2.1. zastosowana metoda wyodrębniania statusów tożsamości Statusy tożsamości, czyli specyficzne profile pięciu badanych wymiarów rozwoju tożsamości, zostały wyodrębnione przy zastosowaniu empirycznej, dwustopniowej strategii analizy skupień (ang. two-step cluster analysis; Gore, 2000). wyniki surowe, pochodzące od wszystkich zbadanych w danym etapie uczniów (z różnych rodzajów szkół ponadgimnazjalnych i ze wszystkich klas w ramach tych szkół), zostały najpierw wystandaryzowane, a następnie z próby usunięto tzw. przypadki odstające, tj. osoby o wynikach powyżej lub poniżej trzech wartości odchylenia standardowego.
Pierwszym krokiem była hierarchiczna analiza skupień metodą warda, która jako miarę niepodobieństwa stosuje kwadrat odległości euklidesowej.
Rezultatem było wyodrębnienie w kolejnych krokach trzech, czterech, pięciu oraz sześciu skupień. następnie każde z rozwiązań zostało ocenione pod względem: (1) trafności teoretycznej, (2) kryterium „ekonomicznego” (każde skupienie musiało odznaczać się inną konfiguracją wymiarów tożsamości, a nie jedynie odmiennym natężeniem), (3) procentu wariancji poszczególnych wymiarów wyjaśnianych przez skupienia (kryterium: nie mniej niż 50% wyja-śnionej wariancji każdego z pięciu wymiarów). na podstawie tych kryteriów decydowano o optymalnej liczbie skupień w każdym pomiarze.
Drugim etapem analizy było zastosowanie wstępnych centrów skupień z analizy hierarchicznej jako punktów startowych do analizy skupień metodą k-średnich. wyniki tej analizy, czyli utworzone skupienia (w miarę jednorodne podgrupy) uczniów, stanowiły ostateczny efekt zastosowanej procedury. meto-da, którą się posłużono, jest procedurą uznaną i często stosowaną przez badaczy.
2.2. rodzaje statusów tożsamości wyodrębnione w grupach porównawczych
Zastosowanie analizy skupień pozwoliło na wyodrębnienie – w każdym z sze-ściu analizowanych zbiorów wyników oddzielnie – podgrup uczniów o podob-nym profilu (natężeniu i konfiguracji) pięciu wymiarów rozwoju tożsamości, czyli o podobnym statusie tożsamości.
w grupach pierwszej, czwartej, piątej i szóstej wyodrębniono po pięć podgrup uczniów różniących się statusem tożsamości. Były to podgrupy, którym nadano następujące nazwy, charakteryzujące ich status tożsamości:
rozproszone rozproszenie, niezróżnicowanie, ruminacyjne moratorium, przejęcie i osiągnięcie. w grupach drugiej i trzeciej wyodrębniono ponadto szósty status tożsamości – beztroskie rozproszenie. tabela 3 i rysunek 1a pokazują liczbę i procent uczniów o danym statusie tożsamości w każdej z sześciu porównywa-nych grup, a rysunek 1b – liczbę uczniów w połączoporównywa-nych kategoriach statusu tożsamości: (a) o tożsamości rozproszonej, czyli przed rozwiązaniem kryzysu tożsamości, (b) o tożsamości moratoryjnej, czyli w trakcie rozwiązywania kryzysu tożsamości („bycie w kryzysie”) i (c) o tożsamości uformowanej, czyli po rozwiązaniu kryzysu tożsamości.
tabela 3. Rodzaje statusów tożsamości wyodrębnione w grupach porównawczych:
porównania poprzeczne
wyniki pokazały, że we wszystkich porównywanych grupach znajdowali się uczniowie w różnych fazach doświadczania i rozwiązywania kryzysu tożsamości (tabela 3). Jednak proporcja osób o danym statusie tożsamości była w każdej z grup inna (rysunek 1a). najbardziej podobne co do proporcji uczniów o danym statusie były grupy pierwsza i szósta oraz czwarta i piąta.
najbardziej zróżnicowana okazała się grupa trzecia. niewielkie było też po-dobieństwo grup badanych w i semestrze każdego kolejnego roku szkolnego (grupy pierwsza, trzecia i piąta) oraz grup badanych w semestrze ii (grupy
dru-142 rozdział 5.
