Fazy formowania się tożsamości według Jamesa e. marcii

Rekonstrukcja procesu formowania się tożsamości na podstawie prac marcii pozwala na stwierdzenie, że formowanie się tożsamości, jeśli przebiega opty-malnie z punktu widzenia celu, jakim jest powstanie dojrzałej jej formy (status tożsamości osiągniętej – por. rysunek 4, ścieżka a) można podzielić na trzy fazy (por. Brzezińska, 2000 – cykliczno-fazowy model rozwoju):

Faza 1 przedkryzysowa

proces dojrzewania seksualnego uruchamia:

– nowe naciski biologiczne

→ nowe potrzeby organizmu – nowe naciski społeczne

→ nowe oczekiwania społeczne – nowe naciski psychiczne

→ nowe aspiracje

Rozproszenie tożsamości według eriksona: stan diffusion / confusion wzbudzone uogólnione, ale słabo uświadamiane

(słabo werbalizowane) poczucie niepewności siebie i swojej przyszłości

wzbudzona potrzeba zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania oraz poczucie braku

odpowiednich środków realizacji tego celu poczucie frustracji i chaos w działaniach

→→

zróżnicowane oferty działania w środowisku fizycznym → zróżnicowane oferty ideologiczne w środowisku społecznym → zachęta do samodzielnych poszukiwań i wzmacnianie takich działań → przyzwolenie na działania ryzykowne i pomoc w radzeniu sobie →

z ich skutkami

a B

→ wyraziste oferty ideologiczne

→ wyraziste oferty działania jako

„wzorce”

→ „przykład” osób znaczących

→ nacisk na przyjęcie gotowych, już istniejących ofert przejmowanie

od innych wizji swojej przyszłości i związanych z nią wartości, stylu życia,

przekonań, wzorów

konflikt między coraz wyraźniej odczuwaną i uświadamianą po-trzebą nowego określenia siebie

i swojego miejsca w życiu a do- stępnymi jednostce „tu i teraz”

środkami zrealizowania tego celu (ograniczone zasoby osobiste oraz nieznane bądź niedostępne zasoby otoczenia)

moratorium liczne i różnorodne działania eksploracyjne,

osoby znaczące zachęcające do dokonywania wyborów → pozostawianie pola do własnych decyzji → wzmacnianie samodzielności w radzeniu sobie z niepowodzeniami →

→ nagradzanie za oczekiwane przez otoczenie wybory

→ wzmacnianie stałości

→ oczekiwanie przewidywalności

Faza 3 postkryzysowa początkowo rozproszone (w fazie 1) na skutek doświadcza-

nych zmian cząstkowe poczucia tożsamościowe: odrębności, identyczności i ciągłości dają pod koniec tej fazy poczucie integralności, czyli poczucie

inte-gracji w czasie starych i nowych doświadczeń związanych z Ja

Tożsamość osiągnięta według eriksona

wholeness aktywne konstruowanie

własnej wizji siebie w przyszłości

postać tożsamości jest efektem własnej aktywności eksplora-cyjnej i samodzielnych

wyborów

Tożsamość przejęta według eriksona totality

asymilacja „gotowej”/

przejętej wizji siebie w przyszłości

postać tożsamości jest efektem przejęcia jej od innych na skutek braku możliwości eksploracji i braku możliwości dokonywania wyboru

→ →

→ →

Rysunek 4. Fazy formowania się tożsamości a statusy tożsamości według Jamesa e.

marcii

– fazę przedkryzysową, w której tożsamość ma postać rozproszoną (we-dług eriksona postać amorficzna diffusion / confusion),

– fazę kryzysową, w której tożsamość przyjmuje postać „moratoryjną”, – fazę postkryzysową, kończącą się uformowaniem tożsamości głównie na skutek własnych poszukiwań, porównań i decyzji (tożsamość osiągnięta, według eriksona postać wholeness).

