UWArUnkoWAnIA WymIAróW rozWojU TożsAmoścI
UcznIóW szkół PonAdgImnAzjAlnycH:
ProgrAm bAdAń
1. Wprowadzenie
Badania, których wybrane wyniki prezentuje ta praca, zrealizowano w latach 2012-2015. Poprzedzono je badaniami pilotażowymi1, przeprowadzonymi w pierwszej połowie 2012 r. w badaniach właściwych uczestnikami badań byli uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, czyli w późnej fazie dorastania, natomiast w badaniach pilotażowych badania objęły, w celach porównawczych, także osoby młodsze – we wczesnej fazie dorastania oraz starsze – na etapie wschodzącej i wczesnej dorosłości.
2. Plan badań
2.1. badania pilotażowe
w badaniach pilotażowych badana próba liczyła łącznie 2012 osób (57,5% ko-biet). uczestnikami badań były osoby uczące się, w trzech grupach wiekowych:
– w wieku 12-15 lat, czyli na etapie wczesnej adolescencji: uczniowie gimnazjum (n = 509; 55% dziewcząt),
– w wieku 16-19 lat, czyli na etapie późnej adolescencji: uczniowie szkół o profilu ogólnym, czyli liceum (n = 360; 56% dziewcząt), oraz szkół
1 Badania finansowane z działalności statutowej instytutu Psychologii uniwersytetu im. adama mickiewicza w Poznaniu (kierownik projektu: anna i. Brzezińska).
106 rozdział 4.
o profilu zawodowym, czyli zasadniczej szkoły zawodowej i technikum (n = 215; 41% dziewcząt),
– w wieku 20-35 lat, czyli na etapie wschodzącej i wczesnej dorosłości:
słuchacze szkół policealnych i studenci studiów licencjackich oraz ma-gisterskich (n = 928; 78% kobiet).
Badane trzy próby nie były reprezentatywne dla swoich populacji, tj.
wczesnej adolescencji, późnej adolescencji i wschodzącej oraz wczesnej doro-słości. Dobór osób miał bowiem charakter celowy (według kryterium wieku), a zgłoszenia do badań były ochotnicze. Każda osoba wyrażała zgodę na udział w badaniu, a w przypadku uczniów niepełnoletnich zgodę musieli wyrazić także rodzice. Badania były grupowe, a realizowano je w trakcie jednego spotkania2.
Pierwszym celem badań pilotażowych było zebranie danych służących weryfikacji skonstruowanego w zespole badawczym projektu (Brzezińska, Hej-manowski i Rękosiewicz, 2012) oryginalnego, opartego na koncepcji badaczy niemieckich (por. merkens i Butz, 2000; za: mianowska, 2008; Reinders, 2006;
Reinders, Bergs-winkels, Butz i claßen, 2001) Kwestionariusza Partycypacji Społecznej (KPS). Kwestionariusz ten miał dwie wersje: pełną i skróconą, każdą dla dwóch grup wiekowych, tj. KPS-1/P i KPS-1/S dla osób w wieku 13-18 lat oraz KPS-2/P i KPS-2/S dla osób w wieku 19-30 lat (opis i parametry psy-chometryczne kwestionariusza KPS: Rękosiewicz, 2013). Drugim celem była weryfikacja polskiej adaptacji Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DiDS/PL;
Brzezińska i Piotrowski, 2009; 2010; por. Piotrowski, 2013a)3. trzecim celem była weryfikacja jakości polskiego przekładu i psychometrycznego opracowania dwóch kwestionariuszy: Skali Trudności w Regulacji Emocji (DeRS/PL; czub, 2012a) oraz Kwestionariusza Uczuć Osobistych (PFQ2/PL; czub, 2012b)4.
2 Badania pilotażowe prowadzili odpowiednio przygotowani studenci iV i V roku psychologii. część wyników zebranych w trakcie tych badań została wykorzystana w ich pracach magisterskich, napisanych w latach 2013 i 2014 w instytucie Psychologii uam w Poznaniu (promotor: anna i. Brzezińska; konsultant: tomasz czub).
3 Skala ta została opracowana wcześniej w ramach projektu badawczego nr wnD--PoKL-01.03.06-00-041/08 pt. Ogólnopolskie badania sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych (kierownik projektu: anna i. Brzezińska; kierownik modułu dotyczącego adolescentów i młodych dorosłych z ograniczeniami sprawności: Konrad Piotrowski). Projekt był realizowany w latach 2008-2010 w Szkole wyższej Psychologii Społecznej w warszawie, a finansowany z europejskiego Funduszu Społecznego w ra-mach priorytetu 1: Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej i działania 1.4: Integracja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych.