2012 n=1033 grupa 2 wiosna 2013
22,3 18,5 13,7 18,1 18,2 20,2
[%] rozproszone rozproszenie beztroskie rozproszenie niezróżnicowanie ruminacyjne moratorium przejęcie osiągnięcie
Rysunek 1a. Porównania poprzeczne: procent uczniów o różnych statusach tożsamości w sześciu grupach porównawczych (wartość n dla każdego statusu w tabeli 1a)
tR tm tu
Grupa 1, jesień 2012
tR tm tu
Grupa 3, jesień 2013 Grupa 5, jesień 2014
Grupa 2, wiosna 2013 Grupa 4, wiosna 2014 Grupa 6, wiosna 2015
tR tm tu
tR tm tu tR tm tu tR tm tu
13,4 49,4 37,2 Gr 1 jesień 2012
TR TM TU
33,4 39,4 27,2 Gr 3 jesień 2013
TR TM TU
20,5 43,7 35,8 Gr 5 jesień 2014
TR TM TU
27,0 39,4 33,6 Gr 2 wiosna 2013
TR TM TU
20,7 42,6 36,7 Gr 4 wiosna 2014
TR TM TU
16,0 47,0 37,0
Gr 6 wiosna 2015
TR TM TU Rysunek 1b. Porównania poprzeczne: procent uczniów o statusach rozproszonych, moratoryjnych i uformowanych w sześciu grupach porównawczych
(wartość n w tabeli 1b)
Gdzie: tR – tożsamość rozproszona; tm – tożsamość moratoryjna; tu – tożsamość uformowana
ga, czwarta i szósta). o różnicach między grupami świadczyła także proporcja uczniów o danym statusie w połączonych kategoriach tożsamości rozproszonej, moratoryjnej i uformowanej w każdej grupie (por. rysunek 1b).
największa różnica międzygrupowa dotyczyła liczby uczniów o statusie tożsamości rozproszonej – było ich od 13,4% w grupie pierwszej do aż 33,4%
w grupie drugiej (rysunek 1b). Były to osoby w fazie przedkryzysowej, o tożsa-mości jeszcze nieukształtowanej, niedojrzałej, niepodejmujące działań mają-cych służyć rozwiązaniu kryzysu tożsamości. Do tej grupy należeli uczniowie ze statusem rozproszonego rozproszenia – było ich najwięcej w grupach czwartej (20,8%) i piątej (20,5%) oraz beztroskiego rozproszenia: w grupie drugiej (11,8%) i trzeciej (21,2%). Dla osób o tożsamości rozproszonej charakterystyczne jest niewielkie nasilenie działań eksploracyjnych, brak podejmowania zobowią-zań tożsamościowych i identyfikacji z już podjętymi zobowiązaniami oraz stosunkowo silna bądź na przeciętnym poziomie eksploracja ruminacyjna, która z jednej strony jest wyrazem odczuwanego niepokoju i niepewności, a z drugiej – owe niepokoje i lęki może zwrotnie nasilać. eksploracja rumi-nacyjna była najsilniejsza u uczniów ze statusem rozproszonego rozproszenia w grupach drugiej i trzeciej (por. rysunek 2). w grupie uczniów o statusie beztroskiego rozproszenia brakowi zachowań eksploracyjnych typu wszerz i w głąb oraz związanych ze zobowiązaniami towarzyszyło słabe natężenie eksplo-racji ruminacyjnej. Być może jest to grupa, u której rozwiązywanie kryzysu tożsamości będzie się odbywało bez doświadczania niepewności i poczucia pomieszania, jakie nieodłącznie związane są z ruminacją (Jarmakowski, 2011;
Beyers i Luyckx, 2015; por. Flum, 1994a; 1994b).
