czynniki poznawcze: style poznawczego przetwarzania problemów

style poznawczego przetwarzania problemów tożsamościowych Powszechnie dziś akceptowane ujęcie poznawczych mechanizmów procesu formowania się tożsamości opiera się na koncepcji i operacjonalizacji (w postaci

90 rozdział 3.

różnych wersji kwestionariusza iSi – Identity Style Inventory⁷; por. Berzonsky, Soenens, Luyckx, Smits, Papini i Goossens, 2013; także: cieciuch, 2010; Senej-ko, 2010), dokonanej przez michaela R. Berzonsky’ego (1988; 1989). wyróżnił on trzy orientacje poznawcze (style) związane z poszukiwaniem i przetwarza-niem informacji służących formowaniu się tożsamości: orientację informacyjną, normatywną i dyfuzyjno-unikową⁸.

orientacja informacyjna (ang. informational processing orientation), czyli styl informacyjny przetwarzania problemów tożsamościowych, charakteryzuje osoby, które aktywnie poszukują informacji odnoszących się do Ja, eksplorują otoczenie, chcąc lepiej poznać siebie. Są krytyczne i autorefleksyjne w odnie-sieniu do przekonań dotyczących siebie i świata, w którym funkcjonują. Są otwarte na nowe informacje i jednocześnie skłonne, pod wpływem informacji zwrotnej niezgodnej z ich własnym mniemaniem, do sprawdzania i ewentualnej modyfikacji rozmaitych aspektów swojej tożsamości.

orientacja normatywna (ang. normative processing orientation) dotyczy osób, które w dużym stopniu przejmują oczekiwania, wartości, a nawet przepisy ról od znaczących dla siebie innych. Głównym celem zbierania informacji jest ochrona ukształtowanych – poprzez przejęcie – własnych poglądów na życie i ochrona przed informacją rozbieżną z zasadniczymi dla siebie wartościami i przekonaniami. cechuje je niska tolerancja wobec informacji ambiwalent-nych i niejasambiwalent-nych czy niepewambiwalent-nych. mając zatem silną potrzebę zachowania posiadanej struktury tożsamości, są poznawczo zamknięte.

orientacja dyfuzyjno-unikowa (ang. diffuse-avoidant processing orien-tation) charakteryzuje się zwlekaniem i odsuwaniem problemów na później.

widoczna jest niechęć do konfrontowania się z problemami i radzenia sobie z nieprzyjemnymi sytuacjami decyzyjnymi, problemami osobistymi czy kon-fliktami tożsamościowymi. Jeżeli zwleka się wystarczająco długo, zachowanie zaczyna być kierowane przede wszystkim przez oczekiwania bądź wymagania społeczne i spodziewane (wyobrażane) konsekwencje danego zachowania.

można powiedzieć, że orientacja dyfuzyjno-unikowa ma charakter radarowy, gdyż uruchamiane przez nią sposoby zachowania to przede wszystkim działania o krótkiej perspektywie czasowej i doraźnie konformistyczne, niesprzyjające w rezultacie stałym przekształceniom struktury tożsamości.

w jednej ze swych pierwszych prac dotyczących stylu przetwarzania problemów tożsamościowych michael D. Berzonsky (1989) przypisał różne

7 oprócz trzech stylów tożsamości Berzonsky włączył do swojego kwestionariusza również pomiar zaangażowania – według autora dostarcza ono jednostce poczucia celu i kierunku działania (por. opis wszystkich czterech wymiarów: Senejko, 2010).

8 opis orientacji poznawczych / stylów tożsamości za: alicją Senejko (2010), współ-autorką polskiej adaptacji kwestionariusza iSi (Identity Style Inventory) oraz Janem cie-ciuchem (2010).

jakościowo orientacje poznawcze osobom o różnych statusach tożsamości według klasyfikacji Jamesa e. marcii (1966). i tak, według niego osoby o silnej tendencji do eksploracji, czyli o statusie moratoryjnym i osiągniętym, cha-rakteryzują się silną orientacją informacyjną, dla osób o tożsamości przejętej charakterystyczna jest orientacja normatywna, a dla osób o tożsamości nieu-kształtowanej – orientacja dyfuzyjno-unikowa. Jak pisze Berzonsky:

osoby o silnej tendencji do eksploracji [określa je jako self-explorers – aB], czyli o statusie moratoryjnym i osiągniętym, cechują się orientacją informacyjną, czyli aktywnie poszukują, przetwarzają i poddają ewaluacji istotne [z punktu widzenia swych zamierzeń – aB] informacje, zanim podejmą decyzję. osoby o tożsamości przejętej powinny cechować się orientacją normatywną z uwagi na ich większą koncentrację na dostosowywaniu się do standardów normatywnych, reprezento-wanych przez znaczących innych, jak na przykład rodzice. osoby o tożsamości rozproszonej, niepodejmujące zobowiązań, raczej będą unikały mierzenia się z problemami i podejmowania decyzji. ich rozproszona orientacja ujawnia się w tendencji do zwlekania i opóźniania [podejmowania decyzji – aB], dopóki nie uzyskają odpowiednich wskazówek ze strony otoczenia […] (Berzonsky, 1989, s. 269).

