Paweł Fłorenski ukończył Akademię Duchowną w 1908 roku. Profeso-rowie zwrócili na niego uwagę po wysłuchaniu jego wykładów
Ogólnoludz-kie korzenie idealizmu74 oraz Kosmologiczne antynomie u Kanta75, i został zatrudniony w Akademii jako docent Katedry Historii Filozofii76. W swojej działalności naukowej był bliski nauczaniu Klemensa Aleksandryjskiego, Ata-nazego Wielkiego, ojców kapadockich oraz Jana Damasceńskiego77. Pracę
73 Zob. Павел Флоренский, В вечной лазури. Сборник стихов, Сергиев Посад, типография Свято Троицко-Сергиевой лавры 1907; inne dzieło poetyckie powstałe w czasach prześladowań i obozów, to Оро. Лирическая поэма, wydana w Moskwie 1998 r. Fłorenski całe życie zachował tę niezwykłą wrażliwość wobec świata, którą mają tylko poeci i filozofowie myślący duchowo.
74 Paweł Fłorenski, Ogólnoludzkie korzenie idealizmu. Filozofia ludów, tłum. Teresa Obolevitch, w: tenże, Sens idealizmu, Metafizyka rodzaju i oblicza oraz inne pisma, tłum. Teresa Obolevitch, Paweł Rojek, Bogdan Strachowski, seria Studia z Filozofii Systema-tycznej, Warszawa, Wydawnictwo IFiS, PAN 2009, s. 129-172, źródło Общечеловеческие
корни идеализма. (Философия народов), w: Сочинения в четырех томах, т. 3 (2),
Мо-сква, Мысль 2000, s. 145-168, [dalej Ct3(2)]. Pierwsze wydanie w 1909 r. w: „Богослов-ский вестник”, nr 2 i 3.
75 Павел Флоренский, Космологические антиномии иммануила Канта, w:
Сочи-нения в четырех томах, т. 2, Москва, Мысль 1995, s. 3-33, [dalej Сt2]. Pierwsze wydanie
w 1909 r.w „Богословский вестник”, nr 4.
76 Pracował tam do 1919 r., czyli do czasów Państwa Radzieckiego, gdy zabroniono mu wykładać. Oznacza to, że było mu dane naukowo zajmować się teologią i filozofią z peł-nym zaangażowaniem tylko 11 lat. Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 14.
77 Por. tamże, s. 15. Mimo tak silnych wpływów patrystyki o. Paweł nie jest zalicza-ny do nurtu neopatrystycznego teologii prawosławnej. W tym nurcie główną postacią jest Gieorgij Florowski oraz John Meyendorf czy Wasilij Krywoszein. Pierwszy z nich był sil-nym opozycjonistą wobec nauczania Pawła Fłorenskiego wraz z Nikołajem Bierdiajewem. Działalność neopatrystyczną rozwijali oni na emigracji. Por. Mikołaj Łosski, Gieorgij
35
magisterską o tytule: О духовной истине78 (O prawdzie duchowej) obronił
19 maja 1914 roku. Przed obroną wygłosił autoreferat, w którym zawarł naj-ważniejsze idee swojego systemu religijno-filozoficznego79. Referat poświę-cił swojemu duchowemu przewodnikowi biskupowi Antoniemu80, który miał wpływ na jego ostateczną decyzję o wstąpieniu do Akademii Duchownej, a już z pewnością na dalsze, ważne życiowo, wybory. Obroniona praca doczekała się pełnego wydania w tym samym roku jako dzieło szeroko skomentowa-ne przez samego autora w przypisach i specjalistycznych dodatkach81. Tytuł wydanej pozycji brzmiał: Столп и утверждение истины. Опыт
право-славной теодицеи в двенадцати письмах (Filar i podpora prawdy. Próba teodycei prawosławnej w dwunastu listach)82. Główną treścią dzieła są inte-lektualne i przeżyciowe próby odddania sprawiedliwości Bogu Trójjedynemu, rozumiane jako uzasadnienie chrześcijaństwa. Tytuł zawiera cytat z Pierw-szego Listu do Tymoteusza [3,15], a sama książka jest refleksją zgłębiającą tematy wiary, Boga, który jest Miłością, Kościoła, człowieka, eschatologii i mądrości83. Podstawową myślą metodologiczną tej pozycji jest uzasadnie-nie przekonania, że podporą w poszukiwaniu prawdy jest Kościół (Cerkiew). W ocenie dokonań filozoficzno-teologicznych o. Pawła Filar i podpora
praw-dy jest dziełem kluczowym, jednym z niewielu w pełni dokończonym przez
autora. Przez nie, jak przez pryzmat, należy interpretować próbę zastosowania integralnego światopoglądu rosyjskiego filozofa, szczególnie w poszukiwa-niu całościowego ujęcia prawdy w aspekcie usprawiedliwienia prawdziwości chrześcijaństwa. Paweł Fłorenski poprzez swoją postawę i główne
teologicz-78 Praca była opublikowana w całości 1912 r. w Moskwie. Wcześniej były już wydane jej części: Павел Флоренский, Столп и утверждение Истины (Письма к другу) I-VIII, (podawany jest też tytuł О религиозной Истине) „Вопросы религии”, вып. 2, Mocква, Христианское Братство Борьбы 1908, s. 223-384, fragment pt. Дружба, „Богословский вестник”, 1911, nr 1 i 3, odpowiednio s. 151-82, 457-507; fragment pt. София, tamże, nr 5, 7/8, odpowiednio s. 135-161, 582-613.