4 Rezultaty analiz wyników, zebranych w badaniach pilotażowych i częściowo wyko-rzystanych w pracach magisterskich studentów prowadzących badania, ukazały się w ar-tykułach opublikowanych w numerze tematycznym pod redakcją anny i. Brzezińskiej, pt. Becoming an adult – contexts of identity development czasopisma Polish Psychological
2.2. badania właściwe 2.2.1. scHemAT bAdAń
Badania właściwe przeprowadzono w latach 2012-2015 według planu kombino-wanego, dającego możliwość dokonania kilku rodzajów złożonych porównań:
(1) poprzecznych (przekrojowych, transwersalnych) i czasowo-sekwencyjnych (ang. time-sequential design), (2) ukośnych (ang. time-lag design) i pokolenio-wo-sekwencyjnych (ang. cohort-sequential design), (3) podłużnych (longitu-dinalnych) i przekrojowo-sekwencyjnych (ang. cross-sequential design) (Bee, 2004; Brzezińska, appelt i Ziółkowska, 2016, s. 113-115).
w badaniach wzięli udział uczniowie różnych rodzajów poznańskich szkół ponadgimnazjalnych. w każdej szkole z zespołów szkół zawodowych w okresie trzech lat przeprowadzono sześć pomiarów – w sześciu kolejnych semestrach nauki, a w przypadku liceów ogólnokształcących – cztery pomiary w czterech kolejnych semestrach.
tabela 1 pokazuje plan badań oraz możliwe rodzaje prostych i złożonych porównań:
– porównania poprzeczne (i na ich podstawie złożone porównania czasowo-sekwencyjne – por. wyniki w rozdziale 5) (strzałki poziome):
dotyczyły wyników uczniów wszystkich klas we wszystkich badanych rodzajach szkół analizowanych oddzielnie w każdym z sześciu etapów badań właściwych; porównania te służyły ustaleniu wzorców podo-bieństw i różnic w profilach wyników między porównywanymi grupami uczniów i ustaleniu zbioru czynników różnicujących te profile (rodzaj szkoły ponadgimnazjalnej, płeć, wiek / klasa, wykształcenie matki i ojca, inne zmienne metryczkowe);
– porównania ukośne (i na ich podstawie złożone porównania poko-leniowo-sekwencyjne – por. wyniki w rozdziale 6) (ciemnoszare pola i strzałka ukośna): dotyczyły porównania uczniów klas i (i oddzielnie klas ii) z każdego kolejnego roku szkolnego i możliwe były do przepro-wadzenia dwukrotnie: dla wyników z pomiaru dokonywanego w i seme-strze – rozpoczęcie nauki w klasie i lub ii (porównanie wyników kohort badanych w etapach 1, 3 i 5) oraz w ii semestrze – kończenie nauki w klasie i lub ii (porównanie wyników kohort badanych w etapach 2, 4 i 6) każdego roku szkolnego; porównania te służyły ustaleniu, czy profile wyników i rodzaj ich zmian w okresie jednego roku, charakteryzujące Bulletin w 2013 r. (vol. 44, no 3), a także w pracach: czub i Brzezińska, 2013; Brzezińska, czub i Piotrowski, 2014; Rękosiewicz, 2014.
108 rozdział 4.
trzy różne grupy uczniów w tym samym wieku, ale badanych w innym czasie, są podobne, czy niepodobne do siebie, czyli czy dany wzór (profil) zmienia się zależnie, czy niezależnie od czynników kontekstowych (czas pomiaru i jego interakcja ze zmiennymi metryczkowymi);
– porównania podłużne (i na ich podstawie złożone porównania prze-krojowo-sekwencyjne – por. wyniki w rozdziale 7) (strzałki pionowe):
planowane przy minimum czterech pomiarach tej samej grupy, czyli (a) dla uczniów zespołów szkół zawodowych porównanie wyników z sześciu pomiarów, (b) dla uczniów liceum ogólnokształcącego porównanie wy-ników z czterech pomiarów, (c) dla uczniów wszystkich rodzajów szkół ponadgimnazjalnych porównanie wyników także z czterech pomiarów;
porównania przekrojowo-sekwencyjne służyły identyfikacji i analizie trendów zmian rozwojowych (progresywnych i regresywnych) bądź rozpoznaniu braku zmian (stagnacji) oraz ocenie podobieństwa tych trendów między porównywanymi kohortami, grupami i podgrupami uczniów.