Pierwsza faza – przedkryzysowa – to faza latentna. Gromadzone przez jednostkę od dzieciństwa, a potem na etapie wczesnego i późnego etapu do-rastania doświadczenia siebie są „tożsamościowo mało sensytywne”. Zmiany biologiczne związane z procesami dojrzewania seksualnego (zmiany w sferze soma), zmiany oczekiwań społecznych (zmiany w sferze polis) i zmiany jakości jej umysłowego funkcjonowania (zmiany w sferze psyche) nie są źródłem odczu-wanych przez nią wyraźnie nacisków ani konfliktów, jeszcze nie dają poczucia dysonansu, niepasowania czy niedopasowania do wymagań zewnętrznych bądź swoich wyobrażeń o sobie w bliższej i dalszej przyszłości na tyle silnego i dotkliwego emocjonalnie, by uruchamiało to jakieś działania.

Faza druga – kryzysowa – wiąże się z odczuwaniem konfliktu między własnymi pragnieniami, zmieniającymi się w efekcie coraz liczniejszych i co-raz bardziej znaczących jakościowo zmian w sferach soma, polis i psyche, a niemożnością ich realizacji w dotychczasowej formie i przy wykorzystaniu dotychczasowych zasobów osobistych i społecznych. Doświadczanie kryzysu to odczuwanie napięcia emocjonalnego, a na poziomie poznawczym – cza-sami dojmujące poczucie dysonansu i tożsamościowego zamętu. Jeżeli tylko fizyczne i społeczne otoczenie jednostki jest wystarczająco różnorodne, a osoby znaczące wchodzą w bliskie interakcje z dorastającą osobą, mają z nią kontakt oparty na wzajemnym zaufaniu, co umożliwia jej werbalizowanie, a przez to uświadamianie sobie swoich problemów, oraz dają przyzwolenie na większą niż dotąd samodzielność i zachęcają do niej, zaczynają pojawiać się działania orientacyjno-poszukiwawcze (eksploracyjne), których celem jest rozpoznanie ofert możliwego działania i ideologicznego zaangażowania.

Faza trzecia – postkryzysowa – przynosi obniżenie napięcia emocjonal-nego, głównie na skutek podejmowania działań wykorzystujących informacje zebrane wcześniej w drodze samodzielnych poszukiwań, ale także otrzymywane od innych w postaci „gotowej”. Służą one podjęciu decyzji o zaangażowaniu się w pewne obszary i wyboru bądź przejęciu od innych określonej ideologii.

Podjęcie decyzji, czyli dokonanie wyboru, kończy stan kryzysu i – przynajmniej na jakiś czas – kończy proces formowania tożsamości. Zmiana warunków zewnętrznych, w tym pojawiające się zdarzenia krytyczne lub o charakterze traumatycznym bądź zmiana kompetencji jednostki mogą ponownie urucho-mić działania poszukiwawcze (eksplorację), prowadzące do zdobycia nowych

54 rozdział 2.

doświadczeń i podjęcia decyzji o zmianie priorytetów bądź decyzji o ich utrzymaniu mimo zmienionych okoliczności.

nieco inaczej przebiega proces formowania się tożsamości przejętej (rysu-nek 4 – ścieżka B). według koncepcji marcii przebiega on dwufazowo. Po fazie przedkryzysowej, gdy tożsamość jest amorficzna (stan diffusion / confusion) nie pojawia się faza doświadczania kryzysu tożsamości, następuje natomiast faza przejmowania tożsamości (foreclosure) od znaczących innych. Kończy się ona ukształtowaniem „zamkniętej” postaci tożsamości (według eriksona totality). wypada więc faza moratorium, kiedy to jednostka aktywnie, a przede wszystkim samodzielnie poszukuje informacji służących pozbyciu się poczucia pomieszania w odpowiadaniu na pytania kim jestem? i ku czemu dążę?