79 Por. Paweł Fłorenski, Rozum i dialektyka, tłum. Andrzej Turczyński, w:
Niemark-sistowska filozofia rosyjska. Antologia tekstów filozoficznych XIX i pierwszej połowy XX wieku, cz. 2, red. Lilianna Kiejzik, Łódź, Ibidem 2002, s. 33-44; pełny tytuł brzmi: Разум и диалектика. Вступительное слово пред защитою на степень магистра книги: »О Духовной Истине«, Москва, 1912 г., сказанное 19-го мая 1914 года; Zob. Разум и диа-лектика, w: Ct2, s. 131-142.
80 Por. Андроник Трубачёв, Епископ Антоний (Флоренсов) – духовник
священни-ка Павла Флоренского, dz. cyt., s. 71.
81 Objętość przypisów i aneksów prawie równa się objętości treści głównej tej książki. Wydanie polskie część pierwsza 379 stron, przypisy i dodatki 291.
82 Zob. Filar i Stołp.
83 Personifikacja Mądrości (Sofii) jest najbardziej kontrowersyjną koncepcją teolo-giczną o. Pawła Fłorenskiego.
36 ŻYCIORYS
no-filozoficzne dzieło miał wpływ na powrót myślicieli rosyjskich do chrze-ścijaństwa, szczególnie dotyczy to filozofów Mikołaja Łosskiego [Николай Онуфриевич Лосский] i Siergieja Bułgakowa84, natomiast Wasyl Rozanow [Василий Васильевич Розанов], wiele lat starszy od Pawła Fłorenskiego, widział w nim tylko jedną wadę – był zbyt miły jak na popa. Powszechne jest przekonanie, że Wasyl Razanow pojednał się z Cerkwią dzięki o. Pawłowi85. Główne dzieło Fłorenskiego wywołało dyskusje w środowisku prawosław-nym już przed rewolucją. Biskup Teodor [Феодор, Александр Васильевич Поздеевский], rektor Akademii Duchownej uznał je za w pełni prawosław-ne. Za tę książkę o. Paweł otrzymał w latach 1914-1915 nagrody moskiew-skiego metropolity Filareta [Филарет] i Makarego [Макарий (Невский)]86. Mimo to Gieorgij Florowski [Георгий Васильевич Флоровский]87 i Nikołaj Bierdiajew [Николай Александрович Бердяев] w tamtym czasie88 wyrażali bardziej krytyczne opinie. Pierwszy z nich nie doceniał nowości myśli Fło-renskiego, a książkę nazwał jesienną. Nikołaj Bierdiajew natomiast zarzucał autorowi zbytnią stylizację prawosławia89. Po rewolucji dyskusje przenio-sły się do ośrodków prawosławnych na emigracji, szczególnie we Francji. W Związku Radzieckim, po szykanach i aresztowaniu autora, na temat dzieła Pawła Fłorenskiego zapadła długa cisza.
Paweł Fłorenski jeszcze jako student chciał zostać mnichem tak jak sta-rzec Izydor czy inni starcy i mnisi Zosimowskiej Pustelni. Jednak w 1910 roku, pod wpływem swojego duchowego ojca, biskupa Antoniego, ożenił się z Anną Giacyntową [Анна Михайловна Гиацинтов]90, a potem został dia-konem i kapłanem. Biskup Teodor udzielił mu święceń. Nie miał ostatecznie swojej parafii, ale posługę kapłańską sprawował u sióstr miłosierdzia
Czer-84 Por. Mikołaj Łosski, Historia filozofii rosyjskiej, dz. cyt., s. 198-199; Piotr Przesmyc-ki, Słowo wstępne, w: Sens idealizmu, s. 9-10.