tabela 1. Schemat badań właściwych: plan porównań poprzecznych, ukośnych i podłużnych
nr i czas pomiaru
Klasa
Pomiar 1
2012 jesień Pomiar 2
2013 wiosna Pomiar 3
2013 jesień Pomiar 4
2014 wiosna Pomiar 5
2014 jesień Pomiar 6 2015 wiosna i ii iii i ii iii i ii iii i ii iii i ii iii i ii iii 2012
jesień 2013 wiosna 2013 jesień
2014 wiosna 2014 jesień
2015 wiosna
2.2.2. modyfIkAcjA nArzędzI Po PIerWszym eTAPIe bAdAń
w zimowym semestrze 2012 r. przeprowadzono pierwszy pomiar w ramach badań właściwych. uczestnikami badań byli uczniowie (n = 1033; 50,9% kobiet)
sześciu zespołów szkół zawodowych w Poznaniu, czyli uczniowie wchodzących w ich skład zasadniczych szkół zawodowych (klasy i-iii), techników (klasy i-iV) i liceów profilowanych bądź liceów z klasami profilowanymi (klasy i-iii).
tabela 2. Rzetelność i jakość struktury czynnikowej narzędzi kwestionariuszowych nazwa narzędzia i skale α-cronbacha wyniki konfirmacyjnej
analizy czynnikowej DiDS/PL – Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości
uwaga: z powodu niskiej mocy dyskryminacyjnej – korelacja z wynikiem skali < 0,45 – usunięto 1 pozycję: nr 24 – ze skali eksploracji ruminacyjnej
eksploracja wszerz 0,72
χ2 (df = 243; n = 1251) = 1856 AGFI = 0,86; CFI = 0,89 RMSEA = 0,07
eksploracja w głąb 0,64
eksploracja ruminacyjna 0,83
Podjęcie zobowiązań 0,90
identyfikacja ze zobowiązaniami 0,82
iSi-4/PL – Inwentarz Stylów Tożsamości – wersja eksperymentalna
uwaga: z powodu niskiej mocy dyskryminacyjnej – korelacja z wynikiem skali < 0,35 – usunięto 3 pozycje: nr 6 – zobowiązanie, nr 15 – styl normatywny, nr 16 – styl dyfuzyjno-unikowy
Styl normatywny 0,64 χ2 (df = 113; n = 1249) = 569,95
AGFI = 0,93; CFI = 0,91;
RMSEA = 0,06
Styl dyfuzyjno-unikowy 0,59
Styl informacyjny 0,73
PFQ-2/PL – Kwestionariusz Uczuć Osobistych
Poczucie wstydu 0,87 χ2 (df = 64; n = 1238) = 344,97
AGFI = 0,94; CFI = 0,96 RMSEA = 0,06
Poczucie winy 0,82
DeRS/PL – Skala Trudności w Regulacji Emocji
Brak świadomości emocji 0,65
χ2 (df = 215; n = 1250) = 1060,15 AGFI = 0,91; CFI = 0,94 RMSEA = 0,06 trudności z identyfikowaniem emocji 0,67
Zakłócenie działania celowego 0,88 trudności z kontrolą impulsów 0,92 Słaby dostęp do strategii regulacji emocji 0,87
nieakceptowanie emocji 0,79
KPS-1/S – Kwestionariusz Partycypacji Społecznej – wersja skrócona
uwaga: z powodu negatywnego wpływu na strukturę czynnikową usunięto 5 pozycji: nr 1 – orien-tacja tranzytywna, nr 2 – orienorien-tacja moratoryjna, nr 16 – orienorien-tacja moratoryjna, nr 17 – orienorien-tacja tranzytywna, nr 19 – orientacja moratoryjna
orientacja moratoryjna 0,81 χ2 (df = 89; n = 1246) = 783,88;
AGFI = 0,87; CFI = 0,90;
RMSEA = 0,08
orientacja tranzytywna 0,85
110 rozdział 4.
Pierwszym krokiem w analizie wyników było sprawdzenie jakości struktury czynnikowej pięciu zastosowanych w tym etapie kwestionariuszy (DiDS/PL;
iSi-4/PL; PFQ-2/PL; DeRS/PL; KPS-1/S – opis narzędzi w pkt 4) w celu wpro-wadzenia zmian mających na celu dodatkowe, po etapie badań pilotażowych, podniesienie ich wartości psychometrycznej.
w tabeli 2 przedstawiono współczynniki dopasowania struktury czyn-nikowej do danych (χ2, aGFi, cFi, RmSea) oraz współczynniki rzetelności α-cronbacha dla ostatecznej wersji poszczególnych narzędzi w całej próbie badanych uczniów wraz z informacją o pozycjach usuniętych z powodu obni-żania wartości psychometrycznej danego narzędzia. uzyskane po dokonanych zmianach wartości współczynników, zarówno dopasowania struktury czynni-kowej do danych, jak i rzetelności, były zadowalające.