomiast wykluczony z DSM-V został Zespół Retta.
Sygnały ostrzegawcze, które powinny skłaniać do obserwacji dziecka w kie-runku zaburzeń rozwojowych:
– brak gaworzenia do 12. m.ż.,
– brak gestów (np. wskazywania palcem, machania ręką „pa–pa”) do 12.
m.ż.,
– brak pojedynczych słów do 18. m.ż.,
– brak zdań dwuwyrazowych wypowiadanych spontanicznie (nie echola-licznie) do 24. m.ż.,
– regres w zakresie mowy lub umiejętności społecznych w każdym wieku.
W przypadku wystąpienia wymienionych zaburzeń rozwoju dziecko bez-względnie wymaga dalszej oceny.
Na podstawie testu przesiewowego M-CHAT-R/F, służącego identyfika-cji objawów ze spektrum autyzmu u dzieci w okresie między 16. a 30. m.ż., możemy ocenić, czy ujawniane przez dziecko objawy wymagają dalszej dia-gnostyki (http://mchatscreen.com lub http://badabada.pl/pro/m-chat-r-f).
Jeżeli istnieje podejrzenie zaburzeń ze spektrum autyzmu, dziecko powinno zostać skierowane do specjalistycznego ośrodka, zajmującego się diagnozą dzieci z zaburzeniami rozwojowymi. Standardem w procesie diagnostycz-nym osób podejrzanych o występowanie zaburzeń ASD jest protokół wy-wiadu ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised) oraz protokół obserwacji ADOS-2 (Autism Diagnostic Interview-Revised).
Praktyczne wskazówki dotyczące objawów behawioralnych, na które na-leży zwrócić uwagę podczas obserwacji dziecka:
– Gesty – zwróć uwagę, czy dziecko kiwa głową na „tak” lub „nie”, czy wskazuje palcem na przedmiot, który chce otrzymać lub przyciągnąć na niego naszą uwagę, czy wskazuje również na prośbę. Obserwuj, czy dziecko naśladuje gesty, czynności innych osób, np. wskazywanie czę-ści ciała, posyłanie całusa, czy zdarza się, że zamiast pokazywać swoim palcem posługuje się ręką drugiej osoby.
– Ekspresja emocji dziecka – oceń, jak dziecko reaguje na emocje osób w jego otoczeniu, czy naśladuje mimikę drugiej osoby. Obserwuj, czy dziecko patrzy na twarz, oczy, gesty innych osób, czy obserwuje osoby w otoczeniu. Zwróć uwagę, czy jest jednak bardziej skupione na przed-miotach niż zainteresowane współdziałaniem z innymi osobami. Za-wołaj je po imieniu – obserwuj, czy spojrzy w twoim kierunku, nawiąże kontakt wzrokowy. Zachęć rodzica/opiekuna do wspólnej aktywności z dzieckiem i przyglądaj się, jak ono reaguje na próby współdziałania, czy jednak dominuje aktywność na własnych zasadach.
– Reakcja dziecka na wołanie do niego po imieniu, prośby, polecenia, ko-mentarze, pochwały osób w otoczeniu dziecka. Zawołaj dziecko po imie-niu, przyciągnij jego uwagę na określony przedmiot (np. wskaż palcem i za-wołaj – „O, zobacz…”). Sprawdź czy dziecko będzie dzieliło twoją uwagę, czy będzie zainteresowane i zorientuje się na co patrzysz, i co wskazujesz.
Zwróć uwagę, czy reaguje za pierwszym, drugim zawołaniem, czy trzeba jednak wielokrotnie powtarzać polecenie, komunikat. Czy zdarza się, że
dziecko reaguje z odroczeniem. Obserwuj, czy podczas próby wspólnej aktywności jest problem z wprowadzeniem zasady naprzemienności, czy dziecko jest narzucające, domaga się własnych zasad i czy traci zbyt szyb-ko zainteresowanie aktywnością innej osoby, oddala się.
– Spontaniczność dziecka w przyciąganiu uwagi osób w jego otoczeniu – obserwuj, czy ono spontanicznie przynosi i pokazuje przedmioty swo-jego zainteresowania i czy obserwuje reakcję innych osób na swo-jego dzia-łanie, czy zaprasza do wspólnej zabawy.
– Rozwój mowy dziecka. Zwróć uwagę, czy komunikacja werbalna służy społecznemu porozumiewaniu się, oraz czy występują charakterystycz-ne dla ASD jej cechy (np. echolalie, tendencja do monologowania, swo-iste wyrażenia, specyficzna modulacja głosu).
– Kreatywna zabawa (między 12. a 24. m.ż. rozwija się umiejętność sym-bolicznego używania przedmiotów). Sprawdź, czy zabawa ma charakter sensoryczno-motoryczny (np. manipulowanie, rzucanie, opukiwanie, gryzienie przedmiotów), czy funkcjonalny (zgodny z przeznaczeniem przedmiotu). Oceń, czy w zabawie dominuje stereotypia, powtarzal-ność (np. ograniczenie aktywności do piętrzenia, szeregowania zaba-wek, wielokrotnego przesuwania ich blisko oczu dziecka) lub czy jest ono zainteresowane tylko elementem zabawki (np. kręci kółkami, fascy-nuje się jedynie dźwiękiem, zapachem przedmiotu).
– Manieryzmy ruchowe – zwróć uwagę, czy dziecko macha rączkami, podskakuje, buja się, kołysze, obraca się wielokrotnie, biega po kole, lub biega tam i z powrotem.
– Dowiedz się, jak dziecko toleruje zmiany w znanym mu środowisku, jak reaguje w nowym dla niego otoczeniu. Czy dziecko jest pobudzone, niespokojne, domaga się niezmienności planów. Czy wymaga uprze-dzenia, przygotowania i długo adaptuje się do zmian w jego otoczeniu.
– Niefunkcjonalne czynności rutynowe – dowiedz się, czy dziecko do-maga się np. stałej trasy spaceru, tylko określonej garderoby, miejsca przy stole, czy próba zmiany (co jest bardzo ważne i może wskazywać na pewną „sztywność zachowań”) może wywoływać u dziecka nasilone negatywne emocje.