85 Ефим Курганов, Розанов и Флоренский, dz. cyt., s. 211-220; Петр Палиевский,
Розанов и Флоренский, w: Pro et contra, dz. cyt., s. 473-486. 86 Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 14.
87 Георгий Васильевич Флоровский, Пути русского богословия, w: Pro et contra, s. 359-363.
88 Николай Александрович Бердяев, Стилизованное православие, (Отец Павел
Флоренский), w: Pro et contra, s. 266-284. W roku 1946 pisał już o Fłorenskim i jego książce
w superlatywach, Николай Александрович Бердяев, Русская идея. Основные проблемы
русской мысли XIX века и начала XX века, w: Pro et contra, s. 390-393.
89 Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku, dz. cyt., s. 166-167, 171.
90 Tomasz Terlikowski, Pasja ojca Pawła, „Życie”, 10 kwietnia 2004 oraz [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://www.magazyn.ekumenizm.pl/content/artic-le/20040829161922116.htm; Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 17.
37
Pierwsze strony głównego dzieła Filar i podpora prawdy, reprint pierwszego wydania: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%BF_%D0%B8_%D1%83%D1
%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8 %D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%8B
38 ŻYCIORYS
Pierwsze strony głównego dzieła Filar i podpora prawdy, reprint pierwszego wydania: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%BF_%D0%B8_%D1%83%D1
%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8 %D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%8B
39
wonego Krzyża, przy ich kościele domowym pod wezwaniem Równej Apo-stołom Marii Magdaleny w Siergijew Posadzie91. Rok po święceniach uro-dził mu się pierwszy syn Wasilij. Jego żona Anna Giacyntowa pochouro-dziła z chłopskiej rodziny z riazańskiej guberni. Była przykładem chrześcijańskiej żony i matki. Odznaczała się prostotą, pokorą, cierpliwością i odwagą. Mia-ła głębokie wyczucie piękna duchowego92. O jej poświęceniu świadczy gro-madzone archiwum rodzinne o. Pawła i samotne wychowywanie dzieci po aresztowaniach i śmierci męża. Powrót zainteresowania myślą o. Pawła Fło-renskiego ma u swych korzeni jej bezgraniczne poświęcenie.
Mądre prowadzenie duchowe zarówno przez kapłana, jak i mnichów oraz relacje z żoną, zaowocowały postawą, którą przyjął o. Paweł później, w cza-sie rewolucji i rządów sowieckiej Rosji. Gorliwość neofity została przekuta w trwałą postawę, która nie wykluczyła męczeństwa i tragicznej śmierci 93. Zwrot ku religii Pawła Fłorenskiego to spotkania z ludźmi przeżyciowo tak silne, że odczuwał potrzebę opisania ich życia i refleksji nad nim. Po śmierci starca Izydora powstała książka Sól ziemi94.
Ojciec Paweł również w kapłaństwie poszukiwał swojej drogi. Na począt-ku [1915] chciał być kapłanem w małej wiejskiej parafii, przez jakiś czas był też kapelanem wojskowym w pociągu szpitalnym. Dopiero za radą swojego spowiednika biskupa Antoniego uznał, że jego zadaniem jest apologia chrze-ścijaństwa poprzez poszukiwanie prawdy i nauczanie w Akademii95. Był tak uzdolniony, że w każdym miejscu mógł się w pełni realizować. To był dla niego z jednej strony dar, a z drugiej krzyż. Przy tak rozlicznych możliwo-ściach wybór właściwej drogi nie był sprawą łatwą. Ojciec Paweł doświad-czył licznych niepokojów. Ostatecznie poszukiwanie prawdy i Prawdy oraz jej obrona wobec zakłamania świata ukierunkowało życie tego kapłana, na-ukowca, męża i ojca. Wybór drogi kapłańskiej i naukowej oraz pełne zaan-gażowanie, jak też samodyscyplina o. Pawła poskutkowały tym, że
staran-91 Święcenia diakonatu przyjął w 1911 r., 23 kwietnia i dzień później kapłańskie. Przy świątyni u sióstr był od 1912 r. do 4 maja 1921 r. Por. Андроник игумен, Жизнь и
судь-ба, dz. cyt., s. 18.
92 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 18.
93 Por. Homo creatus, s. 233; Micheal B. Silberer, Die Trinitätsidee im Werk von Pavel
Florenskÿ: Versuch einer systematischen Dorstellung in Auseinandersetzung mit Thomas von Aquin, Würzburg, Augustinus Verlag 1984, s. 10.