Druga, choć o połowę mniejsza niż pierwsza, różnica międzygrupowa dotyczyła proporcji uczniów o statusach moratoryjnych – od 39,4% w grupie drugiej i trzeciej do 49,4% w grupie pierwszej. mieściły się tu dwa rodzaje statusów tożsamości. Status niezróżnicowania miała bardzo podobna liczba uczniów w każdej z sześciu grup (od 23,5 do 28,7%). większe różnice dotyczyły statusu ruminacyjnego moratorium: od 15,3% w grupach trzeciej i czwartej do 21,9 % w grupie pierwszej. analiza profilu tych grup, przedstawionego na rysunku 2, pokazała podobne natężenie wymiarów tożsamości w przypadku niezróżnicowania i podobne dla grup o statusie ruminacyjnego moratorium.
umiarkowanie wysoki (ponad jedno odchylenie standardowe) poziom eksplo-racji ruminacyjnej wystąpił w grupie czwartej, piątej i szóstej.
trzecia różnica, podobnie jak różnica druga, w granicach 10%, dotyczyła liczby uczniów o statusach już uformowanych. Było ich od 27,2% w grupie trzeciej do 33,6-37,2% w pozostałych pięciu, bardzo podobnych pod tym względem grupach. w grupie trzeciej podobna była liczba osób dla obu form tożsamości: status przejęcia miało 13,5% osób, a status osiągnięcia 13,7%
144 rozdział 5.
osób. najwięcej osób miało status przejęcia w grupie czwartej (18,6%), a sta-tus osiągnięcia w grupie pierwszej (22,3%) i szóstej (20,2%). analiza układu wymiarów tożsamości pokazanych na rysunku 2 pokazuje bardzo podobny
-1,5 Grupa 6 (wiosna 2015): n = 2011
EW EG ER PZ IZ Grupa 4 (wiosna 2014): n = 2062
EW EG ER PZ IZ Grupa 2 (wiosna 2013): n = 1428
EW EG ER PZ IZ
Grupa 1 (jesień 2012): n = 1033
ew eG eR PZ iZ
Grupa 3 (jesień 2013): n = 2373 Grupa 4 (wiosna 2014): n = 2062 Grupa 2 (wiosna 2013): n = 1428
Grupa 5 (jesień 2014): n = 2409 Grupa 6 (wiosna 2015): n = 2011 1,5
Rysunek 2. Konfiguracja wymiarów tożsamości w wyodrębnionych grupach o różnych statusach tożsamości
Gdzie: (1) statusy tożsamości: RR – rozproszone rozproszenie; BR – beztroskie rozproszenie; ni – nie-zróżnicowanie; Rm – ruminacyjne moratorium; PR – przejęcie; oS – osiągnięcie; (2) wymiary rozwoju tożsamości: ew – eksploracja wszerz; eG – eksploracja w głąb; eR – eksploracja ruminacyjna; PZ – podejmowanie zobowiązania; iZ – identyfikacja ze zobowiązaniem
profil we wszystkich porównywanych grupach dla obu statusów tożsamości uformowanej – przejęcia i osiągnięcia.
warto podkreślić, że we wszystkich sześciu porównywanych grupach uczniów (por. rysunek 2) natężenie eksploracji ruminacyjnej było najniższe u uczniów o statusach już uformowanych (statusy przejęcia i osiągnięcia), co wskazuje na to, iż zakończył się już u nich proces rozwiązywania kryzysu tożsamości, choć efektem tego rozwiązania są dwa całkowicie odmienne co do swego regulacyjnego wpływu na zachowanie statusy tożsamości.
we wszystkich sześciu grupach widać podobną tendencję, a mianowicie natężenie eksploracji ruminacyjnej, mimo iż generalnie niskie u osób o tożsa-mości uformowanej, było niższe u osób o statusie przejęcia niż u osób o statusie osiągnięcia. widocznie „przejęcie” od otoczenia jakiejś postaci tożsamości w formie bardziej czy mniej „gotowej” i w niewielkim stopniu modyfikowanej efektami własnych działań eksploracyjnych (vide niski poziom eksploracji wszerz i w głąb i bardzo niski poziom eksploracji ruminacyjnej) w większym stopniu niweluje obawy, łagodzi lęki i wątpliwości, a więc w efekcie zmniejsza poczucie zamętu tożsamościowego niż w przypadku rozwiązywania kryzysu tożsamości poprzez własne poszukiwania i związane z tym ryzyko (status osiągnięcia).
3. czynniki różnicujące przynależność uczniów