we własnych badaniach Berzonsky (1989) uzyskał jednak niespójny obraz korelacji statusu tożsamości i rodzaju stylu tożsamości. Dla stylu dyfuzyjno--unikowego i statusu rozproszenia wynosiła ona: r = 0,62; p < 0,01; dla stylu normatywnego i statusu przejęcia: r = 0,47; p < 0,01; dla stylu informacyjnego i statusu moratorium była nieistotna: r = 0,06; p > 0,05, a dla stylu informacyj-nego i statusu osiągnięcia niska: r = 0,25; p < 0,05. te dwa ostatnie wyniki nie były zgodne z oczekiwaniem, że osoby o silnej eksploracji (oba statusy zaliczane do tzw. wysokich, czyli moratorium i osiągnięcie – por. metaanalizy wspo-mniane w pracy martinnussen i Kröger, 2013) będą cechowały się podobnie silną orientacją informacyjną. Jednak kontrolowanie poziomu zobowiązania ujawniło niewielką, acz istotną korelację stylu informacyjnego i statusu mo-ratorium: r = 0,34; p < 0,01.

w kolejnych badaniach michael D. Berzonsky i Greg J. neimeyer (1994) zweryfikowali hipotezę o pośredniczącej w związku orientacji poznawczej i rodzaju statusu tożsamości roli zobowiązania. Badania przeprowadzono na dużej grupie studentów pierwszego roku, uczestniczących w wykładzie z wprowadzenia do psychologii (n = 560; średni wiek 19 lat). na podstawie analizy wyników dotyczących statusu tożsamości wyłoniono grupę 172 osób o „czystym” typie tożsamości, tj. o wyniku o wartości minimum jednego od-chylenia standardowego powyżej średniej tylko w jednym z czterech statusów tożsamości. na dalszy udział w badaniach zgodziło się 148 osób (59% kobiet).

92 rozdział 3.

Znalazło się wśród nich 25% osób o statusie rozproszenia, 19% o statusie mora-torium i 19% o statusie przejęcia oraz 37% o statusie osiągnięcia. Dalsze analizy wykazały, iż zgodnie z oczekiwaniami osoby o różnych statusach różnią stylami tożsamości, ale ujawniły także silną orientację informacyjną u osób o statusie moratoryjnym, a słabszą informacyjną i silniejszą normatywną u osób o już uformowanych postaciach tożsamości (status przejęcia i osiągnięcia).

ciekawych informacji dostarczają badania, w których analizowano związki stylu przetwarzania informacji tożsamościowych z autorytaryzmem. Bart Du-riez i Bart Soenens (2006) poddali analizom związki autorytaryzmu (oceniane-go według skali Rwa) ze stylami tożsamości w kontekście „wielkiej piątki” cech osobowości. uczestnikami badań byli studenci pierwszego roku psychologii w wieku 18-24 lat (n = 328; średni wiek 18 lat, 80% kobiet). wyniki pokazały, że otwartość na doświadczenia była skorelowana negatywnie ze wskaźnikiem prawicowego autorytaryzmu (r = –0,33; R² = 11%), orientacją na społeczną dominację (r = –0,24; R² = 6%) oraz stylem normatywnym (r = –0,18; R² = 3%) i dyfuzyjno-unikowym (r = –0,20; R² = 4%), a pozytywnie ze stylem informa-cyjnym (r = 0,46; R² = 21%). analizy wykorzystujące równania strukturalne potwierdziły przypuszczenia autorów, iż style przetwarzania problemów toż-samościowych pełnią rolę mediatora między badanymi cechami osobowości a poziomem autorytaryzmu i orientacji na społeczną dominację, a w dalszej kolejności uprzedzeniami rasowymi. Liczne badania, na jakie powołują się Duriez i Soenens, pokazują, że osoby o statusie moratorium i tożsamości osiągniętej zdecydowanie częściej stosują styl informacyjny, osoby o statusie przejętym – styl normatywny, a o tożsamości rozproszonej – styl dyfuzyjno--unikowy. Zatem te pierwsze, jako bardziej otwarte na doświadczenia, będą cechowały się niższym poziomem autorytaryzmu.

Podobne badania przeprowadziła marta miklikowska (2012), poszukując z kolei psychologicznych uwarunkowań preferowania wartości demokratycz-nych. uczestnikami badań była młodzież w wieku 16-17 lat (n = 1341; 56%

kobiet). analiza wyników pokazała, że z akceptowaniem wartości demokra-tycznych w największym stopniu powiązane były: pozytywnie empatia (r = 0,43; R² = 18%), negatywnie poziom prawicowego autorytaryzmu (r = –0,41;

R² = 17%), a w dalszej kolejności negatywnie normatywny styl przetwarzania informacji tożsamościowych (r = –0,37; R² = 14%) i pozytywnie otwartość na doświadczenia (r = 0,31; R² = 10%) oraz w niewielkim stopniu, choć istotnie pozytywnie, zaufanie interpersonalne (r = 0,20; R² = 4%), zaś samoocena okazała się czynnikiem nieistotnym. autorka konkluduje:

[...] tak długo, jak prawicowy autorytaryzm i psychologiczna sztywność będą powszechne, a empatia i zaufanie interpersonalne niskie, tak długo postawy de-mokratyczne będą nikłe (miklikowska, 2012, s. 606).