94 Książka ta jest zapisem bardzo osobistym, który miał również innych przekonać do chrześcijaństwa. Początkowo wydawana była w czasopiśmie „Христианин” w latach 1908/1909 nr odpowiednio 10-11 i 1 i 5. Źródło: Павел А. Флоренский, Сочинения в
че-тырех томах, т. 1, Москва, Мысль 1994, [dalej Ct1], s. 571-637. Pierwsze wydanie 1909
r. wydawnictwo Свято-Троицкой Сергиевой Лавры.
95 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 20.
40 ŻYCIORYS
nie przygotowywał się do wykładów, tak że mogły być one prawie od razu wydane drukiem. Konsekwentnie prowadził ascetyczne życie96. Wykłady z historii filozofii w Akademii Duchownej doczekały się wydania w 1915 roku pod tytułem Sens idealizmu. Metafizyka rodzaju i oblicza97. O swoich dociekaniach naukowych pisał w czasopiśmie Akademii Duchownej,
Бо-гословский вестник98, którego redaktorem naczelnym był od 1912 roku99. W nim wydał ważną naukowo rozprawę o filozofii Aleksieja Chomiakowa100. Praca i dyskusja wokół niej miała zapewne duży wpływ na kierunki dalszych działań naukowych o. Pawła.
Paweł Fłorenski nie był samotnikiem zagłębionym w swoich koncepcjach naukowych, miał licznych przyjaciół i znajomych, wielkich przedstawicieli przedrewolucyjnej kultury Rosji, świata nauki i Cerkwi. Szczególnie blisko o. Paweł Fłorenski był związany z ludźmi z Religijno-filozoficznego
stowa-rzyszenia pamięci Włodzimierza Sołowjowa101. Wśród nich byli, niektórzy już wymienieni wcześniej: biskup Teodor, Siergiej Bułgakow, Michaił Nowosie-łow [Михаил Александрович Новосёлов], WłodzimierzErn, Wasyl Roza-now, Aleksiej Chomiakow oraz o. Józef Fudel, Gregorij Raczyński, Fiodor Andriejew, Wadim Kożewnikow, Wieńczysław Iwanow, FiodorSamarin, Eu-geniuszTrubieckoj, PawełMansurow, Lew Tichomirow, Aleksandra Mamon-towa102. Duży wpływ na o. Pawła miał Michaił Nowosiełow, który z powodu niezadowolenia z atmosfery dyskusji w Stowarzyszeniu wraz z bardziej ści-słym gronem przyjaciół, w tym z o. Pawłem, założył wydawnictwo „РФБ” [Религиозно Философская Библиотека]. Zależało im na poszukiwaniu dróg chrześcijańskiego wychowania w duchu prawosławnej Cerkwi103. Warto było przywołać te postaci, by jaśniej zobrazować zmiany w środowiskach
nauko-96 Fłorenski należał do tych ludzi, którzy nie potrzebowali wiele snu, wystarczało mu około 4 godzin. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 20.
97 Wydane w: Sens idealizmu, s. 13-100, źródło: Смысл идеализма. (Метафизика
рода и лика), w: Ct3(2), s. 68-144.
98 Ojciec Paweł Fłorenski opublikował ponad 20 artykułów filozoficzno-teologicz-nych w Богословский вестник: Флоренский Павел Александрович, священник, [online], [przeglądane 10.08.2012], dostępne w: http://www.bogoslov.ru/es/bv/text/30532/index.html
99 Redaktorem był od września 1912 r. do 3 maja 1917 r. Po nim był tylko jeden re-daktor, w 1918 r. czasopismo zamknięto. Wznowiono je dopiero w 1993 r.
100 Павел Васильевич Флоренский, Критика, „Богословский вестник”, 1916, t. 2, nr 7-8, s. 516-581. Wydania późniejsze mają tytuł, Павел Васильевич Флоренский,
Око-ло Хомякова, Ct2, s. 278-336.
101 Por. przypis 58 niniejszej pracy.
102 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 21.
103 Михаил Александрович Новоселов, Письма к друзьям,[online], [przeglądane 01.05.13], dostępne w: http://www.pravbeseda.ru/library/index.php?page=book&id=248
41
wych, kulturalnych i religijnych Rosji przemienionej w Kraj Rad. Gdy popa-trzymy na daty ich śmierci lub emigracji, to widzimy, jak środowisko, które ukształtowało młodość i wczesną dorosłość Fłorenskiego, zanika na około 70 lat, by ostatecznie pozostać tylko w pamięci tych, którzy przebywali na emigracji, i tych, którzy zostali w ZSSR.