Podstawowa różnica w przebiegu ścieżki prowadzącej ku uformowanej tożsamości, osiągniętej albo przejętej, dotyczy po pierwsze, źródła informacji służących zdobywaniu i porządkowaniu wiedzy o sobie i podejmowaniu de-cyzji o swojej przyszłości, po drugie, roli własnej aktywności w tym procesie.

w pierwszym przypadku to głównie własne obserwacje ludzi w różnych sytu-acjach, własne porównania i działania eksploracyjne, często o charakterze ryzy-kownym, i własna refleksja nad ich efektami, także autorefleksja nad własnym systemem wartości i nad swoimi przekonaniami, prowadzą do ukształtowania wizji własnej przyszłości i swojego w niej miejsca.

w drugim przypadku główne źródło informacji „tożsamościowych” to przekonania i opinie osób znaczących dla jednostki, nie tylko rodziców i na-uczycieli, ale także osób „znaczących internetowo”. to one stanowią podstawę oceny znaczenia efektów ewentualnych własnych obserwacji i działań, kon-struowania i weryfikowania swojego systemu wartości, krystalizowania się stylu życia, uzasadnień wyborów dokonywanych spośród podanych alternatyw, preferowanych wzorów postępowania w różnych sytuacjach, a przede wszyst-kim wizji swojej przyszłości. treść tożsamości w różnych obszarach zostaje zatem przejęta, a właściwie „nadana” głównie z tego powodu, że osoby znaczące ograniczają pola wyborów do wskazanych i akceptowanych przez siebie oraz kontrolują decyzje jednostki.

Podejmowanie zobowiązań i angażowanie się w ich realizację, jako efekt dokonanego wyboru, jest naturalną konsekwencją fazy wcześniejszej – eksplo-racji. Jednostka, która wcześniej koncentrowała się na poznawaniu i testowaniu zasobów swoich i zasobów otoczenia oraz podejmowaniu wstępnych decyzji co do własnej osoby, teraz, czyli w fazie drugiej, na podstawie całej zgroma-dzonej dotąd wiedzy zaczyna świadomie podejmować decyzje o angażowaniu się w ważne dla niej obszary, krystalizuje swój światopogląd, a tym samym uzyskuje odpowiedź na pytanie „Kim jestem, na czym mi zależy?”, buduje więc krok po kroku swoją tożsamość osobistą. Zobowiązanie polega jednak nie

tylko na podjęciu decyzji co do dalszych poczynań w życiu, ale i na przyjęciu odpowiedzialności za bliskie i dalekie konsekwencje tych decyzji. Polega także na osobistym angażowaniu się w jakieś zajęcie i świadomym inwestowaniu swojej energii w określonym obszarze praktycznym (dalsza edukacja, podjęcie pracy, założenie rodziny) lub mentalnym (wybór ideologii, określonego świa-topoglądu), zatem prowadzi do uzyskania poczucia ciągłości siebie w czasie i przestrzeni. Zobowiązanie obejmuje więc dwa elementy: pierwszy to osobi-ste zaangażowanie w działania wynikające z dokonanych wyborów, drugi to świadomość konsekwencji podejmowanych decyzji i gotowość do ich przyjęcia oraz zgoda na nie.

Badania pokazują, że w procesie rozwoju tożsamości i osiąganiu jej okre-ślonego statusu znaczący udział ma indywidualna, kształtująca się od dzieciń-stwa gotowość jednostki do zmiany. Kristine anthis i Joseph LaVoie (2006) wskazują, że istnieje zależność między wysokim poziomem gotowości do zmiany a dwoma statusami tożsamości: moratorium i tożsamością osiągniętą.

oznaczałoby to, że wysoka gotowość do zmiany uruchamia przede wszystkim działania o charakterze eksploracyjnym. tendencja ta kształtuje się znacznie wcześniej niż pojawia się zadanie rozwojowe, polegające na formowaniu się tożsamości. Zatem forma tożsamości (nadana bądź moratoryjna czy osiągnięta) w jakiejś zalążkowej postaci powstaje już w dzieciństwie.

4.4. koncepcja zmian statusów tożsamości