Potwierdzenie powyższych wniosków znajdziemy także w wynikach badań nad związkiem stylów przetwarzania informacji tożsamościowych z postawami wobec globalizacji (Senejko i Łoś, 2016). Badaniami objęto 601 osób (dane zagregowane) w wieku 16-26 lat (średnia 19 lat; 56% kobiet). Byli wśród nich uczniowie, studenci oraz osoby pracujące. Zastosowana analiza skupień po-zwoliła na wyodrębnienie pięciu podgrup osób o różnej kompozycji postawy (lękliwa, krytyczna, akceptująca) wobec globalizacji niezależnie od wieku i płci.

osoby o silnie wyrażonej postawie akceptującej wobec globalizacji charaktery-zują się stylem informacyjnym, a słabo normatywnym oraz dyfuzyjno-uniko-wym (grupa pierwsza). Postawa krytyczna wobec globalizacji charakteryzuje osoby z kolejnych dwóch skupień: (1) z silnymi dwiema postawami – krytyczną oraz akceptującą i z silnie wyrażonym stylem informacyjnym, a słabo norma-tywnym (grupa druga), (2) z silnymi postawami krytyczną oraz lękliwą i stylem normatywnym (grupa trzecia). Dla osób z grupy czwartej, z silnie wyrażoną postawą lękliwą wobec globalizacji, charakterystyczne było stosowanie stylu dyfuzyjno-unikowego i normatywnego, w tej grupie najsłabiej wyrażony był styl informacyjny. analiza skupień umożliwiła również wyodrębnienie piątej grupy – osób z postawą zdystansowaną wobec globalizacji, które charakteryzuje najniższy w stosunku do wszystkich pozostałych grup poziom stylu dyfuzyjno--unikowego oraz umiarkowany pozostałych dwóch.

Związku stylu przetwarzania problemów tożsamościowych z poczuciem dobrostanu dotyczyły badania, o jakich piszą Georgios Vleioras i Harke a.

Bosma (2005a). uczestniczyło w nich 230 greckich studentów (81% kobiet;

średni wiek 20 lat). Szczegółowe analizy przyniosły bardzo ciekawe wyniki.

okazało się, że styl dyfuzyjno-unikowy był negatywnym predyktorem czterech z sześciu badanych wskaźników dobrostanu (ocenianych według kwestionariu-sza autorstwa carol Ryff), tj. poczucia sprawstwa w środowisku, pozytywnych relacji z innymi, istnienia celu w życiu i rozwoju osobistego, a styl informacyj-ny i normatywinformacyj-ny tylko jednego wskaźnika – rozwoju osobistego, przy czym im wyższe było natężenie stylu informacyjnego i niższe normatywnego, tym silniejsze było poczucie osobistego rozwoju. Żaden z trzech badanych stylów nie był predyktorem samoakceptacji ani poczucia autonomii.

autorzy stwierdzają, że na podstawie uzyskanych wyników nie można powiedzieć, iż nieradzenie sobie z kwestiami własnej tożsamości (duże na-tężenie stylu dyfuzyjno-unikowego) jest powiązane z niższym poczuciem dobrostanu, a radzenie sobie z nimi w postaci pojawiania się zobowiązania i dużego natężenia stylu informacyjnego – z wyższym poczuciem dobrostanu.

wyniki pokazują, że sposób, w jaki jednostka radzi sobie w procesie formo-wania swej tożsamości, nie jest powiązany z jej dobrostanem, zatem nie ma raczej znaczenia dla jej samopoczucia to, czy sama poszukuje odpowiedzi na

94 rozdział 3.

nurtujące ją pytania czy też znajduje gotowe odpowiedzi, podporządkowując się zewnętrznym normom. ważniejsze jest znalezienie odpowiedzi i dojście do jakiejś postaci tożsamości niż sposób ich poszukiwania. odwołując się do wyników badań i analiz innych autorów, Vleioras i Bosma zwracają uwagę na to, że czynnikiem inicjującym zmiany tożsamości jest doświadczanie niedo-pasowania (konfliktu), i związanego z tym dyskomfortu, między aktualną jej postacią a wymaganiami otoczenia. Być może zatem, jak piszą:

[…] style tożsamości mogą mieć istotne znaczenie dla poczucia dobrostanu w przypadku doświadczania przez jednostkę istnienia w jej otoczeniu wyzwań dla jej [aktualnej postaci] tożsamości (Vleioras i Bosma, 2005a, s